Kare Dış Ticaret A.Ş yi Devralması Projesi Uzman Görüşü Raporu Türkiye Sınai Kalkınma Bankası A.Ş. 8 Aralık 2009
UYARI NOTU Uzman Görüşü Raporu ( Rapor ) Karsan Otomotiv Sanayii ve Ticaret A.Ş. ( Karsan ), Kare Dış Ticaret A.Ş. ( Kare Dış Ticaret ) ve Karsan ile Kare Dış Ticaret yönetimi tarafından temin edilen ve/veya diğer kaynaklardan elde edilen bilgiler esas alınarak hazırlanmıştır. Rapordaki bilgilerin doğru olduğuna güvenilmekle birlikte, Türkiye Sınai Kalkınma Bankası A.Ş. ( TSKB ) veya yöneticileri, çalışanları, acenteleri, danışmanları veya müşavirleri tarafından Raporda yer alan bilgilerin ve yorumların veya ilgili tarafa veya onun danışmanlarına sağlanan diğer yazılı veya sözlü bilgilerin doğru veya tam olmasına yönelik olarak açık veya örtülü herhangi bir beyan ve tekeffül verilmemiştir ve verilmeyecektir ve herhangi bir sorumluluk veya yükümlülük kabul edilmemiştir ve edilmeyecektir. Raporda yer alan veya almayan söz konusu bilgiler ve görüşlerdeki hatalar, atlamalar veya yanlış beyanlar, ihmaller veya diğerleri için açık veya örtülü hiçbir sorumluluk veya yükümlülük kabul edilmeyecektir ve bu bilgilerle veya başka şekilde ortaya çıkabilecek kusur ve ihmalle ilgili olarak bütün sorumluluk açıkça reddedilmektedir. Özellikle ve ancak yukarıda ifade edilenlerin genel kural olma niteliğine halel gelmeksizin, Raporda yer alan gelecek projelerinin, idari tahminler, beklentiler veya geri dönüşlerin veya diğer sözlü veya yazılı bilgilerin makullüğü veya başarısına ilişkin açık veya örtülü hiçbir beyan ve tekeffül verilmemiştir ve verilmeyecektir ve açık veya örtülü hiçbir sorumluluk veya yükümlülük kabul edilmemiştir veya kabul edilmeyecektir. Bu itibarla TSKB, ve ilgili yöneticileri, çalışanları, pay sahipleri, acenteleri, danışmanları veya müşavirleri, açıkça ve özellikle kabul edilmedikçe, herhangi bir kişinin Raporda yer alan herhangi beyan veya ihmale dayanmasının sonucu olarak veya gelecek irtibatlar nedeniyle uğradığı hiçbir doğrudan veya dolaylı kayıp ve zarardan sorumlu olmayacaktır. 1
İÇİNDEKİLER I. GİRİŞ: 8 II. SEKTÖR BİLGİLERİ 9 2.1. OTOMOTİV SEKTÖRÜ 9 2.1.1. Dünyada Otomotiv Sektörü 9 2.1.1.1 Üretim 9 2.1.1.2 Ticari Araç Üretimi 10 2.1.1.3 İthalat 10 2.1.1.4 İhracat 12 2.1.1.5 Seçilmiş Ülkelerde Otomobil Yoğunluğu 14 2.1.2. Türkiye de Otomotiv Sektörü 15 2.1.2.1 Sayısal Göstergeler 15 2.1.2.2 Araç Parkı 17 2.1.3. Sektöre Genel Bakış 18 2.2. OTOMOTİV YAN SANAYİ 20 2.2.1. Sektörün Yapısı 20 2.2.2. Türkiye de Otomotiv Yan Sanayinde Mevcut Durum 20 2.2.2.1 İhracat 21 2.2.2.2 İthalat 22 2.3. DÖKÜM SEKTÖRÜ 23 III. FİRMALAR 26 3.1. KARSAN OTOMOTİV SANAYİİ VE TİCARET A.Ş. 26 3.1.1 Firma ve Sektörel Konumu 26 3.1.2. Karsan Mevcut Durum Tespiti 27 3.1.2.1 Firmanın Geçmiş Faaliyet Performansı 27 3.1.2.1.1 Karsan J9 28 3.1.2.1.2 Peugeot Partner-Citroen Berlingo 29 3.1.2.1.3 Hyundai 29 3.1.2.1.4 Renault Trucks 29 3.1.2.1.5 Diğer 29 3.1.2.2 Firmanın Teknik İncelemesi 30 3.1.2.2.1 Mevcut İşletme 30 3.1.2.2.1.1 Saç Parça Üretimi 31 3.1.2.2.1.2 Gövde Birleştirme (Kaynak) 31 3.1.2.2.1.3 Araç Boyama Departmanı 32 2
3.1.2.2.1.4 Montaj Departmanı 32 3.1.2.2.1.5 Kalite Kontrol Departmanı 33 3.1.2.2.2 Ürünler ve Kapasite 34 3.1.2.2.3 Yönetim ve İşgücü 34 3.1.2.3 Firmanın Finansal Durum Analizi 34 3.1.2.3.1 Ciro ve Kârlılık 35 3.1.2.3.2 İşletme Sermayesi İhtiyacı ve Likidite 40 3.1.2.3.3 Aktif Yapısı ve Finansmanı 42 3.2. KARE DIŞ TİCARET A.Ş. 44 3.2.1 Firma ve Sektörel Konumu 44 3.2.2. Kırpart Otomotiv Parçaları Sanayi ve Ticaret A.Ş. 46 3.2.3. Kırpart Mevcut Durum Tespiti 46 3.2.3.1 Firmanın Geçmiş Faaliyet Performansı 46 3.2.3.2 Firmanın Teknik İncelemesi 49 3.2.3.2.1 Mevcut İşletme 49 3.2.3.2.2 Ürünler ve Kapasite 51 3.2.3.2.3 Hammaddeler ve Sınai Maliyet 52 3.2.3.2.4 Yönetim ve İşgücü 52 3.2.3.3 Firmanın Finansal Durum Analizi 52 3.2.3.3.1 Ciro ve Kârlılık 52 3.2.3.3.2 İşletme Sermayesi İhtiyacı ve Likidite 57 3.2.3.3.3 Aktif Yapısı ve Finansmanı 59 IV. BİRLEŞME ve DEĞERLEME 61 4.1. BİRLEŞME ŞEKLİ ve ZAMANLAMASI 61 4.2. BİRLEŞMENİN AMAÇLARI 61 4.3. DEĞERLEME 62 4.3.1. Metodoloji 62 4.3.2. Özkaynak Yöntemi 63 4.3.3. İndirgenmiş Nakit Akımı Yöntemi 65 4.3.3.1 Karsan Otomotiv Sanayi ve Ticaret A.Ş. 65 4.3.3.1.1 Ürünler ve Kapasite Öngörüleri 65 4.3.3.1.2 Satış Projeksiyonları 66 4.3.3.1.2.1 Karsan J9 67 4.3.3.1.2.2 Peugeot-Citroen 67 4.3.3.1.2.3 Hyundai 67 4.3.3.1.2.4 Renault Trucks 68 4.3.3.1.2.5 P1 ve P2 Projeleri 68 4.3.3.1.2 Diğer Gelirler 68 4.3.3.1.3 Amortisman Öncesi Esas Faaliyet Karı (AÖEFK) Varsayımları 69 4.3.3.1.3.1 Amortisman Hariç Brüt Satış Karlılığı 69 3
4.3.3.1.3.2 Faaliyet Giderleri 69 4.3.3.1.3.3 AÖEFK 70 4.3.3.1.4 İşletme Sermayesi İhtiyacı Varsayımları 70 4.3.3.1.4.1 Ticari Alacaklar 70 4.3.3.1.4.2 Stoklar 70 4.3.3.1.4.3 Ticari Borçlar 71 4.3.3.1.5 Yatırım Projeksiyonları 71 4.3.3.1.6 Vergi Hesaplamaları 72 4.3.3.1.7 İndirgenmiş Nakit Akımları 72 4.3.3.2 Kırpart Otomotiv Parçaları Sanayi ve Ticaret A.Ş 73 4.3.3.2.1 Kırpart Ürünler ve Kapasite 74 4.3.3.2.2 Satış Projeksiyonları 75 4.3.3.2.2.1 Termostat 76 4.3.3.2.2.2 Su Pompası 76 4.3.3.2.2.3 Yağ Pompası 76 4.3.3.2.2.4 Yakıt Pompası 76 4.3.3.2.2.5 İşleme Parça Müşterileri 76 4.3.3.2.2.6 Karter 76 4.3.3.2.2.7 Diğer 76 4.3.3.2.3 Amortisman Öncesi Esas Faaliyet Karı (AÖEFK) Varsayımları 77 4.3.3.2.3.1 Brüt Satış Karlılığı 77 4.3.3.2.3.2 Faaliyet Giderleri 77 4.3.3.2.3.3 Amortisman ve AÖEFK 77 4.3.3.2.4 İşletme Sermayesi İhtiyacı Varsayımları 77 4.3.3.2.5 Yatırım Projeksiyonları 78 4.3.3.2.6 Vergi Hesaplamaları 78 4.3.3.2.7 İndirgenmiş Nakit Akımları 78 4.3.3.3 Kare Dış Ticaret A.Ş. 79 4.3.3.4. INA ya göre Bulunan Birleşme Oranı 80 4.3.4 Benzer Şirketler Yöntemi 81 4.3.4.1 İMKB'de İşlem Gören Otomotiv Yan Sanayi Şirketleri 81 4.3.4.1.1 Bosch Fren 81 4.3.4.1.2 Ditaş Doğan Yedek Parça İmalat ve Teknik A.Ş. 82 4.3.4.1.3 Döktaş Componenta Dökümcülük Ticaret ve Sanayi A.Ş. 82 4.3.4.1.4 Ege Endüstri ve Ticaret A.Ş. 82 4.3.4.1.5 FM İzmit Piston ve Pim Üretim Tesisleri A.Ş. 82 4.3.4.1.6 Mutlu Akü ve Malzemeleri Sanayi A.Ş. 82 4.3.4.1.7 Parsan Makina Parçaları Sanayii A.Ş. 83 4.3.4.2 Şirketlere İlişkin Bazı Mali Göstergeler 83 4.3.4.3 Benzer Şirket Yöntemine Göre Kırpart'ın Özsermaye Değerinin Tespiti 85 4.3.5. Birleşme İçin Seçilen Yöntem ve Gerekçesi 89 4.3.6. Birleşme Oranı, Değiştirme Oranı ve Birleşme Sonrası Sermaye Hakkında Görüş 90 4
EKLER Ek:1.a Karsan Otomotiv Karşılaştırmalı Bilançoları (Bin TL) 93 Ek:1.b Karsan Otomotiv Karşılaştırmalı Gelir Tabloları (Bin TL) 94 Ek:2 Karsan Nakit Akım Tabloları (Bin TL) 95 Ek:3 Kare Dış Ticaret Kırpart Tam Konsolidasyon Yöntemi ile Hazırlanmış Mali Tabloları (30.09.2009 İtibariyle) 96 Ek:4.a Karsan Otomotiv İmalat Teknolojisi Akış Şeması 97 Ek:4.b Kırpart Otomotiv Kapasite Hesapları 98 Ek:5.a Kırpart Otomotiv Karşılaştırmalı Bilançoları (Bin TL) 103 Ek:5.b Kırpart Otomotiv Karşılaştırmalı Gelir Tabloları (Bin TL) 104 Ek:6 Kırpart Nakit Akım Tabloları (Bin TL) 105 Ek:7 Ağırlıklı Ortalama Sermaye Maliyeti Hesapları 106 5
TABLOLAR Tablo 1: Dünya Araç Üretimi 9 Tablo 2: Dünya Ticari Araç Üretimi 10 Tablo 3: Ülkelere Göre Binek Araç İthalatı 11 Tablo 4: Ülkelere Göre Kamyon-Kamyonet İthalatı 11 Tablo 5: Ülkelere Göre Otobüs-Minibüs İthalatı 12 Tablo 6: Ülkelere Göre Binek Araç İhracatı 13 Tablo 7: Ülkelere Göre Kamyon-Kamyonet İhracatı 13 Tablo 8: Ülkelere Göre Otobüs-Minibüs İhracatı 14 Tablo 9: Araç (otomobil ve ticari) Yoğunluğu Karşılaştırılması 15 Tablo 10: Türkiye de Yıllar İtibariyle Toplam Araç Üretimi 15 Tablo 11: Türkiye de Yıllar İtibariyle Otomotiv Sektöründe Kapasite Kullanım Oranları 16 Tablo 12: Türkiye de Yıllar İtibariyle Toplam Araç İhracatı 16 Tablo 13: Türkiye de Yıllar İtibariyle Toplam Araç İthalatı 16 Tablo 14: Türkiye de Yıllar İtibariyle Otomotiv Sektörü İç Satışlar 17 Tablo 15: Türkiye de Yıllar İtibariyle İthalat / İç Satışlar 17 Tablo 16: Türkiye de Yıllar İtibariyle İhracat / Üretim 17 Tablo 17: Türkiye de Yıllar İtibariyle Araç Parkı 18 Tablo 18: Ülkelere Göre Otomotiv Yan Sanayi İhracatı 22 Tablo 19: Ülkelere Göre Otomotiv Yan Sanayi İthalatı 23 Tablo 20: Türk Döküm Sanayi Üretimi 24 Tablo 21: Türk Döküm Sanayi İhracatı 25 Tablo 22: Karsan Otomotiv Ortaklık Yapısı 26 Tablo 23: Karsan Otomotiv Yönetim Kurulu Üyeleri 27 Tablo 24: Karsan Otomotiv Denetim Kurulu Üyeleri 27 Tablo 25: Karsan Otomotiv Satış Performansı 28 Tablo 26: Birim Fiyatlar 28 Tablo 27: 9 Kasım 2009 İtibariyle J9 Premier Maxi Bayi Satış Fiyatları (TL) 28 Tablo 28: Karsan Mevcut Tesis Kapasitesi 2009 34 Tablo 29: Dönem Sonu ve Dönem Ortalaması Euro Kurları 35 Tablo 30: Karsan Gelir Tablosu Özetleri 35 Tablo 31: Karsan Satış Gelirlerinin Yıllar İtibariyle Değişimi 37 Tablo 32: Karsan Ürün Grupları Bazında Üretim ve Satışların Gelişimi 38 Tablo 33: Karsan Karşılaştırmalı Bilançoları 40 Tablo 34: Kare Dış Ticaret Ortaklık Yapısı 45 Tablo 35: Kare Dış Ticaret Karşılaştırmalı Solo Mali Tabloları 45 Tablo 36: Kırpart Sermaye Yapısı 46 Tablo 37: Kırpart Yurtiçi Müşteriler 2008 47 Tablo 38: Kırpart Yurtiçi Müşteriler 2009/9 47 Tablo 39: Kırpart Yurtdışı Müşteriler 2008 48 Tablo 40: Kırpart Yurtdışı Müşteriler 2009/9 48 Tablo 41: Kırpart Üretim Tablosu 49 6
Tablo 42: Kırpart Ürün Gruplarına Göre Satışlar 49 Tablo 43: Kırpart Mevcut Tesis Kapasitesi 2009 51 Tablo 44: Dönem Sonu ve Dönem Ortalaması Kurları 52 Tablo 45: Kırpart Karşılaştırmalı Gelir Tabloları 53 Tablo 46: Kırpart Karşılaştırmalı Bilançoları 58 Tablo 47: Özkaynak Yöntemi ile Firma Özsermaye Tutarları 63 Tablo 48: Özkaynak Yöntemi ile Sermaye ve Özsermaye Tutarlarının Belirlenmesi 64 Tablo 49: Özkaynak Yöntemi Birleşme Oranı Hesabı 64 Tablo 50: Karsan Kapasite Öngörüleri 2010-2014 65 Tablo 51: İNA Yöntemi Karsan Satış Projeksiyonları 66 Tablo 52: İNA Yöntemi Karsan Birim Fiyat Projeksiyonları 67 Tablo 53: İNA Yöntemi Karsan Diğer Gelirler 68 Tablo 54: İNA Yöntemi Karsan Brüt Kar Marjı (Amortisman Hariç) Projeksiyonları 69 Tablo 55: İNA Yöntemi Karsan Faaliyet Gideri Projeksiyonları 70 Tablo 56: İNA Yöntemi Karsan AÖEFK Hesaplaması 70 Tablo 57: İNA Yöntemi Karsan Ticari Alacaklar Projeksiyonu 70 Tablo 58: İNA Yöntemi Karsan Stok Projeksiyonları 70 Tablo 59: İNA Yöntemi Karsan Ticari Borç Projeksiyonları 71 Tablo 60: İNA Yöntemi Karsan Sabit Kıymet Yatırımları 72 Tablo 61: Karsan İndirgenmiş Nakit Akımları ve Özsermaye Değeri 73 Tablo 62: Kırpart Kapasite Öngörüleri 2010-2013 74 Tablo 63: İNA Yöntemi Kırpart Satış Projeksiyonları 75 Tablo 64: İNA Yöntemi Kırpart Birim Fiyat Projeksiyonları 75 Tablo 65: İNA Yöntemi Kırpart Brüt Kar Marjı Projeksiyonları 77 Tablo 66: İNA Yöntemi Kırpart AÖEFK Hesaplaması 77 Tablo 67: İNA Yöntemi Kırpart İşletme Sermayesi Yatırımları 77 Tablo 68: Kırpart Yatırım Projeksiyonları 78 Tablo 69: Kırpart İndirgenmiş Nakit Akımları ve Özsermaye Değeri 79 Tablo 70: Kare Dış Ticaret in Özsermaye Değeri Hesabı 80 Tablo 71: Birleşmeye Konu Özsermaye Değerleri 80 Tablo 72: Hesaplanan Birleşme Oranı 80 Tablo 73: Kırpart Benzer Şirketler Özet Mali Verileri 83 Tablo 74: Kırpart Benzer Şirket Piyasa ve Mali Verileri 86 Tablo 75: Kırpart Benzer Şirket Çarpanları 86 Tablo 76: Benzer Şirket Yaklaşımı Kırpart Mali Verileri 88 Tablo 77: Benzer Şirket Yaklaşımı Kırpart Özsermaye Değeri 88 Tablo 78: Değerleme Yöntemleri İcmal Tablosu 90 7
I. GİRİŞ: Sermayenin ülke ve bölgeler arasında hareket serbestisinin artmasıyla yoğunluğunu her sektörde artıran rekabet, firmaları yeni açılımlara yönlendirmektedir. Benzer alanda faaliyet gösteren ve / veya varlıkları ile faaliyetlerinin tek elden yönetilmeleri sonucu ekonomik ve yönetsel açıdan sinerji oluşturabilecek firmaların birleşerek daha büyük kurumlar meydana getirmesi bu kapsamda sıklıkla ele alınan çözüm stratejilerinden birisidir. Ulusal ve uluslararası piyasalarda yaşanan rekabetçi koşullar ve değişken ekonomik dengeler firmaları yukarıda anılan türde birliktelikleri oluşturmaya yönlendirmektedir. Sanayi ve bilhassa otomotiv sektörü yapısı itibariyle ekonomide yaşanan pozitif ve negatif tüm değişimlere öncelikli açıktır. Bu nedenle stratejik işbirlikleri, devralmalar, yabancı ortak temini ve şirket evlilikleri diğer sektörlere oranla daha yaygın bir düzeye ulaşmıştır. Bu çerçevede şirket evliliklerinin, daha büyük aktif toplamı ve daha tatminkar bir sermaye tabanı yaratarak, sektörde faaliyet gösteren firmaların artan rekabete başarıyla karşı koyması ve sağlıklı bir mali yapı ile sürdürülebilir büyümenin sağlanarak tüketici ve yatırımcıların taleplerini karşılamasına destek olacağı düşünülmektedir. Otomotiv sektöründe faaliyet gösteren şirketler, teknolojik altyapısı, makine parkı ve kalite standartları ölçüsünde pazarda yer bulan, sermaye yoğun kurumlardır. Çok uluslu otomotiv üreticilerinin geniş yelpazede gerçekleştirdikleri faaliyetlerinin çapraz etkileşiminden yarattığı sinerjik avantajlar karşısında sektörde faaliyet gösteren yerli üreticilerin olabildiğince elastik, dinamik ve kendine yeterli olmaları gerekmektedir. Söz konusu yeterliliğin oluşturulabilmesi için ekonomik ve yönetsel sinerji oluşturacak şirketlerin birleşmelerinin en etkin çözüm olduğu düşünülmektedir. Özellikle belirsizliğin arttığı veya büyümenin ivmeli gerçekleştiği dönemlerde sektörde faaliyet gösteren firmaların, kaynak ve potansiyellerini birleştirerek daha rekabetçi, mali yapısı güçlü ve sağlıklı bir yapı tesis etmeleri yatırımcı, çalışan ve tüketici nezdinde fayda sağlamaktadır. Birleşme ve devralma işlemleri sonunda oluşan varlığın tek tek şirketler toplamından iktisaden daha önemli ve teknik açıdan daha yeterli olması öncelikli hedeflerdendir. Otomotiv sektörünün dinamik kurumlarından Karsan Otomotiv Sanayii ve Ticaret A.Ş. sahip olduğu organik büyüme döngüsünü Kare Dış Ticaret A.Ş. ile birleşerek inorganik bazda da sürdürmeyi hedeflemektedir. Bu planın gerçekleşmesi durumunda mali yapısının güçleneceği, karlılığını olumlu yönde etkileyecek varlıklara sahip olacağı öngörülmektedir. İşbu rapor ifade edilen birleşmeye konu şirketlerin tanıtımı ile olası birleşmenin mali ve operasyonel sonuçlarını etüt etmek üzere Türkiye Sınai Kalkınma Bankası A.Ş. tarafından hazırlanmıştır. 8
II. SEKTÖR BİLGİLERİ 2.1 OTOMOTİV SEKTÖRÜ 2.1.1 Dünyada Otomotiv Sektörü Geçtiğimiz yıllarda otomotiv sektöründe, birleşme ve satın almalar nedeniyle şirket sayısında azalma görülmüştür. Sektörde aşırı kapasite ve rekabet hüküm sürmeye başlamıştır. Dünya otomotiv ana ve yan sanayi ihracatının %83 ü Almanya, Japonya, ABD, Kanada, Fransa, Belçika, İspanya, Güney Kore, İngiltere, Meksika, İtalya, İsveç ve Çin tarafından gerçekleştirilmektedir. Türkiye nin toplam ihracattaki payı %1 civarındadır. 2.1.1.1 Üretim 2008 yılında dünyada, 70,5 milyon adet motorlu taşıt üretilmiştir ve sektör %3,7 oranında küçülmüştür. Anılan yılda otomobil üretimi 52,6 milyon ile toplam araç üretimi içinde yaklaşık %75 oranında pay alırken, ticari araçlarda üretim 17,9 milyon seviyesinde gerçekleşerek, toplam araç üretimi içinde yaklaşık %25 oranında pay almıştır. Ticari araçların üretimi içinde hafif ticari araçlar %76, kamyon %20 ve otobüs %4 pay almıştır. 2007 ile kıyaslandığında, üretim Kuzey Amerika da %16,1 ve Avrupa da %4,7 azalmış, Asya-Okyanusya da %1,8, Güney Amerika da %6,6, Afrika da ise %7,0 artmıştır. 100 bin adedin üzerinde üretimi olup da üretiminde en çok artış görülen ülkeler Endonezya (%46), Malezya (%20), Polonya (%20) ve Macaristan (%19) olmuştur. 2008 yılında dünya araç üretiminin %31 i Avrupa kıtasında, %24 ü Amerika kıtasında, %44 ü Asya- Okyanusya ülkelerinde, %1 i de Afrika da gerçekleşmiştir. Bahsi geçen kıtalar içinde belirli bölgeler üretimin önemli bölümünü teşkil etmektedirler. AB ülkeleri Avrupa kıtasındaki araç üretiminin %82 sini, NAFTA ülkeleri de Amerika kıtasındaki üretimin % 77 sini oluşturmaktadır. 2008 yılındaki toplam araç üretimi 2003 yılındaki söz konusu rakamla karşılaştırıldığında sektörün 5 yıl içinde yaklaşık %16 büyümüş olduğu görülmektedir. Tablo 1: Dünya Araç Üretimi (Milyon Adet) 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Artış (%) Pay (%) Avrupa 20 20 20 21 21 21 23 22-5 31 -AB 1 17 17 18 18 18 19 20 18-7 26 Amerika 18 19 18 19 19 19 19 17-12 24 -NAFTA 16 17 16 16 16 16 15 13-16 18 Asya-Okyanusya 18 20 22 24 26 28 31 31 2 44 Afrika 0 0 0 0 1 1 1 1 7 1 Toplam 56 59 61 65 66 69 73 71-4 100 Kaynak: OICA 1 AB verileri 2003 yılına kadar 15 üyeyi, 2003 ve 2004 yılında 25 üyeyi, sonrasında 27 üyeyi kapsamaktadır. 9
Dünya araç üretiminin yıllar boyunca gelişimi incelendiğinde göze çarpan en önemli gelişme orta vadede üretim miktarının artmakta olduğu ve araç üretiminde liderliğin 2002 yılından itibaren Avrupa kıtasından Asya-Okyanusya kıtasına geçmiş olmasıdır. Benzer biçimde Amerika kıtası üretimi içerisinde de NAFTA dışı ülkelerin (Orta ve Güney Amerika nın) payı 2001 yılındaki %12 den 2008 yılında %23 e yükselmiştir. Bu durum otomotiv üretiminin tasarım ve bazı elektronik içerikli aksamlar dışında standart teknoloji bir üretim dalı haline gelmiş oluşu ve giderek işgücü maliyetlerinin daha düşük olduğu merkezlere doğru kaydığı şeklinde yorumlanabilir. 2.1.1.2 Ticari Araç Üretimi Hafif ticari araç, kamyon ve otobüsten oluşan ticari araç üretimi dünya genelinde yaşanan gerilemelerle 2008 yılında bir önceki seneye kıyasla %10,8 oranında küçülmüştür. 2008 yılında ticari araç üretiminde artış kaydeden Çin, Endonezya, Malezya gibi Asya-Okyanusya ülkeleri olsa da bu ülkelerdeki artış 110 bin adetle sınırlı kalmıştır. Tablo 2: Dünya Ticari Araç Üretimi (Milyon Adet) 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 08/07 % 2008 Pay (%) Avrupa 2,67 2,58 2,77 3,00 3,14 3,30 3,52 3,40-3,5 19 -AB 1 2,28 2,13 2,20 2,29 2,39 2,48 2,62 2,49-5,2 14 Amerika 9,03 9,70 10,00 10,38 10,49 9,76 9,83 7,68-21,9 43 -NAFTA 8,64 9,36 9,61 9,80 9,80 9,03 8,98 6,76-24,7 38 Asya-Okyanusya 4,62 5,23 5,79 6,42 5,78 5,99 6,50 6,61 1,7 37 Afrika 0,14 0,13 0,14 0,13 0,20 0,23 0,21 0,20-3,8 1 Toplam 16,46 17,64 18,69 19,95 19,62 19,28 20,06 17,89-10,8 100 Kaynak:OICA 2.1.1.3 İthalat 2007 yılı dünya binek araç ithalatında, ABD %22 lik payı ile en ön sırada yer almaktadır. Türkiye ise 2007 de aldığı %0,8 lik pay ile gelişmiş ülkelerin oldukça gerisinde kalmıştır. 2007 de kamyon ve kamyonet ithalatında ilk iki sırada ABD(%16) ve Kanada(%9) bulunmaktadır. Otobüs ve minibüs ithalatında aldıkları pay ile ilk sırada Fransa (%7), ikinci sırada ABD (%6) bulunmaktadır. 1 AB verileri 2003 yılına kadar 15 üyeyi, 2003 ve 2004 yılında 25 üyeyi, sonrasında 27 üyeyi kapsamaktadır. 10
Tablo 3: Ülkelere Göre Binek Araç İthalatı (Bin USD) 2004 2005 2006 2007 ABD 124.263.912 125.602.912 137.487.312 136.300.944 Almanya 37.413.344 36.684.448 42.059.832 44.190.916 İngiltere 35.237.340 35.350.076 36.180.376 44.008.484 İtalya 30.152.478 30.574.156 31.820.532 38.025.640 Fransa 25.422.998 26.580.496 28.341.524 34.735.664 İspanya 21.722.924 23.024.772 24.175.378 29.105.908 Belçika 19.951.586 19.269.144 21.498.816 26.425.560 Kanada 17.765.698 20.072.680 22.973.476 25.476.932 Rusya 5.162.896 7.732.031 12.720.859 21.333.780 Avustralya 8.157.491 9.275.567 9.478.981 11.481.370 Hollanda 8.738.984 8.580.932 9.034.949 10.384.352 Çin 4.601.894 4.690.717 6.950.950 9.839.428 Meksika 6.425.199 7.840.182 9.265.262 9.436.330 Avusturya 6.596.686 6.516.972 6.817.452 7.904.884 S.Arabistan 4.493.419 6.630.745 7.466.313 7.761.869 Japonya 8.195.503 8.105.371 7.654.017 7.692.665 İsviçre 6.252.942 6.259.379 6.348.025 7.410.672 İsveç 4.820.420 5.264.574 6.214.342 7.281.048 BAE 3.419.616 4.262.057 5.163.311 6.612.168 Polonya 3.501.898 3.031.095 4.016.150 5.733.026 Türkiye 4.214.588 4.297.925 4.270.786 4.748.663 Yunanistan 3.618.865 3.309.583 3.510.886 4.508.236 Norveç 2.874.131 3.092.370 3.600.518 4.470.439 G. Afrika 2.566.676 3.627.107 4.153.723 4.410.321 Diğerleri 59.162.483 70.582.297 82.185.501 108.977.740 Toplam 455.493.056 481.016.128 533.947.136 618.257.024 Kaynak: International Trade Center Tablo 4: Ülkelere Göre Kamyon-Kamyonet İthalatı (Bin USD) 2004 2005 2006 2007 ABD 17.422.038 18.378.028 19.156.186 19.602.644 Kanada 6.807.755 7.722.520 9.052.904 10.747.893 Fransa 5.431.077 5.943.439 6.369.362 6.957.444 İngiltere 4.636.509 4.917.541 5.421.417 6.627.083 Almanya 3.617.702 3.806.092 4.588.123 6.047.962 Avustralya 2.563.603 3.051.234 3.344.015 4.545.589 İtalya 2.844.868 3.032.198 3.447.951 4.383.454 İspanya 2.695.413 3.043.169 2.983.891 3.964.852 Belçika 1.715.891 1.850.607 2.342.477 3.018.222 Meksika 1.836.627 2.341.232 2.667.128 3.003.641 Rusya 395.794 623.543 1.046.168 2.905.431 Hollanda 1.674.057 1.565.199 1.892.124 2.538.360 S.Arabistan 964.952 1.372.303 1.307.459 1.776.436 Polonya 843.642 818.054 953.190 1.751.308 Norveç 911.266 1.140.013 1.262.335 1.606.077 Romanya 422.856 553.773 821.955 1.518.346 Venezüella 281.035 609.189 791.820 1.460.279 Şili 632.726 1.008.697 1.118.848 1.414.045 G. Afrika 316.836 563.174 851.775 1.397.320 Danimarka 629.693 784.297 1.028.062 1.304.089 Diğerleri 22.145.188 25.251.162 28.682.098 35.838.053 Toplam 78.789.528 88.375.464 99.129.288 122.408.528 Kaynak: International Trade Center 11
Tablo 5: Ülkelere Göre Otobüs-Minibüs İthalatı (Bin USD) 2004 2005 2006 2007 Fransa 520.040 518.277 559.040 957.895 ABD 934.056 857.504 850.918 858.538 Kanada 369.203 527.900 571.517 649.237 İtalya 461.589 508.449 450.199 628.494 Almanya 351.886 417.535 588.205 590.307 Rusya 149.712 175.604 256.425 471.417 BAE 153.307 189.057 318.105 445.238 S.Arabistan 251.053 329.823 240.290 407.282 Tayland 113.714 229.957 223.423 331.375 İngiltere 315.071 333.112 295.814 320.249 Şili 159.427 431.821 254.912 292.421 Romanya 75.090 90.841 251.505 277.621 G. Afrika 37.530 93.182 99.223 261.982 Türkiye 66.688 103.390 257.924 248.608 Venezüella 35.740 86.901 81.127 242.710 Cezayir 161.881 262.082 165.914 241.669 Yunanistan 174.700 86.553 111.427 231.894 Avusturya 223.992 162.768 179.366 227.572 Filipinler 109.406 89.021 165.321 226.153 İsveç 177.273 200.607 211.681 207.915 Diğerleri 4.210.103 4.693.285 5.188.417 5.914.819 Toplam 9.051.461 10.387.669 11.320.753 14.033.396 Kaynak: International Trade Center 2.1.1.4 İhracat 2007 yılı dünya binek araç ihracatında, Almanya %22 ile en ön sırada yer almakta, arkasından %17 lik payı ile Japonya gelmektedir. Türkiye nin 2007 de binek araç ihracatındaki payı ise %1,1 seviyesindedir. Kamyon ve kamyonet ihracatında ilk iki sırada ABD (%12) ve Almanya (%11) bulunmaktadır. Türkiye nin 2007 yılı kamyon ve kamyonet ihracatı son yıllardaki artış ile %4 seviyesine ulaşmıştır. Otobüs ve minibüs ihracatında aldığı pay ile ilk sırada Japonya (%19), ikinci sırada Almanya (%11), üçüncü sırada ise Türkiye (%10) bulunmaktadır. 12
Tablo 6: Ülkelere Göre Binek Araç İhracatı (Bin USD) 2004 2005 2006 2007 Almanya 99.698.488 108.685.496 115.981.544 138.802.720 Japonya 74.822.896 79.769.272 94.485.248 108.147.200 ABD 25.163.128 31.277.220 35.401.132 44.792.580 Kanada 36.770.256 37.303.892 37.809.540 37.729.536 Güney Kore 24.632.146 27.256.100 30.597.196 34.482.840 Belçika 28.747.572 28.939.908 30.080.684 32.259.686 Fransa 35.440.956 33.888.504 30.767.252 30.988.064 İspanya 26.295.432 24.088.158 24.385.898 29.815.260 İngiltere 22.412.192 24.124.828 23.441.832 28.917.222 Meksika 11.840.723 13.404.388 17.407.486 18.684.440 İtalya 8.400.889 7.824.170 9.613.816 11.608.157 Slovakya 4.183.758 3.895.864 6.422.850 10.354.530 İsveç 8.092.517 8.126.445 9.240.599 10.279.559 Çek Cum. 4.592.023 6.313.166 8.429.659 10.062.434 Avusturya 7.712.081 7.780.336 8.647.989 8.485.908 Polonya 4.237.610 5.379.791 7.009.956 7.766.306 Türkiye 3.933.685 4.373.431 5.645.000 6.839.691 Macaristan 1.837.554 2.221.874 3.292.610 5.786.675 Brezilya 3.351.542 4.395.373 4.597.287 4.653.470 Tayland 1.128.565 2.160.709 2.921.663 3.853.716 Diğerleri 22.259.811 25.713.891 30.186.679 34.382.934 Toplam 455.553.824 486.922.816 536.365.920 618.692.928 Kaynak: International Trade Center Tablo 7: Ülkelere Göre Kamyon-Kamyonet İhracatı (Bin USD) 2004 2005 2006 2007 ABD 8.713.044 10.049.015 11.587.502 13.706.513 Almanya 8.633.164 9.764.717 10.208.445 12.983.924 Japonya 8.071.499 7.578.306 8.293.843 9.985.414 Kanada 9.009.591 9.961.321 8.941.532 9.221.635 Meksika 6.668.884 7.135.333 8.510.648 8.969.509 İspanya 4.165.669 4.810.721 6.373.771 7.771.595 İtalya 3.513.344 3.767.055 4.433.900 6.063.683 Fransa 5.171.402 5.087.969 4.708.003 5.483.435 Tayland 2.516.162 2.997.432 3.682.673 4.297.864 Türkiye 2.212.655 2.431.694 2.993.774 4.137.159 İngiltere 2.390.362 2.275.078 2.740.330 3.782.821 Hollanda 1.779.460 2.057.694 2.451.327 3.284.042 Çin 276.689 686.594 1.183.746 2.737.300 Belçika 1.844.512 1.263.616 1.815.066 2.586.095 Avusturya 1.284.372 1.312.346 1.576.528 2.076.784 Brezilya 1.123.060 1.681.829 1.869.312 2.054.275 Polonya 863.786 1.052.248 1.183.336 1.720.319 Arjantin 545.764 1.077.798 1.390.189 1.696.027 G. Kore 1.224.101 1.454.932 1.447.625 1.668.809 İsveç 191.623 716.505 1.071.051 1.435.364 Diğerleri 4.161.113 5.340.237 6.978.479 8.737.785 Toplam 74.360.256 82.502.440 93.441.080 114.400.352 Kaynak: International Trade Center 13
Tablo 8: Ülkelere Göre Otobüs-Minibüs İhracatı (Bin USD) 2004 2005 2006 2007 Japonya 1.334.042 1.606.829 1.941.469 2.433.682 Almanya 1.512.194 1.433.722 1.571.484 1.473.251 Türkiye 556.381 726.788 836.121 1.264.705 Çin 81.026 196.624 416.392 899.323 ABD 526.625 585.470 646.447 757.871 Güney Kore 479.260 474.442 523.098 721.281 Polonya 447.972 511.850 566.981 684.922 Kanada 688.244 599.813 581.410 572.295 Çek Cum. 190.385 230.750 326.809 509.984 Belçika 495.553 415.733 447.676 499.009 Hollanda 236.987 268.502 275.692 326.452 Fransa 267.946 207.696 215.975 299.274 İspanya 230.958 248.954 278.076 285.239 Brezilya 144.336 438.350 199.002 282.432 Hindistan 137.533 176.537 202.081 221.923 İngiltere 250.160 271.517 247.816 200.897 İsveç 85.610 113.753 116.868 189.244 Rusya 101.810 121.679 146.195 165.710 Arjantin 81.581 107.536 125.605 136.677 Portekiz 37.060 43.268 53.689 130.109 Diğerleri 1.037.227 983.335 966.678 1.056.381 Toplam 8.922.890 9.763.148 10.685.564 13.110.661 Kaynak: International Trade Center 2.1.1.5 Seçilmiş Ülkelerde Otomobil Yoğunluğu Seçilmiş bazı ülkelere göre motorlu araç yoğunluğu karşılaştırması, ortalama gelir düzeyleri ile birlikte aşağıdaki tabloda gösterilmektedir. Yıllar itibariyle ülkelere göre 1.000 kişiye düşen araç adetleri incelendiğinde son 20 yıl içerisinde Güney Kore, Polonya, İspanya gibi bazı ülkelerde önemli bir gelişme yaşandığı anlaşılmaktadır. Kişi başına düşen araç sayısının en yüksek olduğu ülke ABD iken, onu İtalya ve İspanya izlemektedir. Kişi başı gelir ve alım gücü karşılaştırmasına göre bakıldığında ise en avantajlı olan ülkenin Polonya olduğu ortaya çıkmaktadır. 14
Tablo 9: Araç (otomobil ve ticari) Yoğunluğu Karşılaştırılması (Adet/1000 Kişi) 1985 1995 2002 2003 2004 2005 2006 2006 GSMG/kişi($) 2006 Alım Gücü($) ABD 708 759 785 775 803 794 813 44.970 44.260 İtalya 412 541 638 656 670 666 673 32.020 29.840 İspanya 276 430 554 362 577 604 600 27.570 28.420 Almanya 450 529 580 583 589 592 597 36.620 31.280 Fransa 446 520 585 587 594 597 595 36.550 32.130 Japonya 375 527 576 580 581 584 593 38.410 33.730 AB 1 380 473 560 568 576 583 586 34.149 30.745 Kanada 559 562 572 584 587 582 585 36.170 34.610 İngiltere 379 474 536 554 564 572 571 40.180 35.690 Belçika 363 463 520 523 530 537 538 38.600 34.460 Polonya 117 229 325 344 353 377 385 8.190 14.530 Güney Kore 25 177 273 294 306 311 322 17.690 23.800 Arjantin 173 167 190 183 184 184 181 5.150 15.390 Brezilya 86 89 117 118 120 123 124 4.730 8.800 Türkiye 27 65 89 89 93 108 115 5.400 9.060 Çin 3 8 12 14 18 21 23 2.010 7.730 Hindistan 3 5 6 8 8 10 12 820 3.800 Kaynak: Dünya Bankası ve CCFA 2.1.2. Türkiye de Otomotiv Sektörü 2.1.2.1 Sayısal Göstergeler Tablo 10: Türkiye de Yıllar İtibariyle Toplam Araç Üretimi (Bin Adet) 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2008-10 2009-10 08/07 09-10/ 08-10 2004-2008 arasında yıllık ortalama büyüme Otomobil 204 294 447 454 546 635 622 569 420-2% -26% 9% Otobüs 3 4 5 5 6 7 8 6 5 8% -20% 12% Midibüs 4 7 10 7 8 9 11 9 2 15% -80% 4% Minibüs 6 14 28 26 21 22 21 19 9-4% -51% -6% Kamyon 12 19 32 37 37 35 37 31 6 7% -81% 4% Kamyonet 117 196 302 350 370 392 449 415 256 15% -38% 11% Tic. Araç Top. 142 240 376 426 442 465 526 480 279 13% -42% 9% Traktör 11 29 39 35 37 34 25 22 12-26% -47% -10% Toplam 357 562 862 914 1.025 1.133 1.172 1.072 711 3% -34% 8% 1 1985 te 10; 1995, 2002 ve 2003 te 15; 2004 ve 2005 te 25; 2006 da 27 ülke verisi toplanmıştır. Kişi başı GSMG EMU (Ekonomik ve Parasal Birlik) üyeleri için hesaplanmıştır. 15
Tablo 11: Türkiye de Yıllar İtibariyle Otomotiv Sektöründe Kapasite Kullanım Oranları (%) 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2008-10 2009-10 Otomobil 31% 41% 58% 58% 69% 76% 62% 68% 48% Otobüs 46% 71% 69% 80% 79% 92% 104% 104% 74% Midibüs 32% 49% 64% 44% 44% 48% 85% 88% 18% Minibüs 11% 25% 41% 36% 25% 29% 24% 26% 12% Kamyon 20% 31% 52% 65% 57% 54% 66% 68% 14% Kamyonet 76% 127% 158% 174% 155% 160% 159% 176% 105% Tic. Araç Top. 49% 83% 110% 120% 107% 113% 118% 129% 73% Traktör 16% 44% 59% 58% 62% 46% 35% 38% 31% Toplam 35% 52% 73% 76% 81% 86% 77% 84% 55% Tablo 12: Türkiye de Yıllar İtibariyle Toplam Araç İhracatı (Bin Adet) 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2008-10 2009-10 08/07 09-10/ 08-10 2004-2008 arasında yıllık ortalama büyüme Otomobil 170 215 305 320 430 504 525 473 319 4% -33% 15% Otobüs 2 3 3 4 4 5 6 5 4 3% -20% 18% Midibüs 3 1 2 2 2 3 2 2 1-27% -52% 6% Minibüs 1 4 6 4 2 3 1 1 1-67% 23% -25% Kamyon 2 2 3 5 4 9 10 9 2 4% -82% 54% Kamyonet 80 123 190 218 254 296 367 338 177 24% -48% 18% Tic. Araç Top. 88 134 203 233 266 316 385 354 184 22% -48% 17% Traktör 4 12 10 8 10 10 10 9 7 10% -23% 2% Toplam 262 361 519 561 706 830 921 836 510 11% -39% 16% Tablo 13: Türkiye de Yıllar İtibariyle Toplam Araç İthalatı (Bin Adet) 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2008-10 2009-10 08/07 09-10/ 08-10 2004-2008 arasında yıllık ortalama büyüme Otomobil 55 154 312 302 255 237 207 177 196-13% 11% 13% Otobüs 0 0 0 0 0 0 0 0 0 - - - Midibüs 0 0 2 2 2 0 0 0 0 - - - Kamyon 4 10 8 9 11 11 8 7 3-24% -51% -2% Kamyonet+Minibüs 24 59 111 124 116 108 91 79 51-16% -35% 14% Tic. Araç. Top. 28 69 121 136 129 119 99 86 55-17% -36% 11% Toplam 83 223 432 438 384 356 306 264 251-14% -5% 12% 16
Tablo 14: Türkiye de Yıllar İtibariyle Otomotiv Sektörü İç Satışlar 1 (Bin Adet) 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2008-10 2009-10 08/07 09-10/ 08-10 2004-2008 arasında yıllık ortalama büyüme Otomobil 89 233 454 436 371 367 303 273 297-17% 9% 12% Otobüs 0 1 2 2 2 2 2 2 2 29% -19% 14% Midibüs 2 6 10 7 8 6 8 7 1 34% -87% 15% Kamyon 14 27 37 42 44 36 35 30 8-2% -73% 7% Kamyonet+Minibüs 66 141 245 278 250 224 194 174 139-13% -20% 11% Tic. Araç. Top. 83 175 294 329 304 268 240 213 149-10% -30% 10% Toplam 172 408 747 765 675 635 543 486 447-14% -8% 11% Tablo 15: Türkiye de Yıllar İtibariyle İthalat / İç Satışlar (%) 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2008-10 2009-10 Otomobil 62% 66% 69% 69% 69% 64% 68% 65% 66% Otobüs 6% 4% 5% 16% 14% 10% 12% 13% 13% Midibüs 14% 4% 21% 29% 23% 0% 0% 1% 0% Kamyon 27% 36% 20% 23% 25% 29% 23% 23% 42% Kamyonet+Minibüs 36% 42% 45% 45% 46% 48% 47% 46% 37% Tic. Araç. Top. 34% 40% 41% 41% 42% 44% 41% 41% 37% Toplam 48% 55% 58% 57% 57% 56% 56% 54% 56% Tablo 16: Türkiye de Yıllar İtibariyle İhracat / Üretim (%) 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2008-10 2009-10 Otomobil 83% 73% 68% 70% 79% 79% 85% 83% 76% Otobüs 84% 72% 61% 71% 69% 77% 73% 73% 73% Midibüs 63% 22% 20% 27% 26% 32% 20% 20% 48% Kamyon 11% 30% 20% 14% 9% 12% 4% 4% 11% Kamyonet+Minibüs 14% 9% 8% 14% 11% 27% 26% 28% 25% Tic. Araç. Top. 69% 63% 63% 62% 69% 75% 82% 81% 69% Toplam 62% 56% 54% 55% 60% 68% 73% 74% 66% Kaynak: OSD 2.1.2.2 Araç Parkı 1995-2000 yılları arasındaki 5 senede araç parkı % 48 oranında büyümüştür. 2002 yılına bakıldığında toplam araç parkının % 62 sini otomobillerin oluşturduğu görülmektedir. 2003 yılında ise araç parkındaki artış %3 seviyesinde gerçekleşmiştir. Otomobildeki artış ise %2 seviyesinde kalmış ve araç parkındaki oranı %61 e gerilemiştir. 2004 yılında araç parkının bir önceki yıla göre %18 büyümüş olduğu görülmektedir. 2004 te otomobil parkındaki artış %15 olurken, otomobillerin araç parkındaki 1 İç satışlar Üretim+İthalat-İhracat olarak hesaplanmış, stoklar ihmal edilmiştir. 17
payı %60 olmuştur. 2005 yılında araç parkı otomobil sınıfında %7 toplamda ise %8 büyüme kaydetmiştir. 2006 yılındaki pazar daralmasının etkisiyle hem otomobil parkı hem de toplam park ancak %1 oranında gelişme gösterebilmiştir. 2007 ve 2008 yıllarında araç parkı sırasıyla %6 ve %5 seviyesinde büyüme göstermiş; bu yıllarda otomobil parkı yıllık yaklaşık %5 seviyesinde büyüme göstermiştir. 2007-2008 yıllarında ortalamadan hızlı büyüyen araç sınıfları kamyonet ve otobüs olmuştur. Tablo 17: Türkiye de Yıllar İtibariyle Araç Parkı (Adet) Otomobil Kamyon Kamyonet Minibüs Otobüs Traktör Toplam 1965 87.584 49.317 29.804 10.476 11.693 54.608 243.482 1975 403.546 108.381 98.579 40.623 23.763 243.066 917.958 1985 983.444 205.496 212.505 87.951 47.119 583.974 2.120.489 1995 3.058.511 432.216 397.743 173.051 90.197 937.528 5.089.246 2000 4.422.180 557.295 794.459 235.885 118.454 1.159.070 7.287.343 2001 4.534.803 562.063 833.175 239.381 119.306 1.179.068 7.467.796 2002 4.600.140 567.152 875.381 241.700 120.097 1.180.127 7.584.597 2003 4.700.343 579.010 973.457 245.394 123.500 1.184.256 7.805.960 2004 5.400.440 647.420 1.259.867 318.954 152.712 1.210.283 8.989.676 2005 5.772.745 676.929 1.475.057 338.539 163.390 1.247.767 9.674.427 2006 6.140.992 709.535 1.695.624 357.523 175.949 1.290.679 10.370.302 2007 6.472.156 729.202 1.890.459 372.601 189.128 1.327.334 10.980.880 2008 6.796.629 744.217 2.066.007 383.548 199.934 1.358.577 11.548.912 Kaynak: TUİK 2.1.3. Sektöre Genel Bakış 2001 yılında Türkiye de yaşanan ekonomik krizin etkisiyle sektörde üretim, kapasite kullanma oranı ve iç pazar büyüklüğü açısından önceki 10 yılın en düşük seviyeleri görülmüştür. Krizin uzun süren etkileri 2002 yılında da sektörü olumsuz etkilemiş ve iç pazar daha da küçülmüş, sektörün kapasite kullanma oranı da %35 gibi oldukça düşük bir oranda gerçekleşmiştir. 2002 yılında üretim, ihracatın sağladığı olumlu etkilerle 2001 yılına göre sektör genelinde %25, otomobiller için ise %16 oranında artış göstermiş ve son on yılın sektör genelinde en yüksek üretimine sahip 2000 yılı üretim seviyesini %80 oranında yakalamıştır. 2003 yılında üretim yüksek ihracat seviyesinin sağladığı olumlu etkilerle 2002 yılına göre sektör genelinde 42%, otomobiller için 29% ticari araçlar için ise 60% oranında artış göstermiştir. 2003 yılındaki sektör üretimi 2001 krizi öncesinde en yüksek üretim miktarının ulaşıldığı 2000 yılı üretiminin %20 üzerinde gerçekleşmiştir. 18
2004 yılında Türkiye ekonomisinin hızlı bir büyüme trendi içine girmesi sonucu tüketici güvenin artması yıllardır ertelenen iç talebi tetiklemiş, bunun sonucunda pazar büyüklüğü rekor seviyeye ulaşmıştır. İç talepteki patlamaya son 5 yıl içerisinde istikrarlı bir gelişme gösteren ihracat da eklendiğinde 2004 yılında sektördeki üretim rekor seviyeye ulaşmıştır. Sektörde 2005 yılı 2004 yılına benzer geçmiş, sadece ertelenen talep etkisinin azalmasıyla otomobil yurtiçi satışlarında sınırlı bir düşüş (%4) yaşanmıştır. Diğer taraftan toplam ihracat %8 ve üretim %6 büyüyerek yeni rekor düzeylerine ulaşmıştır. 2006 yılının Mayıs ayında yaşanan ekonomik dalgalanma ve 2007 yılında seçim belirsizliğinin içine girilmesi son dönemde sektördeki eğilimleri en fazla etkileyen unsurlar olmuştur. 2006 yılında hem iç pazar satışları hem de ithalat %12 oranında azalmış, buna karşın ihracatın %26 oranında yükselmesi ile üretim %12 oranında artmıştır. 2007 yılında iç pazar satışlarının %5 oranında daralmasına rağmen otomotiv sektörü anılan yıldaki büyümesine ihracat sayesinde devam edebilmiştir. Otomobil ihracatında %17, ticari araçlar ihracatında ise %19 oranında artış gerçekleşmiş ve 2007 yılında toplam üretim %10 oranında artmıştır. 2008 yılına çok iyi başlayan sektör Amerika da başlayan finansal krizin derinleşmesiyle ivme kaybetmiştir. Otomotiv sektörü 2008 yılı ikinci yarısından itibaren krizin etkisiyle düşüşe geçmiş, 2008 son çeyreğinde ve 2009 yılının ilk 2 ayında tarihi daralmalarla sarsılmıştır. 2009 Mart ayında devreye giren ÖTV indirimiyle nispi bir toparlanma görülse de bu indirimin üretime olan katkısı, ithal binek araç satışlarına sağladığı katkının oldukça gerisinde kalmıştır. Özellikle 1 Ocak 1996 da Gümrük Birliği nin yürürlüğe girmesinden sonra yurtiçi talep artan miktarda ithalat ile karşılanmaya başlamıştır. 1996 yılında iç satışların içinde ithal araçların payı %14 den %25 e yükselmiştir. Gümrük Birliği yürürlüğe girdikten sonra sadece 2001-2002 yıllarında ve 2009 ilk 10 ayında ekonomik kriz ve daralan iç pazar nedeniyle düşen bu oranın diğer yıllarda ise sabit bir seyir izlediği gözlenmektedir. 2008 yılında ithalatın iç pazardaki payı ticari araçlarda %45, otomobil kaleminde %68 olarak hesaplanmıştır. 2000 li yıllarda otomotiv sektöründeki en önemli gelişme ihracata yönelik üretimin ağırlık kazanmış olmasıdır. Bu durum sektörün AB kaynaklı yoğun rekabet kadar, sektör içi uzmanlaşma doğrultusunda hafif ticari araç üretiminin ağırlık kazanması ve üretilen otomobil modelleri sayısının sınırlı kalmasından da kaynaklanmaktadır. Az sayıda yerli otomobil çeşidinin üretiliyor oluşu ve tüketicilerin ürün farklılığı talebi özellikle otomobil ithalatının artmasına yol açmıştır. Yurtiçi üretimdeki otomobil çeşidini 19
sınırlayan en önemli unsur, yurtiçi pazar büyüklüğünün ve istikrar eksikliğinin ekonomik ölçekte üretim olanaklarını kısıtlıyor olmasıdır. 2.2.OTOMOTİV YAN SANAYİ 2.2.1.Sektörün Yapısı 1960 lı yıllarda tüm parçalar ana sanayi üretici firmaları içinde üretilirken, kapasitelerin artması ve yan sanayideki yatırımların gelişmesiyle birlikte sektörde önemi ve ağırlığı bulunan yan sanayi oluşmuştur. Türkiye oto yan sanayi 1964 yılında çıkarılan Montaj Sanayi Talimatı ile korumaya alınmıştır. Ana sanayide yerli ara malı kullanım oranının artırılması mecburiyeti ile yan sanayinin güçlendirilmesi hedeflenmiştir. Ana üreticilerin teknik ve ekonomik desteği ile kurulan ve gelişen yan sanayi bugün kendi alanında önemli bir potansiyel göstermektedir. Sektörde AB menşeili firmaların ağırlığı fazladır. 130'un üzerinde AB ve 10 un üzerinde AB dışı firma, yan sanayide lisans ve ortak yatırım kurmak suretiyle işbirliği içersindedir. Türkiye de otomotiv yan sanayi, otomotiv sanayindeki gelişmelerin sonucunda hızla gelişmiştir. Türk otomotiv yan sanayi yüksek kapasitesi, geniş ürün yelpazesi ve yüksek standartlarıyla otomotiv sanayine ve 11,5 milyon adet olan Türkiye taşıt araçları parkına parça sağlamaktadır. İhracat potansiyeli yüksek bir sektördür. Otomotiv ana sanayimizde 1964 lerde %15 olan yerli parça kullanım oranı bugün bazı araçlarda %90 lar seviyesini aşmıştır. 2.2.2.Türkiye de Otomotiv Yan Sanayinde Mevcut Durum Türk otomotiv ana sanayinde faaliyette bulunan firmalar, 1.120 oto yan sanayi firması ile doğrudan çalışmaktadır. Türkiye de 4.000 adet yan sanayi firması mevcuttur. TAYSAD a (Taşıt Araçları Yan Sanayicileri Derneği) göre Türk oto yan sanayi 2008 yılı cirosu 28 milyar ABD doları olarak gerçekleşmiştir. Otomotiv yan sanayi, mamul üretim kapasitesi, mamul çeşitliliği ve ulaştığı standartlar itibariyle, ülkemizde imal edilen taşıt araçları için gerekli olan yedek parçaların %80 ini karşılayabilecek düzeye erişmiştir. Üretilen başlıca yedek parçaların isimleri aşağıda verilmiştir: Komple motor ve motor parçaları Aktarma organları Fren sistemleri ve parçaları Hidrolik ve havalı aksamlar Süspansiyon parçaları Emniyet aksamları Kauçuk ve lastik parçalar 20
Şasi aksam ve parçaları Dövme ve döküm parçalar Elektrik ekipmanları ve aydınlatma sistemleri Aküler Oto camları Koltuklar Türk otomotiv ana ve yan sanayi, başta Bursa olmak üzere Marmara Bölgesi nde yoğunlaşmıştır. İki büyük otomobil fabrikasının Bursa da bulunması ve iki adet Organize Sanayi Bölgesi nin kurulmuş olması otomotiv sanayinin özellikle bu ilde yoğunlaşmasına neden olmuştur. Endüstrinin yoğun olduğu diğer şehirler İstanbul, İzmir, Kocaeli, Ankara, Konya, Adana ve Manisa olarak sıralanmaktadır. Sektördeki bilgi birikimi, tecrübe, geniş ürün yelpazesi, yüksek ihracat potansiyeli ve Türkiye nin coğrafi avantajlarından dolayı, oto yan sanayi sektörü yabancı yatırımcıların ilgisini çekmektedir. Şu anda otomotiv yan sanayinde 192 yabancı sermaye ortaklığı bulunmaktadır Dünyadaki büyük şirketlerin pek çoğu Türk firmalarıyla ortaklıklar kurmuşlardır. 2.2.2.1 İhracat Bir motorlu taşıt, farklı yapı, malzeme ve teknoloji ile üretilen ve özgün yöntemlerle ve birbiri ile uyumlu olarak bir araya getirilen 5.000 dolayında parçadan oluşmaktadır. Bu parçaların üretiminde demir ve çelik, hafif metaller, plastik ve lastik, boya ve benzeri kimyasal maddeler ile cam kullanılmaktadır. Parçaların büyük bölümü yan sanayide üretilmekte ve ana sanayi bunları montaj yolu ile birleştirmek suretiyle araç üretmektedir. Bu nedenle motorlu araç imalat sanayi, demir çelik sanayi başta olmak üzere hafif metaller, plastik, lastik ve cam sanayi gibi ham madde üreten sanayiler ile doğrudan ilişki içindedir. Pazardaki yoğun rekabet nedeni ile her geçen gün değişen ürün teknolojilerinin gerektirdiği yeni malzeme ve teknikler taşıt araçları sanayi ile ham madde sanayi arasında çok yakın işbirliğinin kurulmasını gerektirmektedir. Son 10 yılda sektör ihracat potansiyelini artırmıştır. Birçok yerli firma Türkiye de üretilen dünya araçlarında ortak tasarımcı olarak yer almaktadır. Yan sanayi bugüne kadar sürdürdüğü gelişimini, gerek doğrudan yurt dışındaki üreticilere ve gerek yenileme pazarına ihracatını arttırarak devam ettirmiştir. Yan sanayinin AB pazarına yönelik ihracatının daha da gelişeceği tahmin edilmektedir. Türkiye nin oto yan sanayi ihracatı 1997 yılında 896 milyon dolar iken 2008 yılında 7.3 milyar dolara ulaşmıştır. İhracatı yapılan başlıca parçalar motor aksam ve parçaları, dış ve iç lastikler, montaj karoseri aksamı, jantlar, kauçuk parçalar, transmisyon mili, frenler ve servo frenlerdir. Türkiye parçalar halinde pek çok otomobil, otobüs ve kamyon ihraç etmektedir. Oto yan sanayinin ihracatında başta gelen şehirler sırasıyla Bursa, İstanbul, Kocaeli ve İzmir dir. Oto yan sanayi ürünleri dünyanın pek çok ülkesine ihraç edilmektedir. Başlıca ihraç pazarları Almanya, İtalya, İngiltere, Fransa, Rusya, Romanya, Polonya ve 21
Belçika dır. 2008 yılında oto yan sanayi ihracatının %72 si başta Almanya, İtalya, Fransa ve İngiltere olmak üzere AB ülkelerine yapılmıştır. Türk firmaları, Opel, VW, Ford, GM gibi önde gelen üreticilere parça sağlamaktadırlar. Tablo 18: Ülkelere Göre Otomotiv Yan Sanayi İhracatı (ABD doları) 2005 2006 2007 2008 Almanya 948.275.784 1.139.370.121 1.674.457.860 1.755.986.711 İtalya 343.715.834 416.281.137 440.788.276 615.893.852 İngiltere 279.538.087 368.686.929 444.955.605 601.798.068 Fransa 321.003.980 395.063.933 369.840.425 563.076.889 Rusya 58.943.088 97.912.660 167.670.159 300.178.657 Romanya 76.991.013 114.874.868 154.195.450 249.807.533 Polonya 121.126.440 147.279.451 167.655.215 236.021.398 Belçika 109.687.810 132.525.264 156.257.441 208.469.606 Iran 89.220.655 86.844.019 87.881.950 199.437.206 İspanya 88.244.665 114.169.246 135.202.308 184.402.312 A.B.D 109.802.878 125.115.663 114.639.981 177.548.183 Hollanda 33.426.840 45.823.040 75.157.263 128.405.407 Brezilya 22.981.909 43.371.528 36.970.616 93.249.708 Avusturya 45.484.733 46.225.000 52.199.769 91.929.932 Mısır 40.665.381 44.737.448 40.405.179 90.642.574 Irak 38.467.053 44.939.890 60.997.111 70.753.750 S. Arabistan 36.429.291 29.150.660 32.154.965 66.020.499 Diğerleri 963.734.544 1.073.508.835 1.130.134.819 1.646.131.240 Toplam 3.765.877.201 4.532.467.963 6.485.290.049 7.279.753.525 Kaynak: DTM Bilgi Sistemi 2.2.2.2 İthalat Türkiye nin oto yan sanayi ithalatı 2005 yılında 7,6 milyar ABD doları, 2006 yılında 9,2 milyar ABD doları, 2007 yılında 10,9 milyar ABD doları olarak gerçekleşmiş ve bu değer 2008 yılında 12,2 milyar ABD dolarına yükselmiştir. İthalatı yapılan başlıca parçalar dizel ve yarı dizel motorlar, montaj karoseri aksamı, vites kutuları, motor aksam ve parçaları, iç-dış lastikler, frenler ve servo frenlerdir. Yeni modellerin birçok parçası ithal edilmektedir. Türkiye nin ithalat yaptığı başlıca ülkeler Almanya, Fransa, İngiltere, İtalya, İspanya, Japonya ve Güney Kore dir. 22
Tablo 19: Ülkelere Göre Otomotiv Yan Sanayi İthalatı (ABD doları) 2005 2006 2007 2008 Almanya 1.676.173.221 1.896.764.411 2.311.746.437 2.610.139.895 Fransa 1.075.574.407 1.452.319.887 1.542.976.599 1.816.218.691 İngiltere 1.248.184.588 1.300.167.272 1.414.052.701 1.346.080.572 İtalya 747.164.687 914.019.772 1.001.334.853 1.045.332.535 Japonya 544.096.093 610.562.584 721.415.950 915.119.129 İspanya 520.893.614 630.922.815 741.132.953 768.051.716 Güney Kore 386.086.890 525.985.833 616.947.906 585.473.739 Çin 145.771.764 192.592.014 316.696.175 513.813.465 Çek C. 103.373.645 83.526.046 391.295.582 507.537.248 Polonya 201.492.880 244.835.014 356.424.387 459.463.221 A.B.D. 146.949.854 188.066.151 226.617.531 265.777.516 Romanya 30.341.242 38.522.785 60.747.317 111.592.495 Hindistan 45.440.216 86.918.941 108.300.338 111.166.865 Macaristan 170.440.127 346.369.675 258.078.240 108.532.985 Tayland 28.012.752 68.236.759 79.034.715 103.363.178 İsveç 49.022.571 59.991.207 71.137.409 92.501.078 Hollanda 35.595.230 41.515.979 56.102.019 72.770.845 Danimarka 45.303.637 45.989.055 58.223.750 65.607.647 Tayvan 41.938.848 48.249.835 62.204.084 63.548.832 Brezilya 51.806.612 46.788.591 59.463.319 63.018.414 Diğerleri 348.540.605 411.078.805 488.832.700 676.807.624 Toplam 7.649.470.346 9.240.399.721 10.953.111.465 12.201.917.690 Kaynak: DTM Bilgi Sistemi 2.3. DÖKÜM SEKTÖRÜ Ülkemizde döküm sanayi ağırlıklı olarak otomotiv sanayine yönelik üretim gerçekleştirmektedir. İnşaat, beyaz eşya, makine, petro-kimya ve gıda gibi sektörler de talebe katkıda bulunmaktadır. Türkiye de çoğunluğu demir esaslı metallerin dökümünde uzmanlaşmış irili ufaklı 1.200 civarında metal döküm tesisi bulunmaktadır. Demir döküm sektörünün toplam üretim kapasitesinin 1,4 milyon ton/yıl düzeyinde olduğu tahmin edilmektedir. 2007 yılı itibariyle Türkiye demir döküm üretimi Avrupa da Almanya, İtalya, Fransa ve İspanya nın ardından beşinci sırada bulunmaktadır. Ağırlıklı olarak otomotiv sanayisine yönelik üretim yapan başlıca demir döküm tesisleri Componenta (180.000 ton/yıl), Demisaş (80.000 ton/yıl), Trakya Döküm (70.000 ton/yıl), Erkunt (60.000 ton/yıl), Odöksan (50.000 ton/yıl), Ferro Döküm (45.000 ton/yıl), Ay Döküm (25.000 ton/yıl), Eku Fren (20.000 ton/yıl), Akdöküm (20.000 ton/yıl) olarak sıralanmaktadır. Panel radyatör kullanımının artmasıyla pazar payı hızla gerileyen döküm radyatör alanında ise Odöksan ve Toprak Döküm faaliyet göstermektedir. Ağırlıklı olarak çelik ve çimento sanayilerine yönelik üretim yapan 35.000 ton/yıl kapasiteli Kardökmak ile sulama ve altyapı alanlarında kullanılmak üzere valf ve bağlantı parçaları gibi üretimler yapan 30.000 23
ton/yıl kapasiteli Samsun Makina ise diğer önemli demir dökümhaneleridir. Çelik döküm konusunda lider firma ise 20.000 ton/yıl kapasite ile Hisar Çelik tir. İhracata dönük büyüme eğiliminde olan alüminyum döküm sanayinde faaliyet gösteren firmalar ise ağırlıklı olarak otomotiv sanayisine yönelik jant ve parça üretimi yapan yan sanayi işletmeleridir. CMS, Cevher Jant, Componenta ve Kormetal in toplam jant üretim kapasitesi 2008 yılı itibariyle 8 milyon adet/yıl 1 seviyesindedir. Bunun yanında Componenta 9.500 ton/yıl, Cevher Döküm ise 8.000 ton/yıl kapasite ile alüminyum parça dökmektedir. Türkiye de metal döküm üretimi 2001 yılında yaşanan finansal kriz ile gerilemiştir. 2002 yılında tekrar artışa geçen döküm üretimi 2003 yılında 955 bin tona ulaşmıştır. 2002 yılından beri tüm döküm çeşitlerinin üretiminde artış yaşanmaktadır. Toplam üretim içerisinde katma değeri yüksek olan çelik ve demir dışı (alüminyum vb.) döküm ürünlerinin payı artış eğiliminde olsa da düşük seviyededir. 2002-2008 arasında demir döküm üretimi içinde sfero dökümün payı önemli ölçüde artarak %18 den %41 e yükselmiştir. 2008 yılında demir döküm üretiminin %58 i pik, %41 i sfero ve %0,5 i temper döküm olarak gerçekleşmiştir 2008 yılı 2. yarısından itibaren finansal krizin etkisini artırmasıyla özellikle otomotiv sektörüne yönelik döküm üretimi önemli ölçüde gerilemiştir. 2009 yılı ilk 6 ayında üreticiler rekor sayılabilecek seviyede düşük kapasitelerle çalışmışlardır. Sabit maliyetlerin ton başına maliyetlerdeki payının sürdürülemez seviyelerde yüksek gerçekleşmesi nedeniyle bir çok dökümcü üretimi durdurmuştur. Sektör 2008 4. Çeyreğinden itibaren personel çıkarma ve zorunlu ücretsiz izinlerle anılmıştır. 2009 yılında üretiminin %50 sini otomotiv ve ilişkili sektörlere satan döküm sektöründe %30-40 arasında daralma beklenmektedir. Tablo 20: Türk Döküm Sanayi Üretimi 2 (Bin ton) Demir Çelik Demir dışı Toplam 2000 827 98 40 965 2001 755 107 44 906 2002 767 110 45 922 2003 785 112 58 955 2004 789 121 72 982 2005 900 125 96 1.121 2006 961 132 117 1.210 2007 1024 144 149 1.317 2008 970 140 150 1.260 Çoğunluğu AB ülkelerine yönelik olarak yapılan metal döküm ihracatı 2008 yılında 804 bin ton olarak gerçekleşmiştir. 2008 yılında %64 seviyesinde bulunan ihracatın üretimdeki payı yıllar itibariyle artış eğilimindedir. 2008 yılında 619 bin ton olarak gerçekleşen demir döküm ihracatının 340 bin tonu pik, 375 bin tonu sfero, 3 bin tonu temper dökümdür. 1 CMS 4,2, Cevher 2, Compenenta 1,2, Kormetal 0,6 milyon adet/yıl. 2 Kaynak: Türkiye Döküm Sanayicileri Derneği (TÜDOKSAD) 24
Tablo 21: Türk Döküm Sanayi İhracatı 1 (Bin ton) Demir Çelik Demir dışı Toplam Toplam (Milyon Euro) 2000 263 47 19 329 482 2001 286 49 22 357 524 2002 315 52 26 393 581 2003 341 59 35 435 666 2004 447 68 46 561 863 2005 488 70 75 633 1115 2006 543 81 88 712 1278 2007 604 90 95 789 1506 2008 619 95 90 804 1513 Döküm ürünlerinin ithalatı çoğunlukla dolaylı olarak 2 gerçekleştiği için ithalata ilişkin kesin verilere ulaşılamamaktadır. Ancak sektörden edinilen bilgilere göre ithalatın daha çok yurtiçinde üretimi olmayan ve yüksek tasarım teknolojisi içeren otomotiv parçası gibi ürünlerde ağırlıklı olarak AB ülkelerinden gerçekleştiği anlaşılmaktadır. 2010 yılından itibaren krizin yaralarının sarılması için firmaların öncelikli hedefleri ürünlerini farklı sektörlere yönelik olarak çeşitlendirmeleri ve yeni müşteri ve pazarlara ulaşmak olacaktır. 2010-2015 döneminde Türkiye dövme ve döküm sanayilerinin ihracata dönük olarak büyüme eğiliminin sürmesi beklenmektedir. Nitekim döküm üretimi çevreyi kirleten bir ağır sanayi dalı olarak değerlendirilmesinden ve emek yoğun bir sektör olmasından dolayı gelişmiş ülkelerden Türkiye gibi gelişmekte olan ülkelere doğru kaymaktadır. Bunun dışında tersanecilik, makine imalatı gibi alanlarda büyüme görüleceği ve bu gibi yeni sektörlerden döküm ürünlere yönelik talep geleceği tahmin edilmektedir. Ayrıca enerji üretiminde son yıllarda görülen yatırımlara paralel olarak hidroelektrik ve rüzgar enerjisine yönelik döküm parçalarına da talebin artması beklenmektedir. Öte yandan son dönemde yapılan nitelikli döküm yatırımlarının devreye alınmasıyla arz fazlasının oluşması muhtemeldir. 1 Kaynak: TÜDOKSAD 2 Başka bir üretim dalının girdisi olarak 25