TEDARİKÇİ KRİTERERİİ VE TEDARİKÇİİ SEÇİİDE BÜTÜEŞİK BAIK TOPSIS - BAIK VZA YAKAŞII Seyedhad ESAIA SHIRAZ Doktoa Tez Ekonomet Anablm Dalı Yd. Doç. D. Üman ŞEGÜ He Hakkı Saklıdı
ATATÜRK ÜİVERSİTESİ SOSYA BİİER ESTİTÜSÜ EKOOETRİ AABİİ DAI Seyedhad ESAIA SHIRAZ TEDARİKÇİ KRİTERERİİ VE TEDARİKÇİİ SEÇİİDE BÜTÜEŞİK BAIK TOPSIS - BAIK VZA YAKAŞII DOKTORA TEZİ TEZ YÖETİCİSİ Yd. Doç. D. Üman ŞEGÜ ERZR
I İÇİDEKİER ÖZET... V ABSTRACT... VI KISATAAR DİZİİ... VII ŞEKİER DİZİİ... IX TABOAR DİZİİ... X ÖSÖZ... XI GİRİŞ... BİRİCİ BÖÜ İTERATÜR ARAŞTIRASI.. İTERATÜR ARAŞTIRASI...... Tedakç Seçm e Çok Ktel Kaa Veme le İlgl teatü Aaştıması..... Tedakç Seçm e Ve Zaflama Analz le İlgl teatü Aaştıması... 9... Tedakç Seçm, Çok Ktel Kaa Veme e Ve Zaflama Analz le İlgl teatü Aaştıması... İKİCİ BÖÜ TEDARİK ZİCİRİ.. TEDARİK ZİCİRİ KAVRAI..... TEDARİK ZİCİRİ YÖETİİ..... TEDARİKÇİ SEÇİİ... 6... Tedakç Seçm Poblemnde yglanan CD Teknkle e Kte Seçm8 ÜÇÜCÜ BÖÜ BAIK ATIK.. BAIK ATIĞI TAII... 6... Blanık antık... 7.. BEİRSİZİK... 7
II.. KASİK KÜEER... 8.. BAIK KÜEER... 9... Blanık Kümelen Göstem...... α- Kesm Seyes....5. BAIK SAYIAR....5.. Üçgen Blanık Sayı....5.. Yamk Blanık Sayı....5.. Blanık Sayılada Cebsel İşlemle... 5.6. BAIK DİSE DEĞİŞKEER... 5 DÖRDÜCÜ BÖÜ KARAR VERE.. KARAR VERE KAVRAI... 8.. KARAR AAİZİ... 8.. ÇOK KRİTERİ KARAR VERE...... Çok Ölçütlü Kaa Veme Teknkle (AD)...... SAW...... AHP...... IAP...... SART......5. TOPSIS......6. EECTRE......7. PROETHEE......8. GRA...... VIKOR... 5... Çok Ölçütlü Kaa Veme Teknklenn Özellkle e yglama Alanlaı... 5... TOPSIS Yöntem... 7... Blanık TOPSIS Yöntem... 8
III BEŞİCİ BÖÜ BAIK VERİ ZARFAA AAİZİ 5.. VERİ ZARFAA AAİZİ İ TAII... 55 5.. VERİ ZARFAA AAİZİİ YGAA AŞAAARI... 56 5... Kaa Veme Bmlenn Seçlmes... 56 5... Gd e Çıktılaın Seçlmes... 56 5... Göel Etknlğn Ölçülmes... 57 5... Kaa Veme Bmle çn Detay Analz... 58 5..5. Sonçlaın Değelendlmes... 58 5.. VZA'I GÜÇÜ VE ZAYIF YÖERİ... 58 5.. VZA'I ATEATİKSE GÖSTERİİ... 6 5.5. TEE VZA ODEERİ... 6 5.5.. CCR odel... 6 5.5.. BCC odel... 6 5.7. BAIK VERİ ZARFAA AAİZİ YÖTEERİ... 6 5.7.. Sengpta odel... 6 5.7.. Despots-Smls odel... 65 5.7.. Cook-Kess-Sefod odel... 65 5.7.. Coope-Pak-Y odel... 65 5.7.5. Kao- odel... 65 5.7.6. Tankaya- Ga odel... 66 5.7.7. Saat-emaan-Jahanshahloo odel... 66 5.7.8. Saat-emaan odel... 66 5.7.9. etwoaskl-fang-jones-ttle odel... 66 5.7.. eon-en-rz-sent odel... 67 5.7.. Zh odel... 67 5.7.. Wang-Chn odel... 67
IV ATICI BÖÜ YGAA 6.. AAÇ VE KAPSA... 7 6.. VERİER... 75 6.. BAIK TOPSIS YGAASI... 76 6... Blanık TOPSIS Sonçlaının Değelendlmes... 8 6.. BAIK VZA YGAASI... 85 6... Blanık VZA odelnn Klması... 85 SOÇ VE DEĞEREDİRE... KAYAKÇA... 6 EKER... ÖZGEÇİŞ... 7
V ÖZET DOKTORA TEZİ TEDARİKÇİ KRİTERERİİ VE TEDARİKÇİİ SEÇİİDE BÜTÜEŞİK BAIK TOPSIS- BAIK VZA YAKAŞII Seyedhad ESAIA SHIRAZ Tez Danışmanı: Yd. Doç. D. Üman ŞEGÜ, 9 sayfa Jü: Yd. Doç. D. Üman ŞEGÜ (Danışman) Pof. D. Ekan OKTAY Pof. D. Şle ÖZKA Doç. D. Fehm BAKIRCI Doç. D. ehmet Sph ÖZÇOAK Günümüzün ekabetç ekonom koşllaında, şletmele alıklaını südüeblmek çn yen çözüm yollaı aamaktadıla. Tedakç seçm kons se fmalaın kaşılaştığı temel sonla aasında lk sıalada ye almaktadı. B tez çalışmasının amacı, çok sayıda tedakç seçm kten, fmala e kşlee göe değşeblen sözel fadelele değelendeek tedakç seçmnn nasıl yapıldığını bellemekt. Velen kesn olmadığı dmlada, sözel fadele blanık mantık yadımıyla fade edleblmekted. Çalışmada lk olaak tedakç seçm ktele sıalanmış e fma çn daha öneml olanlaı tespt etmek amacıyla çok ktel kaa eme teknklenden Blanık TOPSIS yöntem faklı b bakış açısıyla kllanılmıştı. Daha sona fmanın tedakç seçm poblemnn çözümü çn, Blanık TOPSIS yöntemne göe sıalanan ktele baz alınaak, Blanık VZA modelle klmşt. Tedakçlen pefomansını ölçmek amacıyla klan b modelle Ecel Sole da çözüleek değelendlmşt. Böylece tedakç ktelenn e tedakçlen seçm çn yen b entege yaklaşım snlmşt. Anahta Kelmele: Tedakç Seçm, Tedakç seçm ktele, Çok Ktel Kaa Veme, Blanık TOPSIS, Blanık VZA
VI ABSTRACT Ph. D. DISSERTATIO A ITEGRATED FZZY TOPSIS-FZZY DEA APPROACH FOR SPPIER CRITERIA AD SPPIER SEECTIO Seyedhad ESAIA SHIRAZ Adso: Assst. Pof. D. Üman ŞEGÜ, Page: 9 Jy: Assst. Pof. D. Üman ŞEGÜ (Adso) Pof. D. Ekan OKTAY Pof. D. Şle ÖZKA Assoc. Pof. D. Fehm BAKIRCI Assoc. Pof. D. ehmet Sph ÖZÇOAK In today s compette economc condtons, fms tend to seek new soltons to sstan the estence. Spple selecton poblem s adopted as one of the most ccal sses that the fms feqently enconte. The man objecte of ths thess s to detemne how a aety of spple selecton ctea ae establshed by ebal epessons that can change wth espect to both fms and nddals. When the eleant data ae ncetan, these ebal epessons can be defned by fzzy logc. In ths stdy, spple selecton ctea wee pe-emptely anked and a fzzy TOPSIS method was pefomed wthn a dffeent pespecte to detemne the most mpotant ctea fo the coespondng fm. Sbseqently, fzzy DEA models wee ftted based on the eleant ctea and these models wee soled sng Ecel Sole to mease spples pefomance. In ths manne, a newly deeloped ntegated appoach of spple ctea and spple selecton was poposed. Key Wods: Spple selecton, Spple selecton ctea, lt-ctea Decson akng, Fzzy TOPSIS, Fzzy DEA
VII KISATAAR DİZİİ DEA : Data Enelopment Analyss VZA : Ve Zaflama Analz TOPSIS : Technqe fo Ode Pefomance by Smlaty to Ideal Solton CD : Çok Ktel Kaa Veme Teknkle AD : Çok Ölçütlü Kaa Veme Teknkle D : Kaa Veme Bm CC : Yakınlık Katsayısı FPIS : Blanık Poztf İdeal Çözüm FIS : Blanık egtf İdeal Çözüm P : nee Pogamlama FIS : Blanık egtf İdeal Çözüm CCR : Chanes Coope Rhodes BCC : Banke Chanes Coope a : aksmm n : nmm FWO : Toplam Ağılıkandıılmış Blanık Çıktı FWI : Toplam Ağılıkandıılmış Blanık Gd SAW : Smple Addte Weghted EECTRE : Elmnaton et Choce n Tanslatng to Realty AHP : Analytc Heachy Pocess AP : Analytc etwok Pocess VIKOR : VlseKtejmska Optmzacja I Kompomsno Resenje SART : Smple lt-attbte Ratng Technqe
VIII RP : ateal Reqements Plannng ERP : Entepse Resoce Plannng j : Etknlk Değe best : İymse Etknlk Değe wost : Kötümse Etknlk Değe
IX ŞEKİER DİZİİ Şekl.. Klask Tedak Znc Yönetm... 6 Şekl.. Klask e Blanık Küme... Şekl.. Blanık Kümede α- Kesm... Şekl.. Üçgen Üyelk Fonksyon... Şekl.. Yamk Üyelk Fonksyon... Şekl. 5. Ktele e Tedakçle çn Blanık Sözel Değşkenle e Sayılaın Gafk Göstem... 6 Şekl.. Kaa Veme Süec... Şekl 6.. Tezn yglama Aşamalaı... 75 Şekl 6.. Sözel Değşkenle çn Blanık Değele... 77 Şekl 6.. Tedakç Seçm Ktele Blanık TOPSIS Panlaı... 8 best woest Şekl 6.. Tedakçlen Blanık Ağılıklı e Etknlk Değele... 9 Şekl 6. 5. Tedakçlen Blanık Ağılıklı Etknlk Değele... 9 best wost Şekl 6. 6. Tedakçlen Kesn Ağılıklı e Etknlk Değele... 96 Şekl 6. 7. Tedakçlen Kesn Ağılıklı Etknlk Değele... 96 best Şekl 6. 8. Blanık e Kesn Ağılıklı Değele... 97 woest Şekl 6. 9. Blanık e Kesn Ağılıklı Değele... 97 Şekl 6.. Tedakçlen Kesn e Blanık Ağılıklı Etknlk Değele... 99 Şekl 6.. Blanık e Kesn Ağılıklı odellee Göe Tedakçlen Sıalaması... 99
X TABOAR DİZİİ Tablo.. Tedakç Seçm Poblemnde yglanan odelle e Yöntemle... 9 Tablo.. Tedakç Seçm Poblemnde Kllanılan Ktele... Tablo.. Yakınlık Katsayılaının Sınıflandıılması... 5 Tablo 6.. Altenatflen Değelendlmesnde Kllanılan Sözel Değele e Yamk Blanık Sayıla Olaak Kaşılıklaı... 77 Tablo 6.. Tedakç Seçm Ktele Kaa ats... 78 Tablo 6.. Tedakç Seçm Ktele omelleştlmş Kaa ats... 79 Tablo 6.. Altenatflen FPIS Değelenden zaklıklaı... 8 Tablo 6. 5. Altenatflen FIS Değelenden zaklıklaı... 8 Tablo 6. 6. Blanık TOPSIS Panlaı e Kabl Edlebllk Dmlaı... 8 Tablo 6. 7. Gd e Çıktı Değşkenlene At odel İçn Vele... 9 Tablo 6. 8. Tedakçlen Blanık Ağılıklı Etknlk Değele... 9 Tablo 6. 9. Tedakçlen Kesn Ağılıklı Etknlk Değele... 95 Tablo 6.. Blanık Ağılıklı e Kesn Ağılıklı Etknlk Skolaı... 98
XI ÖSÖZ B tez çalışmasında katkılaıyla he tülü desteğ sağlayan, değel blgle e önele le yadımlaını esgemeyen kıymetl e saygı değe hocam Yd. Doç. D. Üman ŞEGÜ e, Önümüzü açan, madd/mane destekle e bana he tülü kolaylığı sağlayan Ekonomet Bölüm Başkanı Pof. D. Ekan OKTAY e Doç. D. Fehm BAKIRCI, Atatük Ünestes nde blndğm süe çnde ben kendlenden b olaak göen e bana he konda yadımcı olan İ.İ.B.F öğetm üyele, aaştıma göelle, e akadaşlaım, Aş. Gö. aç ERE, Aş. Gö. Al Kemal ÇEİK, Yd. Doç. D. Öme AKA, Yd. Doç. D. Abdlkem KARAASA e Aş. Gö. Hay ABAR a e önele le tez çalışmasına katkı sağlayan e he zaman yanımda olan D. Al SATTARY e Benm Doktoa yapma süecnde he tülü desteğ sağlayan ab Akam Ünestes Rektöü sayın Pof. D. ohammad Reza İAİ, Rektö yadımcısı Pof. D. Seyed Paz AAVİ TABRİZİ e tüm yönetm kl üyelene, Tez çalışmam süesnce hçb zaman desteklen esgemeyen değel eşm e aleme teşekkülem boç blm. Ezm- Seyedhad ESAIA SHIRAZ
GİRİŞ Günümüzde fmalaın blndklaı sektöde başaılı ekonomk sonçla elde edeblmele sadece kend pefomanslaına değl, fmalaa at tedak zncnn dğe üyelenn pefomanslaına da bağlıdı. Fmalaın çnde blndğ koşlla, blndklaı otamda başaılaını atıablmek, yan kaynaklaını daha eml e etkl kllanablmek çn çeştl yolla aamaya zolamaktadı. Bçok fma ekabetç yapısını komak e pyasa aantajlaını atımak çn, fmala aası lşklene önemn emeld. B anlamda geek tedakçle le geekse müşteleyle olan lşklen kaşılıklı şblğ e değe yaatma esasına göe yenden yapılandımaya geeğn dyala. Bnn çn fmala aynı zamanda tedak zncnn paçası olan tedakçlele kaşılıklı güene dayalı şblğne yönelmeldle. B nedenle, başaılı olablmek e başaılaını südümek çn, fmala tedak znclene geeken önem emel e tedak znclen etkn b şeklde yönetmeldle. Tedakç seçm tedak zncn yönetmnn öneml b bölümünü olştmaktadı. B nedenle fmalaın tedakç seçm üzende önemle dması geekmekted. Tedak znc yönetmnde ye alan tedakç seçm kaaı, fmalaın başaısında ol oynayan öneml kaala aasında ye almaktadı. Fmala geçmşte kaa emede tecübelenn yol gösteclğne başken atık günümüzde blmsel teknklee başmaktadıla. Fmalaın stekle doğltsnda en ygn tedakçlen bellenmesnn amaçlandığı tedakç seçm poblem, fmalaın tech edebleceğ altenatflen sayısının atması, bbyle çatışan, sayısal e sayısal olmayan bden çok kte bünyesnde baındımasından dolayı, çok ktel b kaa eme poblemd. Bçok kaa eme poblem e çözümü ncel olaak anlaşılamayacak kada kamaşıktı. Blanık küme teos, yaklaşık blgnn kllanılmasında e kaalaın elmesndek belszlğ nsanın soglamasına benzetmekted. Blanık mantık nsanın düşünme mantığına çok yakın olmasından dolayı, b mantığa göe alınan kaala daha sabetl olmaktadı. Blanık küme teos kesn olaak tanımlanamayan sınıla le enn sınıflandıılmasını sağla. Böylece, elen blnmadığı dmlada, aalık ele, sözel fadelele toplanan ele b. gb dmlada blanık küme teos kllanılaak geçek dünya poblemlenn çözümü sağlanı.
B çalışmada; b kaa poblem olan tedakç seçm poblem ele alınmıştı. B amaçla, blanık otamda tedakç ktele aasında b seçm yapmak e fma çn en ygn ktele bellemek çn, faklı b bakış açısıyla Blanık TOPSIS yöntem kllanılmıştı. Daha sona bellenen tedakç seçm ktele baz alınaak blanık Ve Zaflama Analz model klmş e tedakç seçm poblemne çözüm aanmıştı. teatüde; blanık otamda çok ktel kaa eme e e zaflama analz yöntemlenn b aada kllanılmasına çok az astlanmıştı. B çalışmanın knc amaçlaından bsde b konda lteatüe b kaynak kazandıma e konya lşkn b katkı sağlamaktı. Çalışma altı bölümden olşmaktadı. Bnc bölümde, tedakç seçmnde blanık çok ktel kaa eme yöntemle e e zaflama analzyle lgl lteatü ncelenmşt. İknc bölümde; tedak znc, tedakç seçm poblem, tedakç seçmnde kllanılan ktele e yöntemle aaştıılmıştı. Üçüncü bölümde; blanık mantığın anlamı, blanık küme le klask küme aasındak lşk e blanık sayıla ncelenmşt. Dödüncü bölümde; kaa eme kaamı, çok ktel kaa eme yöntemle e çeştle, çok ölçütlü kaa eme yöntemlenn ncelenmes, TOPSIS e Blanık TOPSIS yöntemlenn çözüm aşamalaı ele alınmıştı. Beşnc bölümde; e zaflama analz e modelle, analz teknğ le lgl yöntemle e kllanılan yöntem genş b şeklde anlatılmıştı. Altıncı bölümde se, yglama olaak b otomobl fmasının tedakç seçm ktelenn bellenmes e tedakçlen beklenen pefomanslaın analz yapılmıştı. Son olaak da çalışmadan elde edlen blgla beltleek değelendme yapılmıştı.
BİRİCİ BÖÜ İTERATÜR ARAŞTIRASI.. İTERATÜR ARAŞTIRASI Tedakç seçm poblemyle lgl bgüne kada bçok çalışma yapılmış e he bnde faklı bakış açısından konya bakılmış e faklı yöntemle kllanılmıştı. B bölümde tedakç seçmyle lgl yapılmış çalışmalaa özet olaak değnlecekt. B çalışmada tedakç seçm çn blanık otamda Ve Zaflama Analz(Data Enelopment Analyss-DEA) e CD yöntemle kllanıldığı çn konlala lgl lteatü aaştıması üç alt bölüm olaak sınıflandıılmıştı; - Tedakç Seçm e Çok Ktel Kaa Veme le lgl teatü Aaştıması - Tedakç Seçm e Ve Zaflama Analz le lgl teatü Aaştıması - Tedakç Seçm, Çok ktel Kaa Veme e Ve Zaflama Analz le lgl teatü Aaştıması teatü aaştımasında yel e yabancı makalele, ktapla e tezleden yaalanmış e yakın tahl son yıllada yapılan çalışmalaa da çok ye elmşt.... Tedakç Seçm e Çok Ktel Kaa Veme le İlgl teatü Aaştıması Çok ktel kaa eme yöntemle bçok alanda kllanıldığı gb tedakç seçm poblemnde de faklı çalışmalada kllanılmıştı. Aşağıda b çalışmaladan bazılaı elmşt. Tam e Tmmala (), çalışmalaında kapsamlı b şeklde tedakç seçm ktele aaştıılmışla e 7 kte ele alınmıştı. Daha sona AHP yöntem kllanaak tedakç seçm yapmışladı. Bhtta e Hq (), çalışmalaında AHP kllanaak tedakç seçm şlemn geçekleştlmşled. Üetm, kalte, hzmet e teknoloj ktelene göe tedakç aasında b sıalama yapılmışladı. Çeb e Bayakta (), b gıda fmasındak tedakç seçm poblemne AHP yöntem le bütünleşk olaak ecogaphc Hedef Pogamlama (GP) yöntemn
yglamışladı. Çalışmalaında döt seyel b AHP model yglanaak he b tedakçnn skon ayı ayı hesaplamışladı. F. e Ha (5), çalışmalaı tedakç seçm çn b matematksel model önemekted. Önelen model kllanılan AHP ye benze b modeld. Yazala, gelştdğ metoda Votng AHP adını emşled. odeln gelecekte sadece tedakç seçmnde değl, nsan kaynaklaında eleman seçm süec e benze süeçlee yglanableceğn e böylece kllanım alanının genşleyeceğ fade edlmekted. Bottan e Rzz (5), çalışmalaında ntenet üzenden yapılan alımla (epocement) konsna odaklanmışla e b doğltda blanık AHP yöntemn tedakç seçm poblemne yglamışladı. yglama İtalya da gıda alanında faalyet gösteen b fmada geçekleştlmşt.. Kma, Vat e Shanka (6), tedakç seçm poblem çn, Blanık çok amaçlı pogamlama klaak tedakç seçm poblemne b model gelştmşled. odeln amaçlaı, malyetle mnmze etme, kaltey maksmze etmek e zamanında teslmat olaak bellenmşled. Haq e Kannan (6), blanık AHP yöntemn tedakç seçm poblemne yglamışladı. yglama üzende yapılan çalışma le benze tedakçle sınıflandıılmıştı. C.-T. Chen, n e Hang (6), çalışmalaında tedakç seçm poblem çn kaa eclen göüşle doğltsnda, yamk blanık sayıla kllanılaak seçm ktelenn önem ağılıklaını bellemş e TOPSIS yöntemn kllanmışladı. Çalışmada TOPSIS panlaı çn kabl edlebllk dm tablos tanıtılmış e b tabloya göe tedakçle sınıflandıılmıştı. Dddle (6), b peakende fmasında b üün gb seçleek, b gba at pefomans ktele bellenmş; ktelen ağılıklaının saptanması e tedakçlen pefomansına at değelen tesptnde AHP yöntem kllanılmıştı. Ayıca, modelde, belsz e kesn olmayan ele göz önüne alınaak Blanık AHP yglaması yapılmış e sonçla ncelenmşt. Shy e Shh (6), çalışmalaında tedakç seçm çn AP e TOPSIS yöntem kllanmışladı. Çalışmada omnal Gp teknğyle ktele aasındak
5 lşkle bellendkten sona AP yadımıyla ağılıklaı hesaplanmış e altenatflen sıalandıılması TOPSIS yöntemyle yapılmıştı. Xa e Z. W (7), toplam spaş mktaına dayanan fyat ndmlen de çeen çok ktel b tedakç seçm poblemne, Kaba Küme Teos (Rogh Set Theoy) kllanılaak, döt aşamalı AHP ( ana kte, 7 alt kte) le Çok Amaçlı Tamsayı Pogamlama yöntemn bleşteek çözüm blmşladı. Özdem (7), tedakç seçm poblemn AHP, kalte fonksyon yayılımı e hedef pogamlama le çözüp e çözüm sonçlaını kaşılaştımıştı. odelle sınamak çn otomot endüstsnde b yglama denemes geçekleştmşt. Çalışmada b üünün k paçası çn faklı tedakçs aasında 9 ana ktee göe seçm yapılmtı. Gence e Güpna (7), tedakç seçm ktelenn bble aasındak lşknn b ge bldm sstematğ çesnde değelendlmesne yönelk olaak tedakç seçmnde Analtk Şebeke Poses (AP) çeen b model kllanmışladı. Tah, Osman, Al, Ysff e Esfanday (8), çelk üeten b fmada tedakç seçm çn AHP yöntemn kllanmışladı. Çalışmada tane seçm kte ele alınmış e 6 aşamalı b süeçte tedakçle değelendlmşt. Dağdeen e Easlan (8), çalışmada tedakç seçm poblem çn, PROETHEE le altenatf tedakçlen öncelk sıalaı hesaplanmıştı. Çalışmanın üstünlükle, altenatf tedakçlen değelendlmesnde kllanılan heb faktö çn faklı b tech fonksyonn kllanılablmes e altenatflee lşkn kısm e tam sıalamalaın elde edlmesd, böylelkle kaa eme süec ayıntılı b şeklde analz edlmşt. Cho e Chang (8), tedakç seçm çn Blanık SART yöntemn kllanmışladı. Çalışmada 5 kaa ec, beş kte e alt kten önem düzeyn belledkten sona, tedakçnn sıalaması üç α-kesm seyesne göe (sk oanı) Blanık SART yöntemyle geçekleştmşled. Tng e Cho (8), AHP le çok amaçlı lnee pogamlama yöntemn bütünleşk olaak tedakç seçm poblemne yglamışladı. Gelştlen model, Tayan da blgsayala çn ana kat üeten b le teknoloj fmasına yglanmıştı.
6 Zngl (9), çalışmasında blanık otamda tedakç seçm yapmıştı. Yamk blanık sayılala kaa eclen fkn değelendeek çok ktel kaa eme yöntemlenden VIKOR e TOPSIS kllanılmıştı. Çalışmada kaa ec, 6 ktele 7 tedakçnn sıalamasını yapmıştı. Boan, Genç, Kt e Akay (9), çalışmalaında tedakç seçmnde TOPSIS yöntemnn yanı sıa sezgsel blanık ağılıklı otalama şlemn kllanaak öncelkle kaa eclen fklen tek b otak fkde toplamayı amaçlamışladı. yglaması otomot sektöünde b şkette yapılmış, 5 aday tedakç üün kaltes, ş lşkle, teslmat pefomansı e fyat olmak üzee ktee göe değelendlmşt. Ktelen ağılıklaı bellendkten sona TOPSIS n dğe aşamalaı zleneek en ygn tedakç seçlmeye çalışılmıştı. Önüt, Kaa e Işk (9), çalışmalaında tedakç seçm çn Blanık AP e Blanık TOPSIS yöntemlen kllanılmışladı. yglama çn Tükye nn GS fmalaı tedakç olaak düşünülmüş e 6 kte le analze tab ttlmşt. Aaştımada önce ktelen ağılıklaı blanık AP yöntemyle elde edlmş e daha sona blanık TOPSIS yöntemyle de tedakçlen sıalama şlem yapılmıştı. Yalçın Seçme e Özdem (),çalışmaında Tükye de moblya sektöünde faalyet gösteen b şletmenn tedakçlenn seçm çn kaa emede 7 ana kte göe zmanlaın göüşle alınaak AHP yöntem kllanılmıştı. Dem (), b gıda şletmesndek kaa eclele yapılan mülakatla sonc elde edlen blgleden haeketle, tedakç seçmn blanık TOPSIS yöntem le geçekleştlmşt. yglamada kaa ec, altı kte baz alaak döt tedakç aasında sıalama yapmışladı. D. D. W, Zhang, D. W e Olson (), tedakç seçm çn blanık çok amaçlı lnee pogamlama yöntemn kllanmışladı. Dğe çalışmaladan faklı olaak modelde sklen mnmze etmek çn ayı b amaç fonksyonlaını eklemşled. Çalışmada sk faktöle olaak ekonomk çee e tedakç hzmet deeces alınmış e klan modelde sk faktöle dâhl tüm amaç e kısıtla blanık olaak alınmıştı. Gnanasekaan, Velappan e Ayappan (), b otomot fmasının tedakç seçmnde G teo le AHP yaklaşımını bütünleşk olaak kllanmışladı. Ayıca çalışmada Ecel tabanlı b kaa destek sstem gelştlmşt.
7 Sanaye, Fad osa e Yazdankhah (), tedakç seçm çn Blanık otamda CD yöntemleden olan VIKOR yöntemnden yaalanmışladı. Çalışmanın ele b otomobl fmasından elde edlmşt. yglamada kaa ec 5 ktee göe, beş tedakç aasında b sıalama elde etmşled. Kazançoğl e Ada (), tedakçlen seçmnde kllanılacak olan ktele zmanla taafından bellenmşt. Daha sona blanık AHP yöntemn kllanaak tedakçle sıalanmıştı. İzmde faalyet gösteen b şletmede yapılan yglamada ana kte, 8 alt kte le 5 tedakç aasında b başaı sıalaması yapılmıştı. Ada (), çalışma kapsamında tedakçle döt kategode (Üetcle, toptancıla, Bağımsız esnafla e İthalat kaynaklaı) sınıflandıaak, tedakç seçm çn blanık mantıkt e TOPSIS yöntemn kllanmıştı. Tedakçleden alınan mktala e aalaında optmm dağıtma mkanı aanma amacıyla da doğsal pogamlama yöntemnden yaalanılmıştı. Öztük, Edoğmş e Aıkan (), çalışmalaında AHP y kllanaak b tekstl fmasının tedakç seçm poblemn çözmüşled. Önelen model beş altenatf, yed ana e alt kte aasındak lşklen hyeaşk b yapıda temsln çemekted. Y. Deng e Chan (), tedakç seçm poblemne blanık küme teosyle blkte Dempste Shafe theoy yöntemn TOPSIS tabanlı b yöntem olaak tanıtmışladı. Çalışmanın sonnda modeln esneklk açısından dğe benze metotladan daha y b model oldğn öne sümüşled. Spçlle e Çapaz (), b şletmenn tedakçlen seçmek amacıyla AHP e TOPSIS yöntemlen blkte kllanmışladı. Kalte, malyet, teslmat e hzmet ktele ana ktele olaak bellenmş e bnlaın alt ktele tanımlanmıştı. AHP yöntem ana ktele e alt ktelen önem deecesnn bellenmes çn, TOPSIS yöntem se tedakçlen sıalanması çn kllanılmıştı. Büyüközkan e Çfç (), tedakç seçm çn AP yöntemn kllanmışladı. B çalışmada ktelen bbyle lşkle tam bell olmadığı e kaa eclen kaasız kaldığı dmlaa blanık mantıktan yaalanıp b çözüm önemekted.
8 Chn-ng e Kao (), yaptıklaı çalışmada tedakç seçm çn 5 kte bellemşled. B çalışma kaa ec le (D,D,D), tedakç (S,S) seçm çn yapılmış b çalışmadı. Çalışmada Blanık TOPSIS e Çok Amaçlı hedef pogamlamadan bütünleşk b model olştlmşt. TOPSIS kısmında zman göüşü alınmış e kesn ele olmadığından blanık mantıktan yaalanmıştı. Shaw, Shanka, Yada e Thak (), çalışmada tedakç seçm çn Blanık AHP e Blanık Çok Amaçlı Doğsal Pogamlama yöntem kllanmışladı. Tedakçlen çee le lgl (kabon emsyon gb) ktele bellenmş e AHP le ktelen ağılıklaı hesaplanmıştı. Velen kesn olmadığından blanık mantık kllanılmıştı. Danesha Royendegh e Ekan (), çalışmalaında b ünestenn teçhzatını temn eden fmanın elen kllanaak AHP yöntemyle en y tedakç seçlmşled. Tedakç seçm ktele olaak kalte, malyet, esneklk, teslmat e çeştllk ele alınmıştı. Ka e Pan (), çalışmalaında önce Delph metodn kllanaak tedakç seçm ktelen bellemşled. Daha sona Hndstan da 8 sektöde faalyet gösteen 88 fmanın ele alınaak AHP yöntemyle ktelen öncelk sıasını bellemşled. Çalışmanın soncnda, kalte, teslmat, fyat, üetm kapastes, teknk kapaste, fnansal pozsyon e elektonk şlem yeteneğ ktele ön plana çıkmıştı. Ka (), çalışmasında AHP yöntem (tedakç seçm çn) e Blanık hedef pogamlamanı (dskmnant analz çn) bütünleşk kllanaak gp kaa destek sstemn tasalamışladı. Çalışmanın soncnda AHP yöntemnn tek e bütünleşk kllandığı dmlada kaşılaştıma yapılmış e bütünleşk metod daha y sonçlaı edğ söylenmşt. X. Deng, Y. H, Y. Deng e ahadean (), çalışmalaında tedakç seçm çn Deng n () yılındak çalışmasında tanımladığı D sayıla (D mbes) teosnden yaalanmışladı. B çalışmada D-AHP yöntemn lk kez, elen belsz oldğ e blanık mantığında yetesz kaldığı dmlaı çn kllanılmıştı. yglamada se 5 ana ktee göe üç tedakçnn sıalaması çn D-AHP yöntemn kllanmışladı.
9 Kannan, A. Jabbo e C. Jabbo (), yeşl tedak znc kapsamında b çalışma yapmışladı. Tedakç seçm çn önedkle Blanık TOPSIS yöntem e k faklı Blanık TOPSIS yöntemyle, tedakçy sıalamış e sonçlaı Speaman nın sıalı koelasyon yöntemyle kaşılaştımışladı. Ayıca çalışmada faklı ağılık setn kllanaak dyalılık analz yapmışladı.... Tedakç Seçm e Ve Zaflama Analz le İlgl teatü Aaştıması Webe (996), tedakçlen pefomansını değelendmek çn VZA yöntemn kllanmıştı. Çalışma tedakç seçm çn VZA kllanan lk aaştımalaındandı. Altı tedakçnn pefomans ölçümü çn Faell n model klmş e etknlk skolaı hesaplanmıştı. Potansyel yleştme açısından da yomla yapılmıştı. J., Dng e all (), çalışmalaında tedakçlen pefomanslaını VZA model kllanılaak ölçlmüşled. Gd e çıktı değşkenle çn Dckson e Webe n ktelenden yaalanmışladı. Fyat, teslmat e tedakçnn zaklığı gd değşkenle; az mktaı e kalte se çıktı değşkenle olaak ele alınmıştı. VZA modellenden, Banke e oey n 986 dak modeln kllanaak IGO paket pogamında çözmüşled. Bagla e Peton (), çalışmada 9 faktöü göz önünde blndaak VZA nın çapaz etknlk metodn kllanmışladı. He tedakç çn b VZA sko elde etmşled. Çalışmada tedakç, küme altında sınıflandıılmıştı. Foke e endez (), tedakçnn pefomans ölçümü çn VZA kllanmışladı. Çalışmada tek b gd değşken, 8 kalte yönetm faktölenden olşan çıktı değşkenleyle blkte analze tab ttlmşt. Aaştımada VZA nın çapaz etknlk modeln kllanılaak en y tedakç seçlmşt. Bagala e Peton nn yılında yaptıklaı çalışma le benzelk göstemekted. (Ross, Bffa, Döge e Cangton (6), çalışmalaında hem alıcı fma hemde tedakçlenn ktelen göz önünde alaak, tedakçlen pefomanslaını VZA le değelendmşled. Çalışmada tü dyalılık analz yapılmıştı. İlk analz kaa ecle e değelendme takımının ağılıklaını hesaba katmadan yapılmış, knc
analzde kaa eclen de özellkle, techle e tedakç seçm üzene etkle de hesaba katılmış e tedakçlen etknlkle ölçülmüştü. Üçüncü analzde hem tedakçlen hemde alıcı fmalaın techle analze tab ttlmşt. eşehl (7), çalışmasında b ayakkabı fmasının tedakçs VZA yöntemn kllanaak değelendmşt. Hang tedakçlen eml olaak çalıstığı, hanglenn se ne kada emsz oldg VZA le blmş e emllğ kötü olan tedakçlen daha eml hale geleblmele çn nele yapılableceğ aaştımıştı. Fazpoo Saen (7), tedakç seçmnde kadnal e odnal elen mect oldğ dmnda VZA yöntemn kllanmıştı. Yaza tedakçlen ününü(odnal e) göz önünde blndaak tek çıktılı b e zaflama model kmşt. Çalışmanın soncnda hem tedakç açısından e hem alıcı fma açısından yomlanablecek netcele elde edlmşt. g (8), çalışmasında tedakç seçm çn VZA tabanlı b matematksel model klmşt. yglamada 5 kte e 8 tedakç blnmaktadı. odeln amacı optmzasyon olmadığından, he tedakç çn b pan hesabı yapılaak tedakçlen sıalaması yapılmıştı. Daa, Zaand e Tksen (8), Zmmemann ın (978) yöntemn esas alaak, paçalı doğsal üyelk Fonksyon (Pecewse nea embeshp Fnctons) yöntemn tedakç seçm poblemne yglamışladı. Çalışmada hem Tam sayılı Çok Amaçlı e hem Doğsal modelle klmşt. Faklı α- kesm seyelene göe dyalılık analz yapılmıştı. Çeleb e Bayakta (8), tedakç değelendme ölçütlene lşkn eksk e blnması dmnda tedakç değelendme süec çn yen b bütünleşk Yapay Sn Ağlaı / VZA model önesnde blnmşladı. alyet, kalte, teslmat e ses kte olaak ele alınmış e tedakç aasında sıalama yapılmıştı. (Gne, Ycel e Ayyldz (9), çalışmalaını Blanık doğsal pogamlama yaklaşımını kllanaak yapmışladı. Tedakç seçmnde kllanılan ktele doğsal olaak modellenmş e hesaplamalada üçgen blanık sayı kllanılmıştı. D. W (9), tedakç seçm çn VZA, kaa ağacı e sn ağlaından olşan b hybd model önemekted. Çalışmada CCR e BCC modelle kllanaak etknlk
değele hesaplanmış, etkn e etkn olmayan kaa eme bmle bellenmşt. Daha sona VZA dan elde edlen sonçlaa göe kaa ağacı e sn ağlaı, VZA le bütünleşteleeek faklı sıalamala elde edlmşt. Klan model hem sıalama yöntem e hem egesyon model olaak blnmekted. Y, Tng e Chen (), tedakç seçm çn tedakçlen pefomanslaını kıyaslamada b smülasyon çalışması yapmışladı. B çalışma çn faklı blg paylaşımı senayolaı klmş e bnlaın etknlğn ölçmek çn de e zaflama analznden yaalanılmıştı. Fazpoo Saen (), çalışmasında tedakç seçm poblem çn b VZA model gelştmşt e VZA modellende bazı faktölen çft ollü oldğ dmlaına b çözüm önemekted. yglamada tedakç seçmnde aaştıma e gelştme (R&D) değşkennn ele hem gd e hem çıktı olaak ol almaktadı. Aaştıma bnn gb sonlaı gdemek amacıyla yen b model önemekted. Toloo e alchga (), çalışmalıda belsz elee dayalı b gd odaklı VZA model kmşla e 8 tedakçnn etknlk sko bellemşled. Etknlk skolaını belledkten sona doğsal pogamlama tabanlı yen b model gelşteek tedakçle sıalanımışladı (a, Yao, Jn e Ren (), çalışmalaında tedakç seçm çn faklı VZA modellen kllanmışladı. tedakç, gd e 5 çıktı değşken analze tab ttlmşt. VZA yöntemlenden; CCR, tü Çapaz etknlk model e önedkle Game Coss-effcency modelle yglanmış e sonçlaı kaşılaştıılmıştı.... Tedakç Seçm, Çok Ktel Kaa Veme e Ve Zaflama Analz le İlgl teatü Aaştıması Webe, Cent e Desa (), tedakç seçm çn VZA e Çok amaçlı pogamlama kllanmışlaıdı. Amaç fonksyon fyat, kalte e teslmat ktele üzenden klmşt. Ayıca Çok amaçlı pogamlama e VZA nın soçlaı e sıalamalaı bbyle kaşılaştıılmıştı. Benyocef, Dng e Xe (), çalışmalaında tedakç seçm çn bkaç tane çok ktel yöntem b aada kllanmış e kaşılaştımalaını yapmışladı. Aaştımada
tedakçnn değelendmes bkaç çok ktel e optmzyasyon yöntemnden yaalanmışladı. Seydel (5), çalışmasında VZA e SART yöntemn kllanaak tedakçle aasında b sıalama elde etmşt. Daha sona k yöntemn sıalamalaının otalaması alınaak yen b sıalama yapılmıştı. yglamada 7 ktele tedakç aasında seçm şlem geçekleştlmşt. Ramanathan (7), b fmanın tedakçlen seçmek amacıyla AHP yöntemn kllanan b çalışma yapmıştı. Kte ağılıklaı AHP metodyla bellenken, tedakçlen etknlk değele VZA analzyle elde edlmşt. Aaştımada faklı VZA model kllanılmış e bbyle kaşılaştıılmıştı. Kazançoğl (8), tedakç seçmnde AHP e VZA yöntemlen kllanılmıştı. AHP le genel ktele ndgenmş e kalan ktele ışığında AHP kllanılaak tedakçle seçlmş, sona da AHP de kllanılan ktele esas alınaak VZA model klmş e tedakç degelendmes geçekleştlmşt. Ko, Wang e Ten (), yeşl tedakç seçm çn çalışma yapmışladı. Aaştımada yapay sn ağlaı (A), VZA e AP yöntemle bütünleştleek A- CDA sml hbd b model gelştlmşt. Önce yapay sn ağlaını kllanaak ktele aasında b seçm yapılmış e kte 6 ktee düşümüşled. Daha sona AP yöntemyle he kaa eme bm çn b ağılık belleyp VZA kllanaak pefomans ölçümünü yapmışladı. Gökalp, Soyl e Çelk Aş (), çalışmada faklı değelendme ktelene göe, öncelkle yatıım yapılacak tedakçlen seçm poblem ele alınmıştı. Kte ağılıklaını blmak çn AP yöntem kllanılmıştı. AP soncnda elde edlen kte ağılıklaı PometheeII e PometheeII+Tch yöntemlende kllanılaak tedakç panlaı bellenmşt. Daha sona PometheeII e PometheeII+Tch panlaı gd e Co oanı çıktı olaak ele alınmış e VZA kllanılaak en y tedakçle bellenmşt. Ho, X e Dey (), tedakç seçmnde yapılan çok ktel kaa eme le lgl çalışmalaı ncelyeek b lteatü aaştıması yapmışladı. Aaştımada özellkle VZA, Doğsal pogamlama, Tam sayılı pogamlama, Doğsal olmayan, Hedef pogamlama, AHP e AP gb yöntemle le yapılan çalışmala ncelenmşt.
Y.-J. Chen (), çalışmasında önce ktele çn statejk planlama açısından b SWOT analz yapılmış sona tedakçlen pefomasını VZA kllanaak hesaplamıştı. yglamada tedakçden 5 tanes etkn, dğele se etkn olmamıştı. Etkn çıkan kaa eme bmlene Blanık ağılıkla kllanaak TOPSIS yöntem yglanmış e tedakçle çn b sıalama elde etmşt. Rat (), çalışmasında yeşl tedak zncnde tedakç seçm çn AHP- VZA yöntemn kllanmıştı. İlk çee le tedakç seçm ktele bellenmş e AHP yöntemyle ağılıklaı hesaplanmıştı. Daha sona ölçeye göe değşen getl VZA model kllanılmış e tedakçlen pefomansı değelendlmşt. A. Kma, Jan e S. Kma (), çee şatlaını dkkate alaak otomobl üeten b fmanın tedakç seçmn yapmışladı. Aaştımada kabon emsyon zaaını hesaba kataak, Geen Data Enelopment Analyss (GDEA) sml b model gelştlmşt. Kaşılaştımak amacıyla ele klask VZA model e AHP-TOPSIS modelyle de çözülmüştü e değelendmes yapılmıştı.
İKİCİ BÖÜ TEDARİK ZİCİRİ.. TEDARİK ZİCİRİ KAVRAI Tedak kelmes aaştııp blma, elde etme anlamını taşı e üetm süecnde geekl olan hammadde, yadımcı madde e semaye mallaının aaştıılaak blnması e satın alınaak elde edlmes çn yapılan faalyetled. İşletmenn kendne geekl olan hammadde, yadımcı madde, semaye mallaı e hzmet aaştıaak bldğ e satın aldığı kş, şket eya fmalaa se tedakç den (H. Şen, ). üşte talep e beklentlende meydana gelen değşmele, özellkle teknolojdek yleşmele sonc üünlen çok hızlı demode olması, stok malyetlenn he zaman şletmeye cdd yük getmes le beabe düşünüldüğünde tedak zncnn önem atmaktadı. B süeç, malın tamamının üetlmes yene b kısmının yaı maml olaak tedak edlmesn, stok blndmak yene tam zamanında üetm anlayışına da ygn olaak etkn b tedak znc olştlmasını öne çıkamaktadı. Tedak znc, üetm önces e sonası süec, üetm süec le blkte ele alan, bnlaı da üetm süecnn paçası gb değelendeek üetm etknlğn atıan b yglama olaak blnmekted. Tedak znc le bada hedeflenen; kmsal kaynak planlama e malzeme htyaç planlamasından da yaalanaak, süecn tüm elemanlaı le güçlü b blg ağı kaak talep tahmn, tedak e dağıtım yglamalaının etknlğn atımak setyle, müşte steklen mnmm malyetle kaşılamaktı (Demdöğen e Küçük, 7)... TEDARİK ZİCİRİ YÖETİİ Tedak znc yönetm tem 98 yılının başlaında otaya koylmşt e çeştl fadelele tanımlanmıştı. Tedak znc yönetm, şletmelen ç kaynaklaının entege edleek dış kaynaklala etkn bçmde çalışmasının sağlanmasıdı. Badak amaç; gelştlmş üetm kapastes, paza dyalılığı e müşte tedakç lşkle gb şletmenn tüm pefomansını olştan değelen attıılmasıdı. Tedak znc Spply Chan anagement (SC)
5 yönetm, hammaddelen temnnden, üünlene e tüketcye şlenmş üünlen dağıtımına kada kaa almamıza olanak emekted (S. Şen, 7). Tedak znc yönetmnn tahsel gelşmne bakıldığında 96 lı yıllada üetc şketlede, malzeme htyacını bellemek amacıyla RP teknğ gelştlmşt. B teknk 97 l yıllada yen RPI e bıakmıştı. RPI teknğ, malzeme htyaç planlamasının e ana üetm planı özellklen de taşımaktadı. RPI n amacı, ana üetm planı e mect kapastey de göz önüne alaak daha geçekç malzeme htyaç planı e üetm planı elde edeblmekt. 98 l yıllada se, RPI e fnans e smülasyon modüllenn eklenmes le RPII teknğ yglanmaya konlmşt. RPII üetmn emllğn e etknlğn atımak amacıyla gelştlmş planlama teknğd. ERP se bden fazla noktada üetmle dağıtım yapan ama tek b şketn üetm gb ç opeasyonlaını koodne eden b sstemd. SC de se modelde ye alan şletmele bbyle konştan, bnlaın bbne blg sağlamasını amaçlayan, güenl b otamda zamanında, hatasız, htyaç dyldğ kada e doğ kşye blgnn laşmasını sağlayan b ş model tasalanmaktadı (Şengül, ). Etkn b tedak znc yönetm, az malyet e yüksek ka le blkte şletmenn stkalı büyümesne yadımcı olacaktı. Bnnla blkte etkn b tedak znc le; teslm pefomansının yleştlmes, enanten azaltılması, spaş kaşılama oanının yleştlmes, talep tahmn başaısı, emllk/kapaste kllanım oanı atışı e geckme e beklemelen en aza ndlmes gb faydalaı sağlanabl (H. Şen, ). Klask tedak znc yönetm Şekl. de göstelmşt (eşehl, 7). ateal Reqements Plannng Entepse Resoce Plannng
6 Şekl.. Klask Tedak Znc Yönetm Tedak znc yönetmnn temel amaçlaı ş şeklde fade edlebl: - üşte tatmnn attımak, - Çem zamanını azaltmak, - Stok e stokla lgl malyetlen azaltılmasını sağlamak, - Üün hatalaını azaltmak, - Faalyet malyetn azaltmak B amaçlaa laşmak çn şletmelen, tedakçle e onlaın tedakçle le müştele e onlaın müştele aasında tedak zncnn bütününde habeleşme e blg paylaşımını atıması geekmekted. Blg e planlaın tedakçle e müştelele paylaşılması znc etknlğn e ekabetçlğn atıabl. Değşen dünyada atık fmalaın tek başına kend aalaında ekabetten söz edlmemekted. Rekabet atık fmalaın çnde ye aldığı tedak zncle aasında yaşanmaktadı (Kehoe e Boghton, )... TEDARİKÇİ SEÇİİ Tedak fonksyon, yetel kalte e mktada, ygn fyata, ygn b teslmatla hammaddenn, teçhzatın e malzemenn tedak olaak tanımlanmaktadı. Tedakç
7 se, b şletmenn üetm faalyetnde blnablmes eya hzmet üeteblmes çn htyaç dydğ mal e hzmetn temn edldğ bmd. İşletmelede, yetkl kısımla taafından hazılanan htyaç lstelenn satın alınmasından, tedak depatmanı somld. Tedak depatmanlaının amacı fmanın htyaç dydğ malzeme e hzmetle stenlen kaltede, en ygn malyetle, doğ zamanda e mktada, en y kaynaktan temn etmekt. B geeksnmlen kaşılanablmes çn tedakç seçme e değelendme çalışmalaının çok dkkatl yapılması geekld (. Hadng e.. Hadng, ). Tüketclen, daha yüksek kalte e ses hzmetle talep etmes sonc, şletmelen tedakçlene bakışı da değşme göstemşt. İşletmele tedakçlen atık satın alma şlemlen geçekleştdkle be şket gb gömemekte, tedakçleyle olan lşklen yen üün gelştme aşamasına kada leleteek, onlaı be ş otağı olaak değelendmektedle. Tedakçlele malyet odaklı lşk yene, zn döneml statejk lşkle gelştmektedle. B dm, şletmenn ekabet etme gücünü e paza konmn güçlendmesnde etkl olmaktadı (Göztepe, ). Tedakç seçmnn ana amacı yüksek potansyell tedakçle tanımlamaktı. htemel tedakçy seçmek çn şket, he b tedakçnn kablyetn süekllk e fyat etknlğ htyaçlaını kaşılamasına göe değelendmekted. Ölçütle, seçme tab ttlacak bütün tedakç fmalaa yglanabl olaak, şketn htyaçlaını e tedak statejsn yansıtaak bellenmekted. Ölçütle ncel olaak değelendleblecekken htyaçlaın çoğnlkla ntel kaamlala fade edlmesnden dolayı, htyaçlaı kllanışlı ölçütlee dönüştümek zo olablmekted. Bnn sonc olaak ntel faktölen değelendlmes zman yagısını e hyeaşk yapı da b faktölen sentezn geektmekted (S. Şen, 7). Tedakç seçm poblem etkl b tedak znc sstemnn klması çn en öneml konladan bd. Tedakç seçm süecnn genel amacı, satın alma skn azaltmak, toplam değe maksmze etmek, alıcı e satıcı aasında yakın e zn süel b lşk sağlamaktı (C.-T. Chen d., 6). Tedakç seçm ktelenn bellenmes esnasında, kten fma çn kllanışlı olmasını gaantlemek çn şket bazı ölçüle saptayabl. Genellkle kte belleme
8 b sonak adım olan blg toplama le üst üste bnmekted. Seçm esnasında bazı ktele değelendme çn kllanışlı olmayabl. Blg, elde edlmes oldkça güç, blgnn analz kamaşık olabl ya da zaman bütün bnla çn yetel olmayabl. Otak ölçütlen tüm tedakç fmalaa yglanması objektf kaşılaştımala yapmayı da mümkün kılmaktadı. Tedakç seçm malyet, kalte, pefomans, teknoloj b. bçok kte çeen öneml b poblemd. Sadece malzeme malyet değl aynı zamanda şletme malyetle, bakım, gelştme e destekleme malyetle de b seçmde göz önünde blndlması geeken nsladı. B sebepten dolayı ekonomklk e pefomans le lgl ktele aasından fmanın tedakç seçmne ygn ktelen değelendlp öncelk sıasına konlmasına htyaç dylmaktadı. B süeç aynı zamanda hem seçm süecn kısaltacak hem de kaa emede başaıyı atıacaktı (Tam e Tmmala, ). B şletmenn potansyel tedakçle lstesnden seçm yapmak çn sstematk b şlem e yaklaşım geekmekted. Tedakçnn yetellğ, hem genel hem de teknk b takım ktele esas alaak ölçülmeld. Ayıca mect tedakçle potansyel tedakçlele bell b bazda kaşılaştıılmalıdı. B tedak statejs olaak, mal satmak çn ekabet eden fazla sayıda tedakçnn olması b fma çn y b poltkadı. Tedak bazının yeel, lsal e lslaaası tedakçle le çalışmak yolyla genşletlmes poltkası hedef pazalada ekabet edlmesne yadımcı olmaktadı (E. Şen, 6).... Tedakç Seçm Poblemnde yglanan CD Teknkle e Kte Seçm Tedakç seçm poblemne yönelk bgüne kada bçok aaştıma yapılmıştı. B kısımda yglanan modellee e kte seçmne yönelk çalışmalaa değnlecekt. Tedakç seçm poblemne yönelk çalışmalaa bakıldığında en çok yglanan modelleden kte e seçme dayalı, Çok ktel kaa eme e Çok amaçlı kaa eme yöntemle, pefomans ölçümüne dayalı Ve Zaflama yöntemle gözükmekted. Tedakç pefomansını bçok ncel e ntel faktö etklemekted. teatüde yapılan çalışmalada da b konya değnlmş e lgl faktölen etks le tedakç
9 seçm poblem CD poblem olaak ntelendlmşt. B konda lteatüde bçok çalışma yapılmıştı. Çalışmalala lgl lteatü aaştıması tezn lteatü kısmında elmşt. Tedakç seçm le lgl çalışmala e yglanan modelle Tablo. de özetlenmşt. Tablo.. Tedakç Seçm Poblemnde yglanan odelle e Yöntemle odel eya Yöntem Yaza (Yıl) VZA Bake e Tall (997), Bagla e Peton (), d., (), Foke e endez (), Bagla e Peton (), aasmhan d., (), Tall e Bake (), Tall and Saks (), Tall e Bake (), Tall e aasmhan (), Tall e aasmhan (), Gafamy (6), Ross d., (6), Saen (6), Seydel (6), Tall d., (6), Saen (7a), W d., (7) Doğsal pogamlama Tall e aasmhan (), Tall e aasmhan (5), g (8) Tam sayılı doğsal pogamlama Tall (), Hong d., (5) Tam sayılı doğsal olmayan pogamlama Ghodsypo e O Ben () Hedef pogamlama Kapak d., () Çok amaçlı pogamlama aasmhan d., (6), Wadhwa e Randan (7) AHP Akate d., (), aldhaan d., (), Chan () Chan e Chan (), e Ha (5), Chan d., (7), Ho e S (7) AP Saks e Tall (), Bayazt (6), Gence e Güpna (7) Blanık küme teos Chen d. (6), Saka e ohapata
(6), Floez-opez (7) Çok ölçütlü sıalama teknkle Bala (), Hang e Keska (7) Genetk algotma Dng d., (5) Bütünleşk AHP e Çok ölçütlü göüşme mekanzması (mlt-attbte negotaton mechansm) yaklaşımı Bütünleşk AHP e VZA Chen e Hang (7) Ramanathan (7), Saen (7), Sekl d., (7) Bütünleşk AHP e VZA e Yapay sn ağlaı Ha e Kshnan (8) Bütünleşk AHP e Hedef pogamlama Çeb e Bayakta (), Wang d., (, 5), Peçn (6), Kll e Tall (8), endoza d., (8) Bütünleşk AHP e G lşksel analz Yang e Chen (6) Bütünleşk AHP e Kama tam sayılı doğsal olmayan pogamlama endoza e Venta (8), endoza d., (8) Bütünleşk AHP e Çok amaçlı pogamlama Bütünleşk Blanık e AHP Xa e W (7) Kahaman d., () Chan e Kma (7) Bütünleşk Blanık e AHP e Kümeleme analz Bottan e Rzz (8) Bütünleşk Blanık e Genetk algotma Jan d., () Bütünleşk Blanık e Çok amaçlı pogamlama Bütünleşk Blanık e Kalte fonksyon yayılımı Amd d., (6) Belacqa d.,. (6) Bütünleşk Blanık e SART Kwong d., (), Cho e Chang (8) Bütünleşk Yapay sn ağlaı e Genetk algotma Bütünleşk AP e Çok amaçlı pogamlama a d., (6) Demtas e Üstün (8)
Bütünleşk AP e Genetk algotma Demtas e Üstün (9) Bütünleşk VZA e Çok amaçlı pogamlama Webe d., (), Tall d., (8) Bütünleşk VZA e SART Seydel (5) Bütünleşk Çok amaçlı pogamlama e Genetk algotma ao e Rttsche (7) teatü çalışması soncnda Tedakç seçmnde kllanılan ktelen tamamı Tablo. de özetlenmşt. Tablo.. Tedakç Seçm Poblemnde kllanılan Ktele Fyat Kalte Dağıtım (Zamanında teslmat) Üün gaant sües Tedakçnn bakım desteğ Tedakçnn daanışı Eğtm destekle Tedakçnn pefomansı Fnansal dm Tedakç lokasyon İk taaflı anlaşmala Yönetm e oganzasyon Tedakç letşm Teknk kapastes Üetm yetenekle e kapastele Üün ambalajlama kaltes Opeasyonel kontolle Tedakçnn üünle lgl tecübes Ünü e pozsyon Posedülee yma Tedakç fmanın zlenm Tedakçnn stekllğ Tedakç fmanın ş süeçle kayıtlaı (Dckson, 966) Satın alma fyat skontos Chadhy d., 99
Tedakç fma kalte takımı zyaetle Tedakç fmanın yabancı paa bm k Tedakç zyonnn fma zyonna ym Tedakç fmanın güenllğ Teknolojs Gelecektek üetm yetenekle Tedakç fmanın gelşme açıklığı (n, 99) (Vokka, Choobneh e Vad, 996) Tasaım/süeç gelştmes (Hmpheys d., 998) alyet Hzmet Üün hata ölçümle Tedakç süeç yetenekle Tedakçnn değşmlee ceap eeblme yeteneğ Tedakç süeç esneklğ (Ghodsypo e O'ben, 998) Tedakç fmaya yapılan ödemeledek eg mktalaı (otwan e dğ., 999) Tedakç fmaya yapılan ödemeledek eg mktalaı Teknoloj yatıımlaı Destek hzmetlenn kaltes Tedakçnn zmanlığı Tedakçnn üetm teknolojs Tedakç taafından kllanılan kalte sstem İşleme malyet Bakım malyet Tedakç ödeme ades Tedakçnn sebest bölgede deposnn olması Tedakç fmayla yapılan tcaetn mktaı (Tam e Tmmala, ) Bhaadwaj, (F.-H. F. e Ha, 5) Tedakç ktelenn bellenmesyle lgl yapılmış en kapsamlı çalışmaladan b tanes Dckson nn 966 yılında, A.B.D. e Kanada, lsal Satın alma üdüle Topllğndan seçlmş 7 satın alma somls e müdüüyle yapmış oldğ çalışmadı. B çalışma netcesnde Dckson tedakç değelendme e seçmnde göz önünde blndlması geeken temel kte tanımlamıştı. Dckson nn b
çalışması, lek yıllada yapılacak çalışmalaa ışık ttmşt. Bellenen b ktele bçok çalışmada kllanılmaya deam etmekted (Akdenz e Tgtl, 7). B çalışmanın da yglama kısmında lk ktele olaak Dckson nn kte ele alınmıştı. B ktele aşağıda kısaca açıklanmıştı (Benyocef d., ); Fyat: Tedak edlen hammaddenn fma çn satın alma e lojstk malyet le blkte toplam malyetd. Kalte: Hammaddenn fmanın stedğ kalte düzeynde, hata oanı düşük e güenl olmasını fade ede. Dağıtım(Zamanında Teslmat): Spaş edlen hammaddenn tam fmanın stedğ zamanda teslm edleblmesn fade ede. Üün gaant sües: Tedakç fmanın üünle lgl somllğ e gaant sües poltkalaını fade ede. Tedakçnn bakım desteğ: He b tedakçn eebleceğ tam destekle anlamındadı. Tedakçnn daanışı: Tedakçnn fmaya kaşı daanış e ttmn fade etmekted. Eğtm destekle: Tedakçlen üünle lgl eğtm yadımlaı e eebleceğ kslaı fade ede. Tedakçnn pefomansı: Tedakç fmanın pefomans geçmşn fade etmekted. Fnansal dm: Tedakç fmanın fnansal pozsyon e kedle anlamındadı. Tedakç lokasyon: Tedakç fmanın coğaf konm e fmadan mesafes e zaklığını fade etmekted. İk taaflı anlaşmala: Gelecekte yapılacak satın almayla lgl anlaşmalaı fade etmekted. Yönetm e oganzasyon: Tedakç fmanın yönetm e oganzasyon sstemn fade etmekted. Tedakç letşm: He tedakçnn letşm sstem, spaş alma e blg ednme posedüünü fade ede.
Teknk kapaste: Teknk açıdan aaştıma e gelştme mkanlaını kapsamaktadı. Üetm yetenekle e kapastele: Tedakç fmanın üettğ üünle lgl olanaklaı e kapasteled. Üün ambalajlama kaltes: Tedakçnn fmanın ambalajlamayla lgl htyaçlaını kaşılama kablyetn e kaltesn fade ede. Opeasyonel kontolle: Tedakçnn kalte kontol apolaı e enante kontol sstemn göstemekted. Tedakçnn üünle lgl tecübes: Tedakçnn geçmşte üün le lgl yaptıığı ş hacm e mktaını fade ede. Ünü e pozsyon: Tedakç fmanın pyasada pozsyon, tbaı e üününün ldelk başaısını fade ede. Posedülee yma: Tedakçnn, fmanın faalyet e teklflene ym sağlama olasılığını fade etmekted. Tedakç fmanın zlenm: Tedakçdek he elemanın fmayla teması oldğ zaman yaattığı zlenm e etky fade ede. Tedakçnn stekllğ: Tedakçnn fma e pyasada çalışma steğn göstemekted. Tedakç fmanın ş süeçle kayıtlaı: He tedakçnn ş lşkle kayıtlaını fade etmekted. Tedakç seçm süecnde bçok kten dkkate ala zonllğ, tedakç seçm ktelenn kend aalaında çelşebl özellkte olmalaı, (öneğn; en y fyatı teklf eden tedakçnn en kaltel üetc olmaması eya en y kaltede üün sağlayan tedakçnn zamanında teslmat yapmıyo olması), ayıca tedakç seçm kaaının şletmelede çoğnlkla gp halnde alınıyo olması gb bçok dm nedenyle şletmele çn tedakç seçm poblem çok sayıda kten dkkate alınmasını geekten çok ktel zo b kaa eme poblemd. Ayıca üetm posesnn hammadde tedak le başlayıp, üünün teslm le sona edğ düşünülüse, sanay klşlaının ana müşte beklentlen kaşılamasında başlangıç noktasını tedakç seçm teşkl etmekted. Çünkü tedakçden alınan hammaddenn kalte düzey, tedakçnn teslm tah e hammadde fyatlaı üetlen üündek müşte beklentlene
5 etk eden ana faktöledend. Tüm b ktele düşünüldüğünde, tedakç seçm poblem, analtk yaklaşım le çözülmes geeken b kaa eme poblem olaak düşünülmeld (Dem, ). Ykaıdak mantıkla yola çıkaak tedakç seçm ktele aasında b seçm yapmak e yglamada değelendlecek olan fmaya at ktele, önemne göe sıalamak amacıyla Çok ktel kaa eme yöntemle kllanılmıştı. Çok ktel kaa eme yöntemlende, seçlen ktelee göe altenatfle değelendl. Kaa ecle değelendme yapaken hem ntel hem de ncel ktele değelendmek zondadıla. Klask çok ktel kaa eme yöntemlende değelendmele yapılıken kesn sayıla kllanılmaktadı. Oysa geçek dünyada altenatfle le lgl blgle genellkle belszd eya kaa ecle yaklaşık, eksk e y tanımlanmamış blgle eebl. Patkte değelendmele kesn sayılala tam olaak tayn edlemez. Bütün b poblemlele baş etmek çn blanık küme teos Çok ktel kaa eme poblemlende sıklıkla yglanmıştı (Aslan e Aydın, 8). B çalışmada da tedakç ktelen sıalamak e seçm yapmak çn knc e üçüncü bölümde açıklayacağımız Çok ktel kaa eme yöntemlenden Blanık TOPSIS yöntem kllanılmıştı.
6 ÜÇÜCÜ BÖÜ BAIK ATIK.. BAIK ATIĞI TAII Günlük hayattak konşmalaımızda e bçok olayda ayımlaımız, gplamalaımız o kada kesn, net değld. Öneğn; pahalı gyecekle, tehlkeln hastalıkla, güzel müzk, soğk gün gb katego e gplamala net sınılaa, ayıımlaa sahp değld. B elma kımızı, açık kımızı ya da koy kımızı olabl. Bnn gb bazı şeyle fade edeken sını değele blnlan çeeye e nsanlaa göe değşmekte e geçek dünyanın kamaşıklığının sebeplendend. Kamaşıklığın e belszlğn meydana getdğ poblemle nsanoğl düşünebldğnden be nsanlaın blnçaltına yeleşmşt. He yee yayılan b kamaşıklıkla nsanlaın kaşılaına sosyal, ekonomk e teknk poblemle olaak çıkmıştı e nsanla b poblemle çözmek çn poblemle bell sstemle olaak kabl etmş e çözüm teknkle gelştmşt (Abdel-Kade e Dgdale, ). B sstem hakkında daha çok blg sahb olndkça, sstemn kamaşıklığı azalmakta e analzcnn anlama kapastes yükselmekted. Kamaşıklık seyes azaldıkça modelleme sstemlendek hesaplama yöntemlenn sağladığı kesnlk daha kllanışlı b hal almaktadı. Az kamaşık e az belszlk çeen sstemlede kapalı fomdak matematksel fadele sstemn kesn olaak tanımının yapılablmesn sağlamaktadı. Baz daha kaışık ancak daha çok kesn eye sahp sstemlede se, yapay sn ağlaı gb, bağımsız modelleme yöntemle öğenmedek belszlğ düşüüleblmes çn güçlü b anlayış sağlamaktadı. Eğe sstem çok kamaşık b halde e çok az sayısal eye sahp se e b ele belsz blgle şeklnde se Blanık mantık gözlenen gş çıkış dmlaını hesaba kataak sstemn daanışının açıklanmasını e sstemn etkl b şeklde çözüleblmesn sağlamaktadı. B nedenle blanık modelledek belszlk genellkle oldkça yüksekt. Kesnlk dmnn göüldüğü yelede blanık sstemle, poblemn en y şeklde anlaşılmasını sağlayan kesn algotmaladan daha az etkl olmaktadı. Ancak belsz blgle le olştlmş poblemlen modellenmesne e b poblemlen çözümünde daha çok etkl e başaılıdı (Pakdama, 9).
7 Zadeh (97) e göe; B sstemn kamaşıklığı attıkça, onn daanışıyla lgl kesn e anlamlı fadele kma yeteneğmz bell b eşğe laşıncaya kada düşe. B eşkten sona, kesnlk e anlamlılık needeyse bbnden tam bağımsız özellkle halne gelle. İnglzce fzzy kelmes "blanık, belsz, hayal" anlamına gelmekted. Blanıklık gözetleek kglanan mantık, blanık mantık olaak tanımlanı e blanık mantık teos, blanık kümelee dayanı. Blanık küme kaamının otf A. Zadeh taafından otaya atılmasından sona, blanık mantık özellkle e yglamalaı alanında yoğn çalışmala yapılmış e öneml gelşmele sağlanmıştı (Danesha Royendegh, 9).... Blanık antık Blanık mantık otf A. Zadeh n 965 te yayınladığı Fzzy Sets çalışması sonası geçen yılla çnde teknk olaak çok zn yol kat etmş e blm dünyasında kendne genş b yglama alanı blmşt. Blanık mantık aslında klask mantığın genel e donanımlı hald. Klask mantığın k değel ( e ) oldğndan he b önemenn tamamen doğ ya da yanlış oldğ kabl edlmekted. Blanık mantık çok değel oldğndan önemele sıfıla b aasında he b değe alablmekted. Blanık mantığın belszlk dmla altında e kesn olmayan elee dayalı poblemlede kllanılması daha ygn gözükmekted. Blanık mantığın dğe mantık sstemlenden öneml b faklılığı, sözel değşkenlen kllanımına zn emesd. Sözel değşkenle net olaak fade edlemeyen kaamlaın yaklaşık olaak nteleneblmesn sağla. Böylece sözel değşkenle, sözel fadele matematksel olaak fade edeblmek çn blanık kümelen kllanımını geekten b aaç halne gelle(şengül, Een e Eslaman, )... BEİRSİZİK Blanıklık (mantık, sstem, küme) belszlğn b fades olaak kaşımıza çıka. Geçmşte, belszlklen şlenmes e anlamlı sonçlaa aılablmes çn htmalle teos kllanılmıştı. atematk e mühendslkte b teo belszlk dmlaında statstk yöntemlele beabe kllanılı. B nedenle de, bütün belszlklen ast gele özellkte oldğ kaamı yaygınlaşmıştı. Rast gelelğn en öneml özellğ, sonçlaın Fzzy logc
8 otaya çıkmasında tamamen şans olayının ol oynaması e geekl öngöülen e tahmnlen kesn b doğlkla önceden yapılamamasıdı. Ancak, blnen belszlklen heps ast gele kaaktede değld. Günlük hayatta kaşılaşılan belszlklen çoğnn ast gele olmadığı kolayca anlaşılabl (İnan, 8). Belszlk kaamı b poblemn elenn bazısı ya da hepsnn yete kada güenl olmadığından kaynaklanmaktadı. Kesn blnmeyen ele genellkle üç kategode ye almaktadıla: Kesn olmayan ele: B ele tahmn olaak göstel. Öneğn ʺ haanın nem otalaması yaklaşık %7 d ʺ fades haanın nem mktaının tahmnd. Aalık ele: Velen kesn b değenn blnmedğ e elen bell b aalıkta oldğ dmladı. Sözel ele: Vele blmsel e kesn değelele göstelemez ancak öneml, önemsz, çok, az, ota b. temlele fade edl. Kllandığımız teknolojnn zaafı, olanaklaın kısıtlı olması eya malyetlen atması b. şatladan dolayı belszlğn önlenmes oldkça zod. B yüzden belszlk otamında blnan poblemle çn çözüm blmak zolaşı e Blanık küme teos en etk e etkn şeklde b poblemle fade etme gücüne sahp olablmekted (Atae, )... KASİK KÜEER Bell b önemey doyan bütün nesnele topllğna küme, kümeye at nesnelen he bne kümenn elemanı den. Klask küme (keskn küme) anlayışında, hehang b topllğ küme sayablmek çn hang nesnelen b topllğn be elemanı oldğ, hanglenn de olmadığını kesnlkle blnmeld (Oç, 8). Klask kümele faklı bçmlede fade edleblle. Bnc tü b kümenn elemanlaının göstelmesd, A n,,..., (. ) knc tü kümenn elemanlaının özellklenn açıklanmasıdı, cps set