Bulaşıcı Hastalıklar Epidemiyolojisi Araş. Gör. Dr. S. Utku UZUN Pamukkale Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı 1
Sunum Planı Tanımlar Bulaşıcı hastalıkların önemi Enfeksiyon etkeninin özellikleri Enfeksiyon zinciri Çoğalma sayısı (Reproductive rate) Bildirim sistemi 2
Tanımlar Enfeksiyon: Bir enfeksiyon ajanının insan vücuduna girmesi, yerleşmesi ve orada çoğalması (klinik bulgu yok) Enfeksiyon Kaynağı: Enfeksiyon etkeninin üzerinde yaşadığı, ürediği, yaşamını sürdürebilmek için bağımlı olduğu, duyarlı bir konakçıya geçebilecek şekilde çoğaldığı insan, hayvan, bitki ya da toprak gibi varlıkların tümü Bulaşıcı Hastalık (Communicable Disease, Contagious Disease) Özel bir enfeksiyöz etkeninin ya da onun toksik ürünlerinin, bir kaynaktan duyarlı bir kişiye doğrudan ya da dolaylı olarak geçmesiyle oluşan hastalık (Ör. Kızamık, influenza, tifo) 3
Her enfeksiyon, bulaşıcı hastalık değildir. Enfeksiyon, bulaşıcı hastalık ise epidemi riski vardır. 4
Bulaşıcı Hastalıkların Önemi Toplum düzeninin bozulması Sağlık hizmetlerinin sunumunda bozulma Ölüm ve sakatlıkların olması Ekonomik yapının etkilenmesi Hastalıkların dünya çapında yayılabilmesi 5
Enfeksiyon Etkeninin Özellikleri Enfektivite: Etkenin konakçıya ulaşabilme ve dokulara yerleşip üreyebilme özelliği Sekonder atak hızıyla ölçülür Virulans: Patojen organizmanın hastalık oluşturabilme yeteneği, hastalığın derecesini gösterir Fatalite hızı ile ölçülür Vakalardan ölen kişi sayısı = x k Toplam vaka sayısı Patojenite: Etkenin konakçının vücudundaki dokularda oluşturabildiği patolojik reaksiyonlar Klinik hastalık şiddeti Hastalık belirtisi gösteren kişi sayısı = x k Etken ile enfekte olan kişi sayısı 6
ÖRNEK Kuduz: Enfektivite: Düşük Virulans: Yüksek Patojenite: Yüksek Poliomyelit: Enfektivite: Yüksek Virulans: Orta düzeyde Patojenite: Düşük 7
Rezervuar (Biriktirici): Bir enfeksiyon etmeninin doğal yerleşim yeri Örn. Veba için kemiriciler Etkili bir kontrol için rezervuar ve enfeksiyon kaynağının özellikleri bilinmelidir!!! 8
Taşıyıcı (Portör): Klinik olarak hastalık belirtileri göstermeyen enfekte kişiler HIV (+) kişiler, tifo portörleri... Bulaştırıcılık (Bulaşkanlık): Mikroorganizmanın bir kişiden öbürüne bulaşma yeteneği 9
Enfeksiyon Zinciri Her patojen için, aşağıdakilerden oluşan spesifik bir bulaş zinciri vardır: Enfeksiyon Kaynağı Bulaşma yolu Sağlam 10
Enfeksiyon Zinciri 11
Enfeksiyon Kaynağı Enfeksiyon etkeninin üzerinde yaşadığı, ürediği, yaşamını sürdürebilmek için bağımlı olduğu, duyarlı bir konakçıya geçebilecek şekilde çoğaldığı insan, hayvan, bitki ya da toprak gibi varlıkların tümü 12
Enfeksiyon Kaynağı ENFEKSİYON KAYNAĞI İNSAN Ör. difteri, cinsel yolla bulaşan hastalıklar, tifo HAYVAN Ör. brusella, şarbon, kuduz (zoonozlar) ÇEVREDEKİ DİĞER VARLIKLAR (BİTKİ, TOPRAK, SU) Ör. tetanos, Gazlı gangren 13
Bulaşma Yolu Doğrudan (kişiden kişiye) Dolaylı (birçok bulaş yolu) 14
Bulaşma Yolu 1-Doğrudan bulaşma a) Doğrudan dokunma * Öpme * Cinsel ilişki * Gebelik * Doğum b) Dolaylı dokunma * Kan nakli c) Damlacık yayılması 2-Dolaylı bulaşma a) Araçlar b) Vektörler c) Hava yolu 15
Bulaşma Yolu Muköz membran Plasenta DOĞRUDAN BULAŞ Cinsel yolla bulaşan hastalıklar Kızamıkçık, toksoplazmoz Cilt teması Herpes Tip 1 Nakil ameliyatı, kan nakli Hepatit B 16
Bulaşma Yolu DOLAYLI BULAŞ a) Cansız nesneler yoluyla b) Ara konakçılar (Vektörler) yoluyla Su Hepatit A / kolera Hava Su çiçeği / influenza Sivrisinekler Flebotomlar Gıda Salmonella Sümüklü böcekler Sıtma / sarı humma Leishmania Toprak Ascariasis Keneler KKKA Şistozomiyazis 17
Bulaşı Etkileyen Faktörler Biyolojik faktörler (ajanla ilgili) Biyolojik ve sosyal faktörler (konakla ilgili) 18
Latent periyodu: Enfeksiyon etkeninin duyarlı kişiye girmesi ile kişinin bulaştırıcı olmasına kadar geçen süre Bulaşma periyodu (Bulaştırma süresi) : Enfeksiyon etkeninin enfekte insan/hayvandan sağlam insan/hayvana bulaşabildiği süre İnkübasyon periyodu (Kuluçka dönemi) : Enfeksiyon etkeninin duyarlı kişiye girmesi ile hastalığın ilk semptom veya belirtilerinin görülmesi arasında geçen süre 19
Kuluçka, Latent, Bulaştırıcı Dönem Süreleri* Kuluçka Latent Bulaştırıcı Boğmaca 6-10 21-23 7-10 Rubella 14-21 7-14 11-12 Hepatit B 45-180 13-17 19-22 *Gün 20
Grup Bağışıklığı (Herd Immunity): Bir toplumda belirli bir bulaşıcı hastalığa yakalanma ve bu hastalığın yayılma riskini azaltacak düzeyde bağışıklık oluşması Bir toplumda herkesin bağışık olması gerekmez ancak toplumu oluşturan bireylerin yarısından fazlası bir hastalığa karşı bağışık ise burada sporadik vakalar veya küçük çapta, lokalize salgınlar görülebilir.büyük çapta salgınlar görülmez. 21
Hastalığın Yayılması Enfektivite: Bir etkenin kişileri enfekte edebilme, üreme, yayılabilme özelliğidir. Pratikte vaka üreme sayıları ile ölçülür. 23
Primer Atak Hızı Bu ölçüt, salgının yaygınlığını, boyutunu ölçmek için kullanılır. İlk vakanın saptanmasından itibaren, en uzun bir kuluçka süresi içinde saptanan vaka sayısının, duyarlı kişi sayısına bölünmesiyle elde edilir. İlk vaka görüldükten sonra o hastalık için en uzun kuluçka döneminde görülen tüm vakalar aynı kaynaktan bulaşmış (primer) kabul edilmektedir. 24
Hastalığın Yayılması Sekonder atak hızı: Bilinen vakalar ile teması olan kişiler arasındaki yeni vakaların sıklık ölçütü Sekonder Atak Hızı = Dönem içinde primer vakaların temaslıları arasındaki vaka sayısı Risk altındaki toplum X 100 25
Sekonder Atak Hızı Bu ölçüt, salgının yayılmasını önlemek amacıyla alınan önlemlerin ne derecede etkili olduğunu gösterir. En uzun ikinci kuluçka süresi içinde görülen vaka sayısının duyarlı kişi sayısına bölünmesiyle elde edilir. Primer vakalar paydada yer almaz. 26
Bir bölgede, bir kabakulak salgınında ilk vaka görüldükten sonra 170 ailede toplam 400 çocuk arasında saptanan vakaların dağılımı incelenmiş ve aşağıdaki tablo çıkarılmıştır: (Kabakulak kuluçka süresi 26 gündür) 27
28
Epizod hızı 29
Hastalığın Yayılması Çoğalma sayısı (Reproductive rate) : R 0 Bir enfeksiyon hastalığının bir toplumda insandan insana yayılma potansiyeli, (tamamen duyarlı bir toplumda ortaya çıkan tek bir birincil vakadan bir enfeksiyon kapan ikincil vakaların ortalama sayısı) 30
Hastalığın Yayılması Çoğalma sayısı (Reproductive rate) : R 0 Enfekte kişi ve duyarlı kişi arasında enfeksiyonun geçiş olasılığı (her temastaki bulaşma olasılığı) Temas sıklığı Bulaşma periyodunun uzunluğu (bulaştırıcı dönem süresi) Bağışık olan toplumun yüzdesi göre değişir 31
R 0 ın Kullanımı Temel çoğalma sayısı (R 0 ), enfeksiyöz bir olgu tamamen duyarlı bir topluma girdiğinde, enfekte olgunun tüm enfeksiyöz döneminde ortalama olarak enfekte ettiği insan sayısı olarak tanımlanır. R 0 > 1 epidemik hastalık R 0 = 1 endemik hastalık R 0 < 1 eliminasyon safhasında olan hastalık 32
R 0 Azaltma Stratejileri Temaslılar arasında duyarlıları azaltmak Bağışıklama Profilaksi Bulaştırıcı iken temasların sayısını azaltmak İzolasyon Karantina Enfeksiyon dönemini kısaltmak Erken teşhis ve tedavi Bir temasta bulaşma olasılığını azaltmak Kondom kullanımı, el yıkama, maske 35
Müdahale Seviyelerine Göre Yayılmaya Okulları Kapatma 2.1 Etkilerin Tahmini 1.9 1.9 Çocukların evde kalması 1.5 1.5 Hane halkı karantinada 1.2 Sosyal ayırım 1.2 0.9 36
Bulaşıcı Hastalıkların İhbarı ve Bildirim Sistemi Yönergesi Bu yönergeye göre bildirimi zorunlu hastalıklar 4 gruba ayrılır. 2 Nisan 2011 de yayınlanan resmi gazete ile 73 adet bildirim zorunlu bulaşıcı hastalık vardır. 37
A Grubu Hastalıklar Birinci basamaktan itibaren sağlık sisteminde yer alan tüm kurumlardan bilgi toplanmasını gerektiren hastalıklardır. Bu hastalıkların önemli bir kısmı için hastanın ilk başvuru noktası birinci basamaktır. Birinci basamakta hekim, standart vaka tanımına göre hastaya tanı koyabildiği ölçüde bildirimini yapar ve gerekli araştırmaları başlatır. Bir yandan tanı koyup tedaviye başlarken diğer yandan, hastaya ait bilgileri hastanın yaşadığı yerin sağlık sorumlularına (Form 014) en kısa sürede iletmekle yükümlüdür. Amaç hasta ile aynı çevrede yaşayanlar arasında benzer vakalar olup olmadığının ve/veya hastalığın kaynağının araştırılabilmesini sağlamaktır. 38
EK 1: Grup A Hastalıkların Bildirim Sistemi Özel Hekim Özel sağlık kurumları SB Devlet hastaneleri SB eğitim hastaneleri Üniversite hastaneleri Belediye hastaneleri Diğer yataklı tedavi kurumları Form 014 İl Halk Sağlığı Müdürlüğü İlçe Grup Başkanlığı Form 017 A Form 014 Form 014 Form 017 A ASB/ASM Sağlık Bakanlığı Temel Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü Bulaşıcı ve Salgın hastalıklar Kontrolü Daire Başkanlığı Sıtma Savaş Daire Başkanlığı Verem Savaş Daire Başkanlığı Bilgi İşlem Daire Başkanlığı 39
Grup A Bildirimi Zorunlu Hastalıklar Listesi AIDS AKUT KANLI İSHAL BOĞMACA BRUSELLOZ DİFTERİ GONORE HIV ENFEKSİYONU KABAKULAK KIZAMIK KIZAMIKÇIK KOLERA KUDUZ ve KUDUZ RİSKLİ TEMAS MENİNGOKOKSİK MENEN JİT NEONATAL TETANOZ POLİOMİYELİT SİFİLİZ SITMA ŞARBON ŞARK ÇIBANI TETANOZ TİFO TÜBERKÜLOZ AKUT VİRAL HEPATİTLER 40
B Grubu Hastalıklar Başta DSÖ nün 1969 tarihli Uluslararası Sağlık Düzenlemeleri (International Health Regulations) olmak üzere çeşitli kararlar uyarınca, kuşku duyulduğu anda ihbarı zorunlu olan hastalıklara yer verilmiştir. Bu hastalıklardan olası bir vaka ile karşılaşan hangi basamak sağlık kurumu olursa olsun, doğrudan ve en hızlı şekilde Sağlık Bakanlığına ihbar etmekle yükümlüdür. Uluslararası düzeyde bu hastalıkların bildirilmesi, yalnızca bakanlığın yetkisindedir. 41
EK 2: Grup B Hastalıkların Bildirim Sistemi ASB/ASM Hemen telefonla veya birebir Ay sonunda Form 017 B Hemen telefonla veya birebir Ay sonunda Form 017 B Özel hekim Özel sağlık kurumları İl Halk Sağlığı Müdürlüğü Sağlık Bakanlığı Hemen telefonla veya birebir Ay sonunda Form 017 B SB Devlet hastaneleri SB eğitim hastaneleri Üniversite hastaneleri Belediye hastaneleri Diğer yataklı tedavi kurumları Hemen telefonla veya birebir Ay sonunda Form 017 B Dünya Sağlık Örgütü 42
Grup B Bildirimi Zorunlu Hastalıklar Listesi ÇİÇEK SARI HUMMA EPİDEMİK TİFÜS VEBA 43
C Grubu Hastalıklar Ortak özellikleri ise trahom hariç hiçbiri için birinci basamaktan bildirim istenmemesidir.hastalığa göre değişen nedenlerle ancak, hepsi için geçerli olan, bu hastalıkların sentinel sürveyans anlayışı içinde izlenecek olmalarıdır. Çünkü bu hastalıkların bir kısmı ancak ikinci basamaktan itibaren ya da daha üst uzman kurum veya laboratuvarlarca tanımlanabilirler; bu kurumlardan bildirim alınması yeterli kabul edilir, bir influenza salgını söz konusu olduğunda bütün vakaların değil ama salgına neden olan etkeni identifiye etmeye yetecek sayıda vaka örneğinin incelemeye alınması kuraldır, bunun da belli bir merkezde yapılmasının salgının kontrol edilmesi ile ilgili amaçlara yeterince karşılık geldiği kabul edilir. 44
EK 3: Grup C Hastalıkların Bildirim Sistemi İlgili sağlık kuruluşları Form 014 (günlük) Form 014 (günlük) İlçe Grup Başkanlığı Form 14 (günlük) İl Halk Sağlığı Müdürlüğü Form 017 C (aylık) Sağlık Bakanlığı 45
Grup C bildirimi zorunlu hastalıklar listesi AKUT HEMORAJİK ATEŞ CREUTZFELDT-JAKOB HASTALIĞI EKİNOKOKKOZ H. INFLUENZA Tip b (Hib) ENFEKSİYONU İNFLUENZA KALA-AZAR KONJENİTAL RUBELLA LEJYONER HASTALIĞI LEPRA LEPTOSPİROZ SUBAKUT SKLEROZAN PANENSEFALİT (SSPE) ŞİSTOZOMİYAZ TRAHOM TOKSOPLAZMOZ TULAREMİ 46
D Grubu Hastalıklar D Grubu, diğer gruplardan farklı olarak; enfeksiyon etkenleri nin bildirimini tarif etmektedir. Amaç,halen halk sağlığı sorunu olarak önemini koruyan bazı bulaşıcı hastalıkların etiyolojik ajanları hakkında veri elde edilmesi ve gerektiğinde bunların ileri epidemiyolojik araştırmalarının yapılabilmesidir. 47
48
Grup D bildirimi zorunlu enfeksiyon etkenleri ve hastalıklar listesi CAMPYLOBACTER JEJUNI CHLAMYDIA TRACHOMATIS ENTEROHEMORAJİK E.COLI GIARDIA INTESTINALIS SALMONELLA SP. SHIGELLA SP LISTERIA MONOCYTOGENES 49
Bildirimi yeni zorunlu hale gelen hastalıklar - Suçiçeği - Avian influenza - Akut gastroenterit enfeksiyonu - Batı Nil virüs enfeksiyonu - Botulismus - Kene kaynaklı ensefalit [Tick borne ensefalitis] - Chikungunya ateşi - Kırım Kongo kanamalı ateşi - Hantavirüs enfeksiyonu - Lyme hastalığı - Yersinia sp. enfeksiyonu [Yersiniosis] - Norovirüs enfeksiyonu - Rotavirüs enfeksiyonu - Q-ateşi - Akut solunum yetmezliği sendromu [SARS] - İnvaziv pnomokokkal hastalık(lar) [Streptococcus pneumoniae] - Sağlık hizmeti ilişkili enfeksiyonlar - Antimikrobiyal direnç 50
Bildirimleri ulusal resmi yazı ile yapılan bulaşıcı hastalıklar Tüberküloz Sıtma Trahom AIDS Bildirimleri ulusal gizli yazı ile yapılan bulaşıcı hastalıklar Sifiliz AIDS 51