BUĞDAY TOHUMLUĞU ÜRETİMİNDE FİYAT DEĞİŞKENLİĞİNİN İŞLETME ORGANİZASYONUNA ETKİSİ 1

BUĞDAY TOHUMLUĞU ÜRETİMİNDE FİYAT DEĞİŞKENLİĞİNİN İŞLETME ORGANİZASYONUNA ETKİSİ 1 Kerem HAZNECİ kerem.hazneci@omu.edu.tr Vedat CEYHAN vceyhan@omu.edu.tr Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Tarım Ekonomisi Bölümü, Samsun ÖZET Bu araştırmanın temel amacı, Türkiye de TR83 bölgesinde buğday tohumluğu yetiştiriciliğinde tohumluk fiyatında meydana gelecek değişikliklerin işletme organizasyonu üzerine etkisini ortaya koymaktır. Araştırma verileri buğday tohumluğu yetiştiren işletmelerin tamamı olan 72 tarım işletmesinden anket yoluyla toplanmıştır. İncelenen işletmelerin ekonomik analizinde klasik ekonomik analiz yaklaşımları ve tohumluk fiyatlarındaki değişimin optimum plana etkilerini belirlemede değişken fiyatlı programlama metodu kullanılmıştır. Araştırma sonuçları buğday tohumluğu yetiştiriciliğinde büyük tarım işletmelerinin ekonomik performansının, diğerlerinden daha iyi olduğunu göstermiştir. Her iki işletme büyüklük grubunda da buğday tohumluğu arzının inelastik olduğu tespit edilmiştir. Arz elastikiyeti inceleme alanında buğday tohumluğu yetiştiren küçük işletmelerde 0,78 ve büyük tarım işletmelerinde 0,02 dir. Karar alıcıların tohumluk fiyatı konusunda araştırma sonuçlarının ürettiği arz elastikiyetlerini dikkate alarak davranmaları buğday arz güvencesinin sağlanmasına olumlu katkı sağlayabilecektir. Anahtar Kelimeler: TR83 Bölgesi, buğday tohumluğu, fiyat değişkenliği, normatif arz fonksiyonu THE EFFECTS OF PRICE VARIABILITY IN WHEAT SEED ON FARM ORGANIZATION ABSTRACT The main objective of this study was to determine the effect of changes that may occur in seed prices in wheat seed production in TR83 region of Turkey on farm organization. Data were collected from 72 farms growing wheat seed by using questionnaire. Conventional economic analysis approaches were used for the economic analysis of the sample farms. To determine the effect of changes in seed prices on optimum plan, variable price programming method was performed. The results of the study revealed that economic performances of large-scale farms are better than that of small-scale farms. Supply of wheat seed was inelastic in both groups. In the research area, supply elasticities of small and large-scale farms were 1 Kerem HAZNECİ nin doktora tezinden derlenmiştir. 69

0.78 and 0.02, respectively. The study suggests that policy makers should pay attention the supply elasticity of wheat seed and their variation associated with farm size and ensure the security of wheat supply by adjusting the prices based on elasticity. Keywords: Turkey, TR83 Region, wheat seed, price variability, normative supply function 1.GİRİŞ Tarımda girdi kullanımı, gerek bitkisel ve gerekse hayvansal üretimde verimin dolayısıyla üretim miktarının artmasında, kalitenin yükseltilebilmesinde en temel unsurdur. Bitkisel üretim faaliyetinde kullanılan temel üretim girdilerinin en önemlilerinden biri olan tohumluk, tarım ürünleri üretiminde verim ve üretimi artırmasının yanı sıra daha dayanıklı, daha az maliyetli ve rekabet gücü yüksek kaliteli ürünlerin elde edilmesi bakımından da büyük önem taşımaktadır. Kaliteli tohum kullanımını çiftçilerin teknik bilgi düzeyi, sahip olduğu mali koşullar ve tohum fiyatları etkilemektedir. Çiftçiler, girdi olarak kullandığı tohum fiyatlarıyla, ürettiği ürünün fiyatı arasında bir bağlantı kurmaktadır. Tohum fiyatındaki artışın ürün fiyatlarındaki artışlardan daha fazla olduğu dönemlerde çiftçiler olumsuz olarak etkilenmekte ve sertifikalı tohumluğa olan talepleri azalmaktadır. Tohum ve tohumluk fiyatlarındaki değişiklikler sadece sertifikalı tohum talebini değil, aynı zamanda tohum ve tohumluk üreticilerinin tohumluk üretimi yapma kararlarını da etkilemektedir. Bu öneminden dolayı Türkiye de ve dünyada tohum sektörünün genel değerlendirilmesini yapmak, tohum üretimini ve ticaretini irdelemek, tohum yetiştiriciliğini analiz etmek ve sözleşmeli yetiştiricilik modeli ile tohum üretimi ilişkisini ortaya koymak amaçlarıyla günümüze kadar farklı yerlerde araştırmalar yapılmıştır. Bu araştırmaların hemen hemen tamamı ikincil verilere dayanmakta olup, işletme düzeyinde verilere dayanarak gerçekleştirilen araştırma sayısı oldukça sınırlıdır. Günümüze kadar tohum kullanımına, tohum üretim durumuna, tohum pazarlama yapısına, tohum dağıtımı ve ticaretine yönelik araştırmalar (Balcı, 1993; Usal, 1996; Akdoğan, 2005; Arısoy, 2005; Demirtaş ve Keleş, 2005; Acar, 2008; Yağdı ve diğ., 2010) yapılmış olmasına rağmen, tohumluk yetiştiren işletmelerin ekonomik yönden değerlendiren çok az sayıda araştırma bulunmaktadır (Kumar ve diğ., 2000; Fert, 2004; Engiz, 2007; Zararsız, 2010). Fiyatlarındaki değişikliklerin optimum plana ve gelire etkilerini belirleyen sınırlı sayıda çalışma bulunmaktadır (Ceyhan, 1998; Kılıç ve diğ., 2008). Bu sebeple, araştırmada, Türkiye de buğday tohumluğu yetiştiriciliğinde tohumluk fiyatında meydana gelecek değişikliklerin tohumluk üretimi ve işletme organizasyonu üzerine etkisini ortaya koymak amaçlanmıştır. 2.MATERYAL VE YÖNTEM Araştırma materyalini TR83 Bölgesinde buğday tohumluğu yetiştiren işletmelerden 2013 yılı Kasım-Aralık ve 2014 yılı Ocak-Şubat aylarında anket yoluyla toplanan veriler oluşturmuştur. Araştırmada 2012-2013 üretim dönemi esas alınmıştır. Tamsayım metodu kullanılan araştırmada ana kitleyi, TR83 Bölgesinde yer alan ve 2012 yılında, 2013 üretim dönemi için tohumluk yetiştirme başvuru beyannamesi veren, Tokat, Amasya ve Çorum illerinde tohumluk yetiştiriciliği yapan 72 tarım işletmesi oluşturmuştur. Yapılan anketler sonucu elde edilen veriler ışığında gerekli analizler yapıldıktan sonra işletmelerin gerek sosyal, gerek işletme büyüklüğü ve gerekse mali yapılarının farklılık göstermesi nedeniyle gruplara ayırarak incelemenin daha doğru olacağı düşünülerek, grupların belirlenmesi amacı ile kümeleme analizi yapılmıştır. Kümeleme analizi sonuçlarına göre toplam arazi miktarı, ekonomik rantabilitesi, deneyimi ve ortalama eğitim düzeyi daha düşük olan 66 tarım 70

işletmesi küçük işletmeler ve ele alınan kriterler açısından daha iyi durumda olan 6 tarım işletmesi büyük işletmeler olarak isimlendirilmiştir. Optimal işletme organizasyonlarının belirlenmesinde Doğrusal Programlama Metodu kullanılmıştır. Optimum işletme planları, kümeleme analizi vasıtasıyla belirlenmiş işletme grupları itibariyle oluşturulmuştur. Buğday tohumluğu fiyatındaki değişimin optimum plana etkilerini belirlemede, değişken fiyatlı programlama tekniğinden yararlanılmıştır. Mevcut şartlarda hazırlanan optimum bir plan; kaynakların miktarına, girdi-çıktı katsayılarına ve planlamada kullanılan net fiyatlara bağlıdır. Bu üç bileşenden bir tanesinin değişmesi, optimum planın değişmesine yol açmaktadır. Değişken fiyatlı programlamanın avantajı, her fiyat seviyesi için optimum planlar serisini verebilmesidir. Bu metot yardımıyla, ikiden fazla üretim faaliyetinin fiyatını değiştirmek mümkünse de, elde edilen sonuçların sunulmasında ve yorumlanmasında güçlüklerle karşılaşılmaktadır (Candler, 1957; Heady ve Candler, 1973). Buğday fiyatı ile miktarı arasındaki ilişkiyi gösterecek katsayıların tahmininde, En Küçük Kareler Yöntemi (EKKY) ve matematiksel kalıp olarak kuadratik form (Y=a+bx+bx 2 +u) kullanılmıştır. Arz fonksiyonunun EKKY ile tahmininde, buğday üretim (satış) miktarı Q (ton) bağımlı değişken, buğday fiyatı (TL/kg) ise bağımsız değişken olarak kabul edilmiştir. Ürün fiyatında meydana gelen bir birimlik nispi değişme karşısında, üretim miktarında meydana gelecek nispi değişmeyi ifade eden arz elâstikiyeti, üretim miktarının fiyat karşısındaki hassasiyetini ölçmekte kullanılmaktadır (Mansfield, 1985, Bronfenbrenner ve diğ., 1990). Arz elâstikiyeti aşağıdaki formül yardımıyla hesaplanabilmektedir: e ap = dq p dp q Eşitlikte; p ürün fiyatını, q ise arz edilen üretim miktarını göstermektedir. Eğer, ilgilenilen ürüne ait arz fonksiyonu biliniyorsa, arz elâstikiyeti kolayca hesaplanabilmektedir. Bunun için yapılacak ilk işlem, hangi noktada elâstikiyet aranıyorsa bu fiyat seviyesini (p), denklemde yerine koyarak üretim miktarını (q) hesaplamaktır. Daha sonra, arz fonksiyonunun p ye göre birinci türevi alınarak, elâstikiyet formülündeki (dq/dp) nin değeri bulunur. Elde edilen değerler elâstikiyet formülünde yerine konularak arz elâstikiyeti hesaplanabilmektedir (Brennan, 1965). Araştırmada, öncelikle araştırma döneminde mevcut girdi-çıktı fiyatları kullanılarak brüt kârlar elde edilmiş ve bu değerler kullanılarak doğrusal programlama ile optimum işletme organizasyonları bulunmuştur. Daha sonra, her bir tohumluk yetiştirme grubuna ait buğday tohumluğu fiyatları değişken olarak kabul edilmiştir. Optimum işletme organizasyonlarında yer alan ve optimum planın değişmesini sağlayacak maksimum ve minimum buğday tohumluğu fiyatları kullanılarak optimum plana ait matrisler tekrar çözülmüştür. Bu işlem, tohumluk yetiştiriciliği faaliyetinde; faaliyetin plan dışı kaldığı minimum fiyat tespit edilinceye kadar ve fiyat artışının artık planı değiştirmediği maksimum fiyat elde edilinceye kadar sürdürülmüştür. Böylelikle buğday tohumluğu yetiştiriciliğinde her bir fiyat seviyesi için, optimum planlar elde edilmiştir. 3.ARAŞTIRMA BULGULARI VE TARTIŞMA 3.1.Küçük işletmeler için sınır fiyat seviyelerinde geçerli optimum planlar Bu grupta yer alan işletmelerde buğday tohumluğu yetiştiriciliğinin optimum plana dahil olabilmesi için, tohumluk fiyatının en az 0,36 TL/kg olması gerekmektedir. Bu kritik fiyat seviyesinde buğday tohumluğu yetiştiriciliği 0,46 dekar alan ve 248,78 kg üretim miktarı ile optimum plana girmekte ve bu noktadan sonra münavebe ve diğer kısıtlar sebebiyle 5,89 TL/kg fiyat seviyesinden sonra 232,80 dekar alan ve 55650,77 kg üretim miktarı ile optimum planda sabitlenerek yer almaktadır. Bu grupta buğday tohumluğu fiyatı arttıkça, buğday 71

(sulu), arpa (sulu), haşhaş, fiğ (kuru ot), silajlık mısır ve mısır (tohumluk) üretim faaliyetlerinden bazıları azalmakta bazıları ise yerini tamamen buğday tohumluğu üretim faaliyetine ve diğer üretim faaliyetlerine bırakmaktadır (Çizelge 3.1). Buğday (sulu), üretim faaliyeti, buğday tohumluk kg fiyatı 0,57 TL olduğunda, mısır (tohumluk) üretim faaliyeti ise buğday tohumluk kg fiyatı 0,83 TL olduğunda optimum plandan çıkarak yerlerini daha karlı olan diğer üretim faaliyetlerine bırakmaktadır. Arpa (sulu) üretimi buğday tohumluk kg fiyatı 0,64 TL seviyesinde, haşhaş üretimi ise 0,64 TL seviyesinde yerlerini diğer faaliyetlere terk etmektedirler. Silajlık mısır yetiştiriciliği faaliyeti, buğday tohumluk kg fiyatı 0,83 TL seviyesine kadar kısıtlarda yer alan alanı tamamen kullanırken, bu fiyat seviyesinden sonra önce azalmakta, daha sonra ise buğday tohumluk kg fiyatı 1,45 TL seviyesinde optimum planda yer almayarak yerini diğer üretim faaliyetlerine bırakmaktadır. Fiğ (kuru ot) faaliyeti ise, buğday tohumluk fiyatı yükseldikçe belirli bir seviyeye kadar azalmasına rağmen, besi hayvancılığının her fiyat seviyesinde ahır kapasitesini dolduracak şekilde (28 baş) plana girmesinden dolayı optimum planda az da olsa yer almaktadır (Çizelge 3.1). Dolayısıyla daha karlı olan münavebelerle birlikte buğday tohumluğu yetiştiricilik faaliyetinin artması, kuru soğan ve şeker pancarı ürünlerinin de artarak optimum planda yer almasını sağlamaktadır. Buğday tohumluk kg fiyatının 1,45 TL seviyesinden itibaren; kuru soğan üretim faaliyeti optimum plana dahil olmakta ve bundan sonraki her fiyat seviyesinde üretim desenindeki miktarı artmaktadır. Şeker pancarı üretim faaliyeti ise buğday tohumluk kg fiyatının 0,36 TL seviyesinde ki optimum plana 0,46 dekar alan ile dahil olmakta ve her fiyat seviyesinde üretim alanını artırarak sonunda 165,57 dekar olarak optimum planda yer almaktadır (Çizelge 3.1). Buğday tohumluk fiyatı, bu işletme grubunda da zaten nisbi olarak karlı olan kapya biber üretim faaliyetini, kabul edilebilir fiyat seviyelerinde etkilememekte ve bu üretim faaliyeti planda öngörülen maksimum kısıtları ile optimum plana dahil olmaktadır. Fakat, normatif analiz gereği oluşan buğday tohumluk fiyatının, gerçek hayatta yaşanması mümkün olmayan çok yüksek seviyelerinde (kapya biber için 5,89 TL/kg), bu faaliyet optimum plandan çıkarak yerlerini daha karlı olan buğday tohumluk üretimine ve diğer üretim faaliyetlerine bırakmaktadır. Ceviz üretimi ise buğday tohumluğunun her fiyat seviyesinde diğer ürünlerle rekabet ederek, planlama kısıtlarında kendisine tahsis edilen alanı korumaktadır (Çizelge 3.1). Buğday tohumluk yetiştiriciliği faaliyetinin optimum planda yer almadığı tohumluk fiyatı seviyesi olan 0,23 TL/kg fiyat seviyesinde brüt kar 172484 TL dir. Buğday tohumluk kg fiyatının 0,36 TL seviyesinden itibaren yetiştiricilik faaliyetinin optimum plana dahil olması ile brüt kar 172514 TL ye çıkmaktadır. Bu fiyat seviyesinden sonra, buğday tohumluk kg fiyatının 5,89 TL olduğu seviyeye kadar gerçekleşen her optimum planda brüt kar devamlı olarak artmaktadır. Buğday tohumluk kg fiyatının 5,89 TL olduğu son planda brüt kar 636 bin TL ye kadar çıkmaktadır (Çizelge 3.1). 3.2.Küçük işletmeler için normatif arz eğrisi ve fonksiyonu Değişken fiyatlı programlama sonucunda; buğday tohumluğu için elde edilen sınır fiyatları ve bu seviyelerdeki buğday tohumluğu üretim (satış) miktarları ile bu noktadaki gelirler Çizelge 3.1 de gösterilmiştir. Bu verilerden yararlanılarak elde edilmiş buğday tohumluğu normatif arz eğrisi; küçük işletmeler için Şekil 3.1 de gösterilmiştir. Buna göre, küçük işletmeler için tahmin edilen buğday tohumluğu normatif arz fonksiyonu aşağıdaki gibidir : Q = 55,203 + 233,37P 90,218P 2 +u (16.778) (42,227) (20,612) Tahmin edilen arz fonksiyonuna göre, buğday tohumluğu üretim miktarında meydana gelen değişimlerin %83 ü (R 2 = 0,833), bu denklemde bağımsız değişken olarak ele alınan 72

buğday tohumluğu fiyatındaki değişikliklerle açıklanabilmektedir. Tahmin edilen arz fonksiyonu, %1 ihtimal düzeyinde istatistiki açıdan anlamlıdır (F=33,423, p<0,01). Arz fonksiyonu buğday tohumluğu kg fiyatında meydana gelecek 1 TL lik artışın, buğday tohumluğu arz edilen miktarını 52933,48 kg artırabileceğini göstermiştir. İncelenen işletme büyüklük grubunda hesaplanan normatif arz fonksiyonunda sabit terimin işaretinin negatif olması, sıfır fiyatla buğday tohumluğu üretiminin mümkün olmadığına işaret etmektedir. 2,2 P 1,8 2 ( ) 1,6 1,4 1,2 0,8 1 0,6 0,4 0,2 0 Q = -55,203 + 233,37P -90,218P 2 R 2 = 0,833 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 110 120 130 140 Q (ton) Şekil 3.1. Küçük işletmelerde buğday tohumluğu normatif arz eğrisi İncelenen işletme büyüklük grubunda hesaplanan normatif arz fonksiyonunda sabit terimin işaretinin negatif olması, sıfır fiyatla buğday tohumluğu üretiminin mümkün olmadığına işaret etmektedir. Buğday tohumluğu üretiminin gerçekleştirilebilmesi için kilogram fiyatının küçük işletmelerde en az 0,36 TL olması gerekmektedir.küçük işletmeler için çizilen normatif arz eğrisinde, fiyat ve miktarın ortalama seviyelerinde hesaplanan ortalama arz elâstikiyeti 0,78 olarak bulunmuştur. Yani buğday tohumluğu fiyatında meydana gelecek %1 lik artış, buğday tohumluğu üretim miktarında %0,78 lik artışa neden olabilecektir. İncelenen grupta buğday tohumluğu, inelâstik bir arza sahiptir. 3.3.Büyük işletmeler için sınır fiyat seviyelerinde geçerli optimum planlar Bu grupta yer alan işletmelerde buğday tohumluğu yetiştiriciliğinin optimum plana dahil olabilmesi için, tohumluk fiyatının en az 0,35 TL/kg olması gerekmektedir. Bu kritik fiyat seviyesinde buğday tohumluğu yetiştiriciliği 218,43 dekar alan ve 151442,20 kg üretim miktarı ile optimum plana girmekte ve bu noktadan sonra münavebe ve diğer kısıtlar sebebiyle 6,1 TL/kg fiyat seviyesinden sonra 797,75 dekar alan ve 553106,30 kg üretim miktarı ile optimum planda sabitlenerek yer almaktadır (Çizelge 3.2). Bu grupta da küçük işletmelerde olduğu gibi buğday tohumluğu fiyatı arttıkça, buğday (sulu), arpa (sulu), haşhaş, fiğ (kuru ot), silajlık mısır ve mısır (tohumluk) üretim faaliyetlerinden bazıları azalmakta bazıları ise yerini tamamen buğday tohumluğu üretim faaliyetine ve diğer üretim faaliyetlerine bırakmaktadır. Buğday (sulu), üretim faaliyeti, buğday tohumluk kg fiyatı 0,47 TL olduğunda, mısır (tohumluk) üretim faaliyeti ise buğday tohumluk kg fiyatı 0,58 TL olduğunda optimum plandan çıkarak yerlerini daha karlı olan diğer üretim faaliyetlerine bırakmaktadır. Arpa (sulu) üretimi buğday tohumluk kg fiyatı 0,57 TL seviyesinde, haşhaş üretimi ise 0,35 TL seviyesinde yerlerini diğer faaliyetlere terk etmektedirler. Silajlık mısır yetiştiriciliği faaliyeti, buğday tohumluk kg fiyatı 0,79 TL seviyesine kadar kısıtlarda yer alan alanı tamamen kullanırken, bu fiyat seviyesinden sonra önce azalmakta, daha sonra ise buğday tohumluk kg fiyatı 1,19 TL seviyesinde optimum planda yer almayarak yerini diğer üretim faaliyetlerine bırakmaktadır. Fiğ (kuru ot) faaliyeti ise, buğday tohumluk fiyatı yükseldikçe belirli bir seviyeye kadar azalmasına rağmen, besi hayvancılığının her fiyat seviyesinde ahır kapasitesini dolduracak şekilde (35 baş) plana girmesinden dolayı optimum planda az da olsa yer almaktadır (Çizelge 3.2). 73

74 Brüt kar ( ) 172.484,60 172.514,70 173.523,20 174.617,30 175.781,00 176.768,20 178.983,60 181.974,80 182.642,70 183.349,20 192.583,90 196.846,20 242.247,90 243.802,50 270.982,80 635.673,40 Besi sığırı (baş) 28,00 28,00 28,00 28,00 28,00 28,00 28,00 28,00 28,00 28,00 28,00 28,00 28,00 28,00 28,00 28,00 Ceviz 5,00 5,00 5,00 5,00 5,00 5,00 5,00 5,00 5,00 5,00 5,00 5,00 5,00 5,00 5,00 5,00 Kapya biber 5,00 5,00 5,00 5,00 5,00 5,00 5,00 5,00 5,00 5,00 5,00 5,00 5,00 5,00 5,00 0 Nohut 11,58 11,58 11,58 11,58 11,58 11,58 11,58 11,58 11,58 11,58 11,58 11,58 11,58 11,58 11,58 11,58 Mısır (tohumluk) 17,00 17,00 17,00 17,00 17,00 17,00 17,00 17,00 17,00 17,00 17,00 0 0 0 0 0 Fiğ kuru ot 17,00 17,00 17,00 17,00 17,00 17,00 17,00 17,00 17,00 17,00 17,00 17,00 17,00 17,00 3,59 3,59 Silaj mısır 34,00 34,00 34,00 34,00 34,00 34,00 34,00 34,00 34,00 34,00 34,00 34,00 27,09 0 0 0 Haşhaş 17,00 17,00 17,00 17,00 17,00 17,00 17,00 5,45 0 0 0 0 0 0 0 0 Arpa (sulu) 34,00 34,00 34,00 34,00 34,00 34,00 34,00 34,00 8,15 0 0 0 0 0 0 0 Buğday (sulu) 170,00 169,54 140,02 129,26 54,79 28,36 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 Şeker pancarı 0 0,46 29,98 40,74 77,97 91,19 105,37 111,15 126,79 130,87 130,87 139,37 142,83 141,47 147,81 142,31 Kuru soğan 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 14,90 15,26 23,26 Buğday tohumluğu üretim miktarı (ton) 0 0,25 16,27 22,11 42,32 49,50 57,19 60,33 68,82 71,04 71,04 75,65 77,53 84,88 88,52 89,87 Buğday tohumluğu 0 0,46 29,98 40,74 77,97 91,19 105,37 111,15 126,79 130,87 130,87 139,37 142,83 156,37 163,07 165,57 0,23 0,36 0,43 0,48 0,51 0,53 0,57 0,62 0,63 0,64 0,77 0,83 1,43 1,45 1,77 5,89 Faaliyetler (da) Buğday tohumluğu fiyat seviyeleri ( /kg) Çizelge 3.1. Küçük işletmelerin değişik fiyat seviyelerine göre üretim desenleri (da)

75 Brüt kar ( ) 386.401,90 386.872,90 398.455,40 404.487,30 415.220,30 458.068,10 462.407,10 559.230,80 721.028,50 746.367,60 813.697,20 3.038.800,00 3.411.407,00 Mısır (tohumluk) 80,00 80,00 80,00 80,00 80,00 80,00 0 0 0 0 0 0 0 Nohut 80,00 80,00 80,00 80,00 80,00 80,00 80,00 80,00 80,00 80,00 80,00 80,00 80,00 Kapya biber 15,00 15,00 15,00 15,00 15,00 15,00 15,00 15,00 15,00 15,00 15,00 0 0 Ceviz 15,00 15,00 15,00 15,00 15,00 15,00 15,00 15,00 15,00 15,00 15,00 15,00 0 Besi sığırı (baş) 35,00 35,00 35,00 35,00 35,00 35,00 35,00 35,00 35,00 35,00 35,00 35,00 35,00 Buğday (sulu) 800,00 581,57 510,00 510,00 0 0 0 0 0 0 0 0 0 Arpa (sulu) 160,00 160,00 160,00 160,00 160,00 0 0 0 0 0 0 0 0 Haşhaş 71,56 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 Ayçiçeği (kuru) 20,00 20,00 20,00 20,00 20,00 20,00 20,00 20,00 20,00 20,00 20,00 20,00 20,00 Silaj mısır 160,00 160,00 160,00 160,00 160,00 160,00 160,00 160,00 29,31 0 0 0 0 Fiğ kuru ot 80,00 80,00 80,00 80,00 80,00 80,00 80,00 80,00 80,00 80,00 4,49 4,49 4,49 Kuru soğan 0 0 0 0 0 0 0 0 0 16,15 18,73 48,73 48,73 Şeker pancarı 0 218,43 290,00 290,00 545,00 625,00 665,00 665,00 730,35 728,85 764,03 741,53 749,03 Buğday tohumluğu üretim miktarı (ton) 0 151,44 201,07 201,07 377,86 433,33 461,06 461,06 506,37 516,53 542,71 547,91 553,11 0,34 0,35 0,41 0,44 0,47 0,57 0,58 0,79 1,14 1,19 1,32 5,42 6,10 Buğday tohumluğu 0 218,43 290,00 290,00 545,00 625,00 665,00 665,00 730,35 745,00 782,75 790,25 797,75 Faaliyetler (da) Çizelge 3.2. Büyük işletmelerin değişik fiyat seviyelerine göre üretim desenleri (da) Buğday tohumluğu fiyat seviyeleri ( /kg)

Dolayısıyla daha karlı olan münavebelerle birlikte buğday tohumluğu yetiştiricilik faaliyetinin artması, kuru soğan ve şeker pancarı ürünlerinin de artarak optimum planda yer almasını sağlamaktadır. Buğday tohumluk kg fiyatının 1,19 TL seviyesinden itibaren; kuru soğan üretim faaliyeti optimum plana dahil olmakta ve bundan sonraki her fiyat seviyesinde üretim miktarı artmaktadır. Şeker pancarı üretim faaliyeti ise buğday tohumluk kg fiyatının 0,35 TL seviyesinde ki optimum plana 218,43 dekar alan ile dahil olmakta ve her fiyat seviyesinde üretim alanını artırarak sonunda 749,03 dekar olarak optimum planda yer almaktadır (Çizelge 3.2). Buğday tohumluk fiyatı, bu işletme grubunda da zaten nisbi olarak karlı olan kapya biber ve ceviz üretim faaliyetlerini kabul edilebilir fiyat seviyelerinde etkilememekte ve bu üretim faaliyetleri planda öngörülen maksimum kısıtları ile optimum plana dahil olmaktadır. Fakat, normatif analiz gereği oluşan buğday tohumluk fiyatının, gerçek hayatta yaşanması mümkün olmayan çok yüksek seviyelerinde (ceviz için 6,1 TL/kg, kapya biber için 5,42 TL/kg), bu faaliyetler optimum plandan çıkarak yerlerini daha karlı olan buğday tohumluk üretimine ve diğer üretim faaliyetlerine bırakmaktadır (Çizelge 3.2). Buğday tohumluk yetiştiriciliği faaliyetinin optimum planda yer almadığı tohumluk fiyatı seviyesi olan 0,34 TL/kg fiyat seviyesinde brüt kar 386401 TL dir. Buğday tohumluk kg fiyatının 0,35 TL seviyesinden itibaren yetiştiricilik faaliyetinin optimum plana dahil olması ile brüt kar 386872 TL ye çıkmaktadır. Bu fiyat seviyesinden sonra, buğday tohumluk kg fiyatının 6,10 TL olduğu seviyeye kadar gerçekleşen her optimum planda brüt kar devamlı olarak artmaktadır. Buğday tohumluk kg fiyatının 6,10 TL olduğu son planda brüt kar 3,41 milyon TL ye kadar çıkmaktadır (Çizelge 3.2). 3.4. Büyük işletmeler için normatif arz eğrisi ve fonksiyonu Değişken fiyatlı programlama sonucunda; buğday tohumluğu için elde edilen sınır fiyatları ve bu seviyelerdeki buğday tohumluğu üretim (satış) miktarları ile bu noktadaki gelirler Çizelge 3.2 de gösterilmiştir. Bu verilerden yararlanılarak elde edilmiş buğday tohumluğu normatif arz eğrisi; büyük işletmeler için Şekil 3.2 de gösterilmiştir. Buna göre, büyük işletmeler için tahmin edilen buğday tohumluğu normatif arz fonksiyonu aşağıdaki gibidir : Q = 495,240 + 2145,548P 1067,992P 2 +u (168,024) (496,001) (300,985) Tahmin edilen arz fonksiyonuna göre, buğday tohumluğu üretim miktarında meydana gelen değişimlerin %83 ü (R 2 = 0,827), bu denklemde bağımsız değişken olarak ele alınan buğday tohumluğu fiyatındaki değişikliklerle açıklanabilmektedir. Tahmin edilen arz fonksiyonu, %1 ihtimal düzeyinde istatistiki açıdan anlamlıdır (F=24,929, p<0,01). Arz fonksiyonu buğday tohumluğu kilogram fiyatında meydana gelecek 1 TL lik artışın, buğday tohumluğu arz edilen miktarını 9564,29 kg artırabileceğini göstermiştir. İncelenen işletme büyüklük grubunda hesaplanan normatif arz fonksiyonunda sabit terimin işaretinin negatif olması, sıfır fiyatla buğday tohumluğu üretiminin mümkün olmadığına işaret etmektedir. Buğday tohumluğu üretiminin gerçekleştirilebilmesi için kg fiyatının büyük işletmelerde en az 0,35 TL olması gerekmektedir. Küçük işletmeler için çizilen normatif arz eğrisi için fiyat ve miktarın ortalama seviyelerinde hesaplanan ortalama arz elâstikiyeti 0,02 olarak bulunmuştur. Yani buğday tohumluğu fiyatında meydana gelecek %1 lik artış, buğday tohumluğu üretim miktarında %0,02 lik artışa neden olabilecektir. İncelenen grupta buğday tohumluğu, inelâstik bir arza sahiptir. 76

1,6 P ( ) 1,4 1,2 1 0,8 0,6 0,4 0,2 0 Q = -495,240 + 2145,548P -1067,992P 2 R 2 = 0,827 0 200 400 600 Q (ton) 800 Şekil 3.2. Büyük işletmelerde buğday tohumluğu normatif arz eğrisi 4. SONUÇ VE ÖNERİLER Türkiye de TR83 Bölgesinde yer alan üç farklı ilde (Amasya, Çorum, Tokat) faaliyet gösteren ve buğday tohumluğu yetiştiren işletmelerin incelendiği bu araştırmada, incelenen işletmelerin Türkiye deki tipik tarımsal işletmelerden farklı olarak daha büyük işletme arazisine sahip, yeniliklere açık, alet makine parkı yeterli, sermayeye yapıları güçlü ve pazarla daha fazla bütünleşmiş işletmeler olduğu saptanmıştır. İnceleme alanında buğday tohumluğu yetiştiren tarım işletmeleri daha çok tarla bitkileri üretimi konusunda uzmanlaşmış işletmelerdir. Araştırma sonuçları ayrıca incelenen buğday tohumluğu yetiştiren tarım işletmelerinin mevcut durumdan olması gereken organizasyona geçtiklerinde, brüt kar ve tarımsal gelirlerinin yükseleceğini göstermiştir. Her iki işletme büyüklük grubunda da buğday tohumluğu arzı inelastiktir. Karar alıcıların tohumluk fiyatı konusunda araştırma sonuçlarının ürettiği arz elastikiyetlerini dikkate alarak davranmaları buğday arz güvencesinin sağlanmasına olumlu katkı sağlayabilecektir. İncelenen işletmelerde sözleşmeli tarım modeli ile elde edilmek istenen faydanın gerçekleşmesi için çiftçilerin örgütlenmesi gerekmektedir. Hatta sözleşmeli üretim modelinin gelişmesi için çiftçilerin kuracakları pazarlık kooperatifleri ile baskı grubu oluşturabilecek şekilde daha ihtisaslaşmış şekilde örgütlenmeleri gereklidir. Bu şekilde gıda arz güvencesi açısından büyük önem taşıyan tohumluk yetiştiriciliği teknik ve ekonomik olarak daha etkin bir şekilde yürütülebilecektir. Gıda güvencesinin sağlanmasında en önemli faktör, kişi başına tarımsal üretim miktarıdır. Bu üretim de temel girdi olan tohumluklarla gerçekleşmektedir. İnsanlar yeterli gıda olmadığı için değil, gıdalar yanlış şekilde üretildiği ve tüketildiği için sıkıntı çekmektedir. Gıda güvencesini sağlamak, işletmeleri en temel girdide destekleyerek ve üretim-tüketim zincirinde dengeyi sağlayarak gerçekleştirilebilir. Bu açıdan tarımsal üretimde tohumun ve tohumluk yetiştiriciliğinin stratejik önemi göz ardı edilmemelidir. 77

5. KAYNAKLAR Acar Ş., 2008. Avrupa Birliği ve Türkiye de tohumculuk sektörünün yapılanması, T.C. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, Dış İlişkiler ve Avrupa Birliği Koordinasyon Dairesi Başkanlığı, AB Uzmanlık Tezi, Ankara Akdoğan İ., 2005. Ankara ili tarım işletmelerinde ıslah edilmiş buğday çeşitlerinin sertifikalı tohumluklarının kullanım düzeyleri ve işletme ekonomisine katkılarının değerlendirilmesi, Y.L. Tezi, Ankara Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Ankara. Arısoy H., 2005. Tarımsal araştırma enstitüleri tarafından yeni geliştirilen buğday çeşitlerinin tarım işletmelerinde kullanım düzeyi ve geleneksel çeşitler ile karşılaştırmalı ekonomik analizi-konya ili örneği, Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Ankara. Balcı E. Ö., 1993. Türkiye'de bitkisel tohumculuğun genel ve tarım işletmeleri düzeyindeki sorunları üzerine bir araştırma, Yüksek Lisans Tezi, Çukurova Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Adana. Brennan J. M., 1965. Preface to econometrics an introduction to quantitative methods in economic, Second Edition, South-West Publishing Company, Ohio. Bronfenbrenner M., Sichel W., Gardner W., 1990. Microeconomics, Houghton Mifflin Company, Boston. Candler W., 1957. A modified simplex solution for linear programming with variable prices, Journal of Farm Economics, 39, 409-428. Ceyhan V., 1998. Samsun ili Vezirköprü ilçesinde sığır besiciliğine yer veren işletmelerin değişken fiyatlı programlama yöntemi ile planlanması, Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Ankara. Demirtaş B., Keleş D., 2005. Çukurova bölgesinde sebze tohumculuğunun pazarlama yapısı, Türkiye 2. Tohumculuk Kongresi, Adana, 9-11 Kasım. Engiz A. M., 2007. Türkiye de patates tohumluğu üretiminin ekonomik yönden değerlendirilmesi, Nevşehir örneği, Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Ankara. Fert C., 2004. Antalya ili sebze tohumu yetiştiriciliğinin üretim ve pazarlama yapısının incelenmesi, Yüksek Lisans Tezi, Akdeniz Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Antalya. Heady E. O., Candler W., 1973. Linear programming methods, The Iowa State University Press, Ames, Iowa, USA. Kılıç, O., Ceyhan, V., Cinemre, H.A., Bozoğlu, M. and Sumelius, J. 2008. Estimation of normative supply function and price elasticity of hazelnut: a case study in Turkey. HortScience, 43 (3), 753-758 Kumar N. R., Singh K. N., Rambir, Dahiya P. S., 2000. Economics of seed potato production in Western Uttar Pradesh, J Indian Potato Assoc 27,133-39. Mansfıeld E., 1985. Microeconomics, theory & applications, W.W. Norton & Company Inc., New York. Usal G., 1996. Adana ilinde bitkisel tohum üretimi yapan firmaların üretim dağıtım yapısı, sorunları ve çözüm önerileri, Yüksek Lisans Tezi, Çukurova Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Adana. Yağdı K., Yılmaz K., Sezer N., Aydemir T., Bağcı S. A., 2010. Türkiye de tarla bitkileri tohumluk üretimi ve kullanımı ile tohumculuk sisteminin genel değerlendirilmesi, Ziraat Mühendisliği VII. Teknik Kongresi, Bildiriler Kitabı 2. Cilt, Ankara, 861-875. Zararsız D., 2010. İzmir ili Kınık ilçesinde sözleşmeli mısır tohumluğu üretiminin mevcut durumu ve ekonomik açıdan değerlendirilmesi, Yüksek Lisans Tezi, Çukurova Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Adana. 78