PEYZAJ MİMARLIĞI KAPSAMINDA İŞİTSEL PEYZAJ KAVRAMI: ANKARA KENT PARKLARI ÖRNEĞİ 1 Işıl KAYMAZ*, Nur BELKAYALI**, Nevin AKPINAR*** *Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Peyzaj Mimarlığı Bölümü,Dışkapı, Ankara, 06110, Tel:(312)5961659, Faks:(312)3176467,cakci@agri.ankara.edu.tr **Kastamonu Üniversitesi Mühendislik ve Mimarlık Fakültesi Peyzaj Mimarlığı Bölümü,Kuzeykent, Kastamonu, Tel: (366)2801732, nbelkayali@kastamonu.edu.tr *** Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Peyzaj Mimarlığı Bölümü, Dışkapı, Ankara, 06110, Tel:(312)5961236, Faks:(312)3176467,nakpinar@ankara.edu.tr ÖZET İlk olarak 1970 li yılların sonlarında kullanılan işitsel peyzaj kavramı belirli bir alanda insan kulağına ulaşan ve algılanan seslerin tümünü ifade etmektedir. Ancak ses kavramı çoğu zaman planlama ve tasarım disiplinleri tarafından gürültü ile eş anlamlı olarak değerlendirilmiş ve mekânda engellenmesi veya azaltılması istenen bir kaynak olarak ele alınmıştır. Oysa işitsel peyzaj kavramı kapsamında ses mekânı tanımlayan bir unsur olarak ele alınmaktadır. Bu bildiriye temel oluşturan araştırmada sesin bir planlama ve tasarım elemanı olarak, kent parklarındaki işitsel peyzaj karakterini nasıl etkilediğinin değerlendirilmesi hedeflenmiştir. Bu amaçla; Ankara kent merkezinde yer alan 5 kent parkında (Altınpark, Botanik Parkı, Gençlik Parkı, Güvenpark ve Seğmenler Parkı) ses yürüyüşleri, ses basınç seviyesi ölçümleri ve anket çalışmaları gerçekleştirilmiştir. Ölçümler sonucu elde edilen değerler sayısal ortama aktarılarak parklar için ses haritaları ve grafikleri oluşturulmuştur. Anketlerin değerlendirilmesinde ise tek yönlü varyans ve ki kare analizleri gerçekleştirilmiştir. Tüm araştırma alanları için araç trafiği ses basınç seviyesini arttıran en önemli gürültü kaynağı olarak saptanmıştır. Bununla birlikte ses basınç seviyelerinin, parkın akustik çevresinden duyulan memnuniyetle ilişkisinin olmadığı sonucuna varılmıştır. Kent parklarının işitsel peyzaj karakteri üzerinde etkili olan faktörler; kullanım tipleri, kullanıcı özellikleri ve yoğunluğu ile mekânın çevresel özellikleri olarak belirlenmiştir. ANAHTAR KELİMELER:İşitsel peyzaj, kent parkları, peyzaj planlama, peyzaj tasarımı, Ankara. The term soundscape, used first time at the end of 1970s, refers to the sum of the sounds which can be heard and perceived by people in a specific environment. However, the concept of sound has often been used synonymously with the word noise and evaluated 1 Bu bildiri; TÜBİTAK tarafından desteklenen ve 2013 yılında sonuçlanan 110Y186 No lu ve Kent Parklarında İşitsel Peyzaj (Soundscape) Algısı ve Kullanıcı Tercihlerinin Yaşam Kalitesi Kapsamında Değerlendirilmesi: Ankara Örneği başlıklı araştırma projesinden üretilmiştir. 182
as a negative environmental resource by planning and design disciplines. On the contrary, the concept of soundscape deals with sound as an element which defines the place. This paper presents the results of a research project that aims to evaluate how sound effects the character of urban parks as a planning and design element. Soundwalks, sound level measurements and questionnaire surveys have been conducted in 5 urban parks of Ankara (Altınpark, Botanik Parkı, Gençlik Parkı, Güvenpark ve Seğmenler Parkı). The results have been presented as sound maps and in graphics. The questionnaire surveys have been assessed using ANOVA and chi-square tests. Vehicle traffic has been found the most effective sound source in all research areas. Besides, it has also been found that satisfaction with the acoustic environment does not depend on the sound levels of the environment. Activity types, user characteristics and density, and physical properties of the parks have been found to be associated with the soundscape character. KEY WORDS:Soundscape, urban parks, landscape planning, landscape design, Ankara. 1. GİRİŞ İşitsel peyzaj (soundscape) kavramı ilk kez R. Murray Schafer tarafından 1977 yılında yayınlanan Tuning of the World kitabında kullanılmıştır. Schafer in tanımına göre işitsel peyzaj, belirli bir alandan insan kulağına ulaşan seslerin tümüdür. Temel olarak işitsel peyzaj; kulak, insan, ses barındıran çevre ve toplum arasındaki ilişkilerle ilgilidir (Zhang ve Kang, 2007). İnsan ve sonik çevresi arasındaki ilişkiyi sistematik olarak inceleyen bilim dalı ise işitsel peyzaj ekolojisi ya da akustik ekoloji olarak adlandırılmaktadır (Adams ve ark., 2007). Ülkemizde işitsel peyzaj kavramı çok yenidir ve tasarım-planlama disiplinlerinden henüz yeterli ilgiyi görmemiştir. Bir enerji türü olan ses, bireyler tarafından; mekâna, zamana, sesin özelliğine, çevresel faktörlere ve bireyin sosyo-psikolojik özelliklerine ve durumuna göre olumlu ya da olumsuz olarak algılanabilmektedir. Sesin değerlendirilmesi istatistik, psikoloji, sosyoloji, fizyoloji ve akustik gibi bilim dallarını da içine alan çok disiplinli ve karmaşık bir süreçtir. Bununla birlikte ses faktörü ve ses seviyesi mekânın önemli bir bileşeni olmasına rağmen, bu konudaki çalışmalar özellikle mekânsal planlama ve tasarım disiplinlerinde daha çok gürültü kavramı üzerine odaklıdır. Ian McHarg (1969), peyzaj mimarlığı sürecini, kısmen veri katmanlarının sentezi olarak tanımlamış ve üst üste örtmeler tekniğinde peyzaj katmanlarından birini de gürültü kapsamında peyzajdaki ses verisi olarak dikkate almıştır. Ülkemizdeki yasal yönetsel çerçeve de genelde gürültü odaklıdır. 07.03.2008 tarihli 26809 sayılı resmi gazetede yayınlanarak yürürlüğe giren ve 2005 yılında çıkarılmış olan yönetmeliğin yerini alan Çevresel Gürültünün Değerlendirilmesi ve Yönetimi Yönetmeliği (Anonim 2010a) de benzer çerçevededir. Mevzuat kapsamında ses ve gürültü olgusu gündeme gelmekle birlikte, işitsel peyzaj kavramı ve yaşam kalitesi bu çerçevede yer almamaktadır. İlgili yönetmeliğin 2. maddesi özellikle nüfusun yoğun olduğu alanlarda, parklarda veya yerleşim bölgelerindeki diğer sessiz alanlarda, açık arazideki sessiz alanlarda, okul, hastane ve diğer gürültüye hassas alanlar da dâhil olmak üzere insanların maruz kaldığı çevresel 183
gürültüler ile çevresel titreşimin yapılarda oluşturduğu hasarlara ilişkin esas ve kriterleri kapsamaktadır. 4. maddesinin n bendi Çok hassas kullanımlar: konutlar, eğitim, kültür alanı ve yapıları, sağlık tesisleri, otel ve dinlenme tesisleri, parklar gibi kullanımları ifadelerine yer vermekle birlikte tanımlar ve yaptırımlar gürültü kavramı çerçevesinde kalmaktadır. Türk Standartları Enstitüsü (2005) tarafından hazırlanan Akustik-Çevre Gürültüsünün tarifi, ölçülmesi ve değerlendirilmesi (TS 9315) standardı kapsamında ise ISO 1996-1 standardı esas alınarak hazırlanmış ve gürültünün tarifi için kullanılacak temel büyüklükleri, temel tayin işlemlerini ve çevre gürültüsü değerlendirme yöntemlerini kapsamaktadır. Günümüzde, dünya nüfusunun %51 i kentsel alanlarda yaşamaktadır (Anonim, 2010b). Dolayısıyla kentsel alanlarda yaşam kalitesinin artırılması ve iyileştirilmesi ise sürdürülebilirlik çalışmalarında giderek artan bir öneme sahiptir. Teknolojik ilerlemeler ve endüstrileşme kentsel işitsel peyzaj üzerinde ciddi bir olumsuz etki yaratmaktadır. Endüstriyel kalkınmanın bir sonucu olarak araç, tren ve hava trafiği, endüstriyel faaliyetler ve inşaat gibi insan kaynaklı sesler, özellikle kentsel alanlarda, gürültü kirliliğinin temel sebeplerindendir (Tsai ve ark., 2009; Zhang ve Kang, 2007; Raimbault ve Dubois, 2005). Gürültünün neden olduğu sorunlarla beraber, yaşam kalitesinin iyileştirilmesinde işitsel peyzajın kentsel planlama, tasarım ve yönetimindeki önemi de artmıştır (Ge ve Hokao, 2005). Kentsel ses olgusu ve seviyesi, diğer bir deyişle, kentsel işitsel peyzaj kalitesi kentsel yaşam kalitesinin önemli bir göstergesidir ve bu bağlamda ele alınmalı ve değerlendirilmelidir. Ses, bir kaynak olarak, kentsel planlama ve tasarım sürecinin bileşenlerinden biridir ve işitsel peyzaj çalışmaları da bu kaynağın etkin kullanımı, tasarımı ve yönetimi ile ilgilidir (Cain ve ark., 2008; Adams ve ark., 2007; Brown ve Muhar, 2004; Brown, 2004). Kentsel açık alanlar, barındırdıkları fiziksel, psikolojik ve sosyal etkenler nedeniyle karmaşık sistemlere sahip oldukları için, işitsel peyzajı niteleyen temel etkenlerin tanımlanması önem kazanmaktadır (Kang ve Zhang, 2010). Kentsel açık alanlarda işitsel peyzaj çalışmak ya da tasarlamak için, çok yönlü (fiziksel, sosyal, kültürel, psikolojik ve mimari etkenler gibi) ve bütüncül düşünmek; olumsuz ses kaynakları kadar olumlu ses kaynaklarını da göz önüne almak gerekir (Cain ve ark., 2008; Zhang ve Kang, 2007). Bununla birlikte akustik irdelemeler için, peyzaj tasarım ve mekânsal planlamada gürültü kirliliği dışında yeni kavram, yöntemlere ve araçlara gereksinim vardır (Hedfords, 2003). İşitsel peyzaja ilişkin çalışmalarda işitsel peyzajın değerlendirilmesi temel olarak; ses seviyesinin değerlendirilmesi ve ses tercihlerinin değerlendirilmesi biçiminde gerçekleştirilmektedir (Yu ve Kang, 2010; Yang ve Kang, 2005). Gürültü seviyesi ölçümleri, özellikle gürültü haritalama çalışmaları başta olmak üzere, akustik konforun belirlenmesinde temel kantitatif yöntemlerden biridir. 2002 yılında Avrupa Birliği (AB) Çevresel Gürültünün Değerlendirilmesi ve Yönetimi yönergesi (2002/49/EC) çerçevesinde tüm AB üyelerinin nüfusun yoğun olduğu ve birincil yol sistemlerinin olduğu alanlarda gürültü analizlerinin yapılması zorunlu tutulmuştur (Tsai ve ark., 2009, Stimac, 2005). Gürültü seviyesi ölçümleri çalışmalarında coğrafi bilgi sistemleri; gürültü haritasının yaratılmasının yanı sıra daha detaylı planlama ve doğru karar verme sürecinde oldukça etkili bir araç olarak kullanılabilmektedir (Tsai ve ark., 2009; Yamada, 2006). 184
Her ne kadar gürültü seviyesine odaklı çalışmalar işitsel peyzaj çalışmalarının büyük bir kısmını oluştursa da, yakın geçmişte yürütülen araştırmalar, ses seviyesinin azaltılmasının akustik konfordaki artış ile her zaman ilişkili olmadığını göstermektedir (Yu ve Kang, 2010; Kang ve Zhang, 2010; Maffei, 2008). Schafer (1977) gürültünün azaltılmasının olumsuz bir yaklaşım olduğunu, bunun yerine hangi seslerin ortamda olumsuz etkiye sebep olduklarının tanımlanmasının gerektiğini vurgulamaktadır. Bu noktada kullanıcıların beklentilerini ve tercihlerini belirlemek de önemlidir. Bu nedenle işitsel peyzaj çalışmalarında ses basınç seviyesi, ses seviyesi ya da gürültü ölçümü konusundaki kantitatif parametrelerle, çevresel konforu betimleyen kalitatif ölçümlerin ilişkilendirilmesi gerekmektedir (Szeremeta ve ark., 2009). Bir mekâna ilişkin işitsel peyzaj karakterinin bireyler tarafından algısının hem fiziksel hem de sosyal ve kültürel açıdan birçok etken tarafından etkilendiği öne sürülmektedir (Yu ve Kang, 2010). İşitsel peyzaja ilişkin tercihler sadece sesin kendisine odaklı olarak ortaya çıkmaz, aynı zamana çevrenin diğer ilgili bileşenlerine ait algılanan bilgilerle de ilişkilidir (Yu ve Kang, 2010). İşitsel peyzajın değerlendirilmesinde görsel ve işitsel etkenlerin etkileşiminin de önemli olduğu çalışmalarla ortaya konulmuştur (Kang ve Zhang, 2010; Viollon ve ark., 2002, Carles ve ark., 1999). Ses seviyesinin de kullanıcı algısı ile bağlantılı olduğunu gösteren çalışmalar bulunmaktadır. Yang ve Kang (2005) araştırmalarında 14 Avrupa kentinde, kentsel açık alanlarda ölçümler yapmışlardır. Araştırma sonucunda, ses basınç seviyesi değeri belirli bir seviyenin altında düştüğü zaman (söz konusu araştırma için 73dBA olarak ölçülmüştür), öznel değerlendirmelerin olumlu yönde etkilendiğini ortaya koymuşlardır. Bu bildiri kapsamında 2010-2012 yılları arasında Ankara da kent parklarında kullanıcıların işitsel peyzaj algıları ve tercihlerini belirlemeye yönelik gerçekleştirilen araştırmaya ilişkin sonuçların bir bölümü sunulmuştur. Araştırma temel olarak, işitsel peyzaj kavramı, yaklaşımı ve çalışmalarına dikkat çekmeyi; ülkemizdeki çalışmaları gürültü seviyesi kontrolü ve gürültünün önlenmesi çerçevesinden çıkarıp, plancı-tasarımcı meslekler ve karar mekanizmalarına işitsel peyzaj kavramını tanıtmayı ve kentsel yaşam kalitesi ile ilişkisini ortaya koymayı; ses seviyesi ve işitsel peyzaj konusunda birincil veri üretmeyi ve işitsel peyzaj, kullanıcı tercihleri, ses seviyesi ve kalitesi ile kent parklarını ilişkilendirerek bilimsel ve istatistiksel analizler ve değerlendirmeler yapmayı hedeflemiştir. 2. MATERYAL ve YÖNTEM Bu bildiri kapsamında sunulan araştırma sonuçlarının ana materyallerini; araştırmanın yürütüldüğü kent parklarına ilişkin veriler, araştırma alanlarında gerçekleştirilen ses basınç seviyesi ölçümlerine dayalı oluşturulan ses haritaları ile işitsel peyzaj algısını saptamaya yönelik kullanıcılara uygulanan anket formları oluşturmuştur. Ses basınç seviyesi ölçümlerinin analizi ve haritalanmasında; dozimetre ve ses basınç seviyesi ölçer, SoundPLAN v.7 yazılımı, AutoCAD yazılımı ve Adobe Photoshop yazılımı kullanılmıştır. Anketlerin değerlendirilmesi sürecinde ise SPSS v.16 yazılımından faydalanılmıştır. Araştırmanın hedefleri doğrultusunda kent parklarının işitsel peyzaj karakterlerini belirlemek için yapılan ölçümler ile kullanıcı algısını değerlendirmek üzere gerçekleştirilen anket çalışmaları araştırmanın temel yöntemlerini oluşturmaktadır. 185
Araştırma alanı olarak Ankara kent merkezinde yer alan, özellikle akustik kirlilikten zarar gören ve yayaların uzun süreli ve yoğun kullanımında olan kent parkları (Altınpark, Botanik Parkı, Gençlik Parkı, Güvenpark, Seğmenler Parkı) seçilmiştir. Şekil 1. Araştırma alanı olarak seçilen kent parklarının lokasyon haritası Bu parkların seçiminde dikkate alınan ölçütler şu şekildedir: Ankara kentinin kimliğini vurgulayacak nitelikte olması, 186
yeri ve barındırdığı fonksiyonları açısından kent halkı tarafından en fazla tercih edilen parklardan olması ve kullanım yoğunluğu, işlevsel açıdan çok çeşitli kullanımlara sahip olması, çeşitli ses kaynaklarını içermesi. Araştırma alanlarında üç tip ses basınç seviyesi ölçümü gerçekleştirilmiştir Bunlar; ses yürüyüşleri ölçümleri, karayolu kaynaklı ses basınç seviyesi ölçümleri ve park içi kullanımlar kaynaklı ses basınç seviyesi ölçümleridir. Ses yürüyüşleri, her bir parkta kullanıcıların yoğun olarak hareket ettikleri güzergâhlar boyunca gerçekleştirilirken; park içi ses kaynaklarına ilişkin ölçümler kullanıcıların en çok kullandıkları aktivite alanları çevresinde gerçekleştirilmiştir. Ses basınç seviyesinin zamansal değişimini göz ardı etmemek amacıyla ölçümler hafta içi, hafta sonu, sabah ve akşam olmak üzere farklı zamanlarda tekrarlanmıştır. Araştırma kapsamında tüm ses basınç seviyeleri L Aeq olarak ölçülmüş ve desibel (db) birimi ile ifade edilmiştir. Ölçüm çalışmalarına ek olarak kullanıcıların işitsel peyzaja karşı farkındalıklarını, algı ve tercihlerini belirlemek üzere anket çalışması gerçekleştirilmiştir. Anketi oluşturan bölümler sırasıyla; kişisel bilgiler, park kullanımı, fiziksel çevre memnuniyeti ile ses algısı ve tercihleridir. Araştırma kapsamında her bir park için 150 anket olmak üzere, toplam 750 anket gerçekleştirilmiş, ancak değerlendirmeye uygun olan 748 anket değerlendirilmiştir. Anketler ilkbahar-yaz, sonbahar-kış (geç sonbahar) dönemlerini (iki dönem) temsil edecek şekilde yapılmıştır. Bu bildiri kapsamında sunulan bulguların elde edilmesinde tek yönlü varyans analizi ve ki kare analizi kullanılmıştır. Araştırma sonucu elde edilen tüm bulgular sentezlenerek, peyzaj mimarlığı disiplini kapsamında işitsel peyzaj kavramının tasarım ve planlama süreçlerine dâhil edilmesine yönelik değerlendirmeler yapılarak, öneriler geliştirilmiştir. 3. BULGULAR Bu bölümde araştırma alanlarında gerçekleştirilen ses basınç seviyesi ölçümleri ve anket çalışması sonucu elde edilen temel bulgular sunulmuştur. Ses ölçümlerine ilişkin bulgular park bazında, anket çalışmasına ilişkin sonuçlar ise tüm parkları kapsayacak biçimde sunulmuştur. 3.1. Ses Ölçümlerine İlişkin Bulgular 3.1.1. Altınpark Fiziksel konum: Altınpark, konum olarak Altındağ ilçesine bağlı Aydınlıkevler ile Hasköy Mahalleleri arasında ve protokol yolu üzerinde yer almaktadır. Ses yürüyüşlerine ilişkin bulgular: En yüksek ses basınç seviyesi değerleri sonbahar döneminde (85.38 db), en düşük değerler ise ilkbahar döneminde (41.34 db) elde edilmiştir. Ses yürüyüşlerinin yapıldığı güzergâh üzerinde yer alan bazı kullanımların ses basınç seviyesi ölçümleri üzerinde etkili olduğu belirlenmiştir. Dönemsel olarak ölçüm değerleri farklılık gösterse de, ölçüm değerlerinin mekânsal dağılım desenleri benzerlik göstermektedir. Kafeler, paten pisti çevresi ve fıskiyeli havuzların bulunduğu alanlarda kulağa gelen ses basınç seviyesi en yüksek değerlerde bulunmuştur. 187
Karayolu ölçümlerine ilişkin bulgular: Altınpark için İrfan Baştuğ Caddesi ölçüm değerleri en yüksek olarak hafta içi akşam saatlerinde elde edilmiştir. En yüksek değer ise sonbahar döneminde 77.4 db olarak hafta içi sabah ölçümlerinde kaydedilmiştir. Park içi ses kaynaklarına ilişkin bulgular: En yüksek ses basınç değerleri paten pisti (82.6 db) ve parkın girişindeki fıskiyeli havuz (77.3 db) çevresinde elde edilmiştir. Ses kaynakları için en yüksek ölçüm değerleri yaz dönemlerinde kaydedilmiştir. Kaynaklara ilişkin ölçüm değerlerinin mevsimsel dağılımları incelendiğinde belirgin bir ilişki saptanamamıştır. 3.1.2. Botanik Parkı Fiziksel konum: Botanik parkı Ankara nın güneyinde Çankaya semtinde yer alan Çankaya Vadisi içerisinde konumlanmıştır. Alan güney yönde kapalı, kuzey yönde açık, doğu ve batı yönlerinde de vadiyi arkalayan sırtlarla sınırlı, U biçiminde bir vadidir ve vadi tabanı (1030 m.) ile en üst kot (1063m. ) arasında 33 m. lik bir yükselti farkı vardır (Öztan, 1972). Ses yürüyüşlerine ilişkin bulgular: Botanik Parkı nda en düşük ses basınç seviyesi ölçüm değerleri (43.39 db) yaz döneminde, en yüksek değer ortalaması ise sonbahar döneminde (80.99 db) elde edilmiştir. Her ne kadar ölçüm değerleri kullanıcı yoğunluğuna bağlı değişse de, genel olarak çocuk oyun alanı ve vadi tabanındaki fıskiyeli havuzun çevresi en yüksek değerlerin ölçüldüğü alanlardır. Karayolu ölçümlerine ilişkin bulgular: Botanik Parkı için en yüksek karayolu ölçüm değeri sonbahar döneminde Çankaya Caddesi nde elde edilmiştir (77.6 db). Ortalama değerler incelendiğinde yine Çankaya Caddesi nden kaynaklanan karayolu gürültüsünün daha yüksek olduğu görülmektedir. Park içi ses kaynaklarına ilişkin bulgular: Botanik Parkı nda çocuk oyun alanı ve havuz olmak üzere yalnızca iki ses kaynağı ölçülmüştür. Havuz yanında yapılan ölçümler yalnızca fıskiyelerin açık olduğu zamanlar gerçekleştirilmiştir. Ortalama değerler incelendiğinde havuzun (en yüksek 70.92 db), çocuk oyun alanına (en yüksek 59.12 db) göre daha yüksek ses basınç seviyesine sahip olduğu görülmektedir. 3.1.3. Gençlik Parkı Fiziksel konum: Cumhuriyet tarihinin ilk planlı ve modern anlamda ilk kent parkı olma özelliğini taşıyan Gençlik Parkı, eski kent merkezi olan Ulus semtinde yer almaktadır. Park, Atatürk Bulvarı, Talatpaşa Bulvarı, Cumhuriyet Bulvarı ve İstiklal Caddesi ile çevrelenmiştir. Ses yürüyüşlerine ilişkin bulgular: Gençlik Parkı nda en düşük ölçüm değeri yaz döneminde 42.50 db olarak kaydedilmiş; en yüksek değer ise 98.80 db olarak ilkbahar döneminde ölçülmüştür. Ses yürüyüşlerinde insan kulağına gelen en yüksek değerler Atatürk Bulvarı üzerindeki ana girişte yer alan fıskiyeli havuz çevresi ile lunapark ve kafelerin bulunduğu bölgelerde elde edilmiştir. Karayolu ölçümlerine ilişkin bulgular: Gençlik Parkı nı çevreleyen dört ana cadde üzerinde gerçekleştirilen ölçümler sonucunda, en yüksek ses basınç seviyesinin (78.57 db) Talatpaşa Bulvarı ndan kaynaklandığı görülmektedir. Parkı çevreleyen en az ses basınç seviyesine sahip cadde ise Cumhuriyet Bulvarı dır (71.01 db). Park içi ses kaynaklarına ilişkin bulgular: Gençlik Parkı için lunapark, havuz, çocuk oyun alanı ve kafelerin bulunduğu alan olmak üzere ölçüm yapılan 4 ses kaynağı bulunmaktadır. Ortalama ölçüm değerleri incelendiğinde en yüksek ölçümlerin hafta sonu kaydedildiği 188
görülmektedir. Lunaparkın Gençlik Parkı içerisindeki en yüksek basınç seviyesine sahip ses kaynağı olduğu belirlenmiştir (en yüksek değer: 93.60 db). 3.1.4. Güvenpark Fiziksel konum: Güvenpark konum olarak Ankara kent merkezinde, ticari kullanımın yoğunluklu olduğu Kızılay semtinde yer almaktadır. Merkezi konumu nedeniyle daha çok bir meydan park özelliğindedir (Memlük, 2009). Ses yürüyüşlerine ilişkin bulgular: Güvenpark ta konumu gereği kullanıcı yoğunluğu hafta sonlarında hafta içine göre daha yüksektir. Bu nedenle ses yürüyüşlerinde en yüksek değerler diğer parkların aksine hafta içinde elde edilirken, en düşük ölçüm değer ortalamaları yaz döneminde ölçülmüştür. Parkın otobüs ve dolmuş duraklarına yakın bölgeleri ile Atatürk Bulvarı na bakan bölgelerinde en yüksek ses basınç seviyesine (80.00 db) ulaşılmaktadır. Karayolu ölçümlerine ilişkin bulgular: Güvenpark ta en yüksek ses basınç seviyesi (74.51 db) Atatürk Bulvarı ndan kaynaklanırken, onu Milli Müdafaa Caddesi ve Gazi Mustafa Kemal Bulvarı izlemiştir. Park içi ses kaynaklarına ilişkin bulgular: Ortalama en yüksek değerlere göre park içerisindeki en yüksek ses basınç seviyesine sahip kaynak Güvenlik Anıtı nın yanında yer alan havuzdur (74.40 db). Çocuk oyun alanı ise park içerisindeki ses seviyesi en düşük ses basınç seviyesine sahip kaynaktır (en yüksek ortalama 66.33 db) 3.1.5. Seğmenler Parkı Fiziksel konum: Seğmenler Parkı konum olarak Çankaya semtinde, Kavaklıdere Vadisi nin Cumhurbaşkanlığı Köşkü ne doğru yükselen güney kesiminde yer almaktadır (Memlük 2009). Park, batıda Atatürk Bulvarı, doğuda ise İran Caddesi ile çevrilidir. Ses yürüyüşlerine ilişkin bulgular: Dönemsel ortalamalar incelendiğinde en yüksek değerlerin sonbahar dönemi ölçümlerinde elde edildiği görülmektedir. Yürüme güzergâhı başlangıcından itibaren tüm dönemlerde 50-60 db aralığında değişen ses basınç seviyesi, özellikle ilkbahar ve sonbahar dönemlerinde vadi tabanındaki kullanımların ve kullanıcıların yoğunluğu nedeniyle en yüksek değerlere ulaşmaktadır. Karayolu ölçümlerine ilişkin bulgular: Seğmenler parkı için en yüksek karayolu ölçümü ortalaması İran Caddesi nde 75.26 db olarak ölçülmüştür. Park içi ses kaynaklarına ilişkin bulgular: Seğmenler Parkı nda havuz ve çocuk oyun alanı olmak üzere iki tip ses kaynağı belirlenmiştir. Havuzun çevresinde ölçülen ses basınç seviyesi (ortalama en yüksek 64.87 db), çocuk oyun alanı çevresindeki ses basınç seviyesinden (ortalama en yüksek 62.92 db) daha yüksek bulunmuştur. 3.2. Anket Çalışmasına İlişkin Bulgular Tüm parklarda ankete katılanların %41 i kadın, %59 u ise erkektir. Katılımcıların büyük çoğunluğu (%61) 15-30 yaş arasındadır; lise ve üstü eğitim seviyesine sahiptir (%77); bir işte çalışmamaktadır (%60) ve öğrencidir (%33). Katılımcıların %85 i apartman dairesinde yaşarken, %8 i müstakil evde, %6 sı site içerisinde, %1 i ise yurt vb. yaşamaktadır. Ankete katılanların yalnızca %5'i işitme sorununun ve %21'i de sese karşı hassasiyetinin olduğunu belirtmişlerdir. Ankete katılanların %35 i 10 yıldan fazla bir süredir anketin yapıldığı parkı 189
kullandıklarını belirtirken; %10 u 6-10 yıl arasında, %28 i 1-5 yıl arasında ve %27 si ise 1 yıldan az bir süredir parkı kullanmaktadırlar. Katılımcılara parkların fiziksel özelliklerine ilişkin bir liste sunulmuş ve çok memnunum-hiç memnun değilim arasında bu özellikleri değerlendirmeleri istenmiştir. Tüm anketlerden elde edilen veriler değerlendirildiğinde parklarda en çok memnuniyet duyulan özellik parka ulaşım (%71) ve genel görünüm (estetik) (%66) olarak tanımlanırken, katılımcıların %66 sı parklardaki aktivitelerin kullanışlılığından memnun olmadıklarını ifade etmişlerdir. Katılımcılara herhangi bir parkta duymak istedikleri 3 ses tipini tanımlamaları istenmiştir. Sırasıyla kuş sesi (%28), su sesi (%26) ve müzik sesi (%9) en çok tercih edilen ses tipleri olmuştur. Genel olarak katılımcıların parkların ses seviyesinden memnun oldukları (%76) belirlenmiştir. Duyulan tüm ses tiplerinin katılımcılar açısından memnuniyet dereceleri değerlendirilmesi sonucunda; 'memnuniyet verici' olan sesler: kuş sesi (%61), su sesi (%54), rüzgâr sesi (%20), bitkilerin (ağaç vb.) çıkardığı hışırtı sesi (%18), çocuk sesi (%18), diğer hayvan (köpek, kedi vb.) sesleri (%12) ve müzik sesi (%11), 'ne memnuniyet verici ne de rahatsız edici' olan sesler: konuşma sesi (%32), uçak sesi (%6) cep telefonu ile konuşma sesi (%5), inşaat sesi (%4) ve uyarı sinyalleri (ambulans, trafik ışığı vb.) (%4), 'rahatsız edici' olan sesler: trafik sesi (%38) ve bağırma sesi (%14) olarak tanımlanmıştır. Tek yönlü varyans analizi sonucunda katılımcıların yaşadıkları konut tipi ve duydukları ses tiplerinden memnuniyetleri; ortam ses seviyesinden memnuniyet ve fiziksel çevreden memnuniyet; ortam ses seviyesi değerlendirmeleri ile duyulan seslerden duyulan memnuniyet; katılımcıların yaşı ve işitsel peyzaj algıları; ortam ses seviyesinden memnuniyet ve işitsel peyzaj algıları arasında anlamlı ilişkiler olduğu belirlenmiştir (p<0.05). Parkın fiziksel özelliklerinden duyulan memnuniyet ile ortamın ses seviyesinden duyulan memnuniyet arasında doğrusal bir ilişki bulunmaktadır. Buna göre parkın fiziksel özelliklerinden memnun olan katılımcılar, ortamın ses seviyesini de memnuniyet verici olarak değerlendirirken; parkın fiziksel özelliklerinden memnun olmayanlar ise ortamın ses seviyesinden de memnuniyetsizlik duymaktadırlar (p<0.05). Duydukları ses tiplerini (özellikle kuş, konuşma, çocuk, bağırma ve müzik sesleri) memnuniyet verici bulan katılımcılar, ortamın ses seviyesini düşük bulurken; ses tiplerini rahatsız edici bulanlar, ses seviyesini yüksek olarak tanımlamaktadır (p<0.05). Yapılan ki kare analizlerinde cinsiyetin, çalışma durumunun ve parkı kullanım geçmişinin; tercih edilen ses tipleri, işitsel peyzaj algısı değerlendirmeleri, ortamın ses seviyesinin değerlendirilmesi ve duyulan memnuniyetle anlamlı bir ilişkisi bulunmamıştır (p>0.05). Bununla birlikte sese karşı hassas olduğunu ya da işitme sorunu olduğunu belirten katılımcıların da akustik çevreye ve ses tiplerine ilişkin değerlendirmelerinde anlamlı bir ilişki saptanmamıştır (p>0,05). Eğitim durumu ve ses tiplerinden duyulan memnuniyet arasında ise istatistiksel olarak anlamlı bir ilişki bulunmuştur (p<0,05). Analiz sonuçları, kültürel ve mekanik seslerin (müzik sesi, cep telefonu sesi ve uyarı sinyalleri) eğitim seviyesi arttıkça daha az memnuniyet verici olarak değerlendirildiğini göstermektedir. 190
4. SONUÇ ve ÖNERİLER Peyzaj Mimarlığı 5. Kongresi / 14-17 Kasım 2013 Adana Yapılan ölçümler sonucunda; araştırma alanları arasında ses basınç seviyesi değerleri açısından en sessiz park Seğmenler Parkı olarak bulunurken, en gürültülü park Güvenpark olarak belirlenmiştir. Ancak araştırma alanlarına ilişkin ses haritaları incelendiği zaman parkların içerisindeki ses basınç seviyelerinin, gerek ulusal yönetmelikler gerekse uluslararası literatürle karşılaştırıldığında oldukça yüksek olduğu görülmektedir. Bu bildiriye konu araştırma alanlarında ise 25-75 db arasında değişen değerler elde edilmiştir. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü (Anonim, 2010c) tarafından hazırlanan Gürültü Kontrolü Çalışmaları raporunda ise uzun süreli olarak maruz kalındığında 55 db in rahatsızlık verici bir değer olduğu, 65 db de kalp-kan dolaşımı rahatsızlıklarına neden olabileceği, 75 db in ise uzun vadede işitme kaybına yol açabileceği belirtilmiştir. Dünya Sağlık Örgütü (WHO) de dış mekân yaşam alanlarında 55 db i (LAeq) ciddi derecede rahatsızlık verici, 50 db i ise orta derecede rahatsızlık verici olarak tanımlamaktadır (Kang, 2007). Araştırma alanlarının ses basınç seviyesini arttıran en önemli ses kaynağı araç trafiğidir ve tüm parklarda en yüksek ses basınç seviyesi parkları çevreleyen cadde ve bulvarlar boyunca kaydedilmiştir. Özellikle rüzgâr yönüne bağlı olarak araç trafiğinden kaynaklanan ses basınç seviyesi, araştırma alanlarının iç bölgelerine kadar yayılım gösterebilmektedir. Ayrıca, trafik sesi tüm araştırma alanlarında kullanıcılar tarafından rahatsız edici olarak tanımlanmıştır. Bu nedenle araç trafiğinden kaynaklanan gürültünün azaltılması için gerek bitkisel gerekse yapısal malzemeler ile (gürültü perdeleri vb.)önlemler alınmalıdır. Bununla birlikte araştırma alanlarının içinde yapılan ölçümlerde ses basınç seviyesini en fazla etkileyen etkenlerin fıskiyeli havuzlar ve insan kaynaklı ses tipleri (bağırma, konuşma, çocuk sesi vb.) olduğu belirlenmiştir. Dolayısıyla kullanıcı yoğunluğunun arttığı dönemlerde daha yüksek ses basınç seviyeleri elde edilmektedir. Her ne kadar su varlığının fiziksel çevreye ilişkin memnuniyeti arttırdığı belirlense de, suyun tasarım elemanı olarak nasıl kullanılacağı mekânın kimliği ya da kullanıcı beklentileri yönünden ele alınmalıdır. Araştırma alanlarının ses basınç seviyelerini etkileyen bir diğer unsur da parkların tasarım özellikleri ve konumlarıdır. Sert zeminin daha yoğun ve bitkisel dokunun daha az olduğu parklarda (Gençlik Parkı ve Güvenpark gibi) ses basınç seviyesi daha yüksek ölçülmüştür. Bitkisel dokunun daha yoğun olduğu Seğmenler Parkı ve Botanik Parkı nda ise özellikle bitkilerin yapraklı olduğu dönemlerde en düşük değerler elde edilmiştir. Bununla birlikte hem Seğmenler Parkı nın hem de Botanik Parkı nın bir vadi içerisinde konumlanması nedeniyle araç trafiğinden kaynaklanan gürültünün parkların iç kesimlerinde daha az yayıldığı görülmektedir. Parkların tasarımlarından kaynaklanan aktivite tipleri, çeşitliliği, kullanıcı profili ve aktivite seçimleri de ölçüm değerleri üzerine etkilidir. Örneğin Altınpark ta yer alan paten pisti ve akülü araba pisti, Gençlik Parkı nda ise Lunapark park içerisindeki ses basınç seviyesini artırmaktadır. Bununla birlikte parkları kullanan kullanıcı kitlesinin aktivite seçimleri ve parkı kullanım amaçları da değişiklik göstermektedir. Örneğin Seğmenler Parkı ve Botanik Parkı nda diğer parklarla karşılaştırıldığında evcil hayvan sahibi kullanıcıların sayısının da daha yoğun olduğu görülmektir. Özellikle Seğmenler Parkı nda hem hafta içi hem de hafta sonu köpeğiyle gelen kullanıcıların oldukça yoğun olduğu gözlenmiştir. Ses yürüyüşleri 191
sırasında anlık ses basınç seviyesi artışları da çoğu zaman evcil hayvanlardan kaynaklanmaktadır. Dönemsel olarak araştırma alanlarına ilişkin ses basınç seviyesi dağılımlarının değişiklik göstermesinin ise kullanıcı yoğunluğu ile buna bağlı olarak park içerisindeki aktivitelerin çeşitliliğinin değişmesi ve sonuç olarak da ses tiplerinin çeşitliliğinin ve ses basınç seviyesinin değişmesi ile bağlantılı olabileceği sonucuna varılmıştır. Kullanıcılara ilişkin demografik özellikler açısından işitsel peyzaj algısı ve tercihleri üzerinde yaş ve eğitim durumu etkiliyken, cinsiyet ve çalışma durumunun etkili olmadığı ortaya konulmuştur. Araştırma sonuçlarına göre artan eğitim seviyesi ile doğal seslerin daha memnuniyet verici bulunduğu sonucuna varılmıştır. Kullanıcıların genelde doğal ses tiplerinden (kuş sesi, su sesi, bitkilerin çıkardığı ses) daha fazla memnuniyet, mekanik ses tiplerinden (trafik sesi, inşaat sesi, uyarı sinyalleri sesi) ise daha fazla rahatsızlık duydukları saptanmıştır. Fiziksel çevreden duyulan memnuniyet ile işitsel peyzaja ilişkin değerlendirmeler arasında da doğrusal bir ilişki bulunmaktadır. Fiziksel çevreden duyulan memnuniyet arttıkça, işitsel peyzaja ilişkin değerlendirmeler de olumlu olmaktadır. Bu nedenle sesin tek başına bir tasarım ya da planlama aracı olamayacağı, ancak fiziksel çevrenin diğer bileşenleri ile birlikte değerlendirilmesi gerektiği sonucuna varılmıştır. Yukarıda tartışılan bulgular ve değerlendirmeler sonucunda kent parklarının işitsel peyzaj karakterini etkileyen etmenler 3 ana grup altında toplanmıştır. Bunlar aşağıdaki gibi sıralanabilir: 1. Kullanım tipleri: Kullanım tipleri: Tasarım ve planlama sürecinde mekâna getirilen kullanım tiplerinin farklılaşmasının, o mekândaki ses çeşitliliğini artıracağı, dolayısıyla ses tiplerinin baskınlık derecelerini ve ses basınç seviyesini etkileyeceği unutulmamalıdır. 2. Kullanıcı özellikleri ve yoğunluğu: Alandaki kullanıcıların demografik özellikleri mekânla ilişkilendirilmiş işitsel peyzaj karakterini etkilemektedir. Bu nedenle, farklı profile sahip kullanıcıların mekândan beklentileri de tasarım, planlama ve yönetim sürecinde incelenmelidir. 3. Mekânın çevresel özellikleri: Alanda yer alan kullanım tiplerinin yanı sıra, alanın topografik koşulları, tasarım özellikleri, çevre kullanımların ve bitkisel dokunun yoğunluğu da ölçülen ses basınç seviyesi ve işitsel peyzaja ilişkin kullanıcı algısını etkilemektedir. Türkiye nin de imzalamış olduğu Avrupa Peyzaj Sözleşmesi (Anonim, 2000) kapsamında peyzaj; insanlar tarafından algılandığı şekliyle, karakteri doğal ve/veya insani unsurların eyleminin ve etkileşiminin sonucu olan bir alan şeklinde tanımlanmıştır. Bu tanım ile sözleşme, peyzajın yalnızca görsel bir olgu olduğunu reddetmekte ve bireyler tarafından hem duyusal hem de anlamsal olarak algılanan bir oluşum olduğunu vurgulamaktadır. Bu anlamda şimdiye kadar peyzajın görsel değerlerine odaklanmış olan planlama ve tasarım disiplinlerinin işitsel peyzajı da sürece dâhil etmesi beklenmelidir. Sözleşme bağlamında gerek gerçekleştirilen peyzaj karakter analizlerinde, gerekse belirlenen kalite hedeflerinde işitsel peyzajların da dikkate alınması yaşam kalitesinin artırılması bağlamında, özellikle kentsel alanlarda gereklidir. Bu araştırma kapsamında gerçekleştirilen kaynak ölçüm çalışmaları ise, alandaki ses şiddeti ya da ses basınç seviyesini kavrayabilmek bağlamında yapılmıştır. Dolayısıyla yapılan bu 192
ölçümler yönetmelikte belirtilen stratejik gürültü haritalarına yönelik ölçümler değil sadece alandaki ses basınç seviyesi hakkında genel bir bilgi sahibi olmak için temel kaynaklar dikkate alınarak yapılmış olan ölçümleri içermektedir. İşitsel peyzaj çalışmalarının stratejik gürültü haritaları ile ilişkilendirilebilmesi için daha kapsamlı ve displinlerarası (akustik, fizik vb.) çalışmalara ihtiyaç duyulmaktadır. Farklı meslek disiplinlerinin katkı vermesiyle farklı odaklı ve daha kapsamlı çalışmaların ortaya çıkabileceği unutulmamalıdır. 5. KAYNAKLAR Adams M., Bruce N., Cain R., Carlyle A., Cusack P., Davies, B., Hume K., Jennings P., Plack, C., 2007. The Positive Soundscape Project, Sounder Spaces Conference, London Zoo, http://www.noisefutures.org/documents/ briefing%20for%20sounder%20spaces.pdf, Erişim Tarihi: 22.04.2012. Anonim, 2000. European landscape convention. http://conventions.coe.int/treaty/en/treaties/html/176.htm, Erişim tarihi: 01.08.2013. Anonim, 2005. TS 9315 ISO 1996-1, Türk Standartları Enstitüsü. Anonim 2010a. Çevresel Gürültünün Değerlendirilmesi ve Yönetimi Yönetmeliği. Resmi Gazete Tarihi: 04.06.2010, Resmi Gazete Sayısı: 27601, 2010. Anonim, 2010b. 2009 Revision of World Urbanization Prospects, UN, http://esa.un.org/unpd/wup/documents/wup2009_press-release_final_rev1.pdf, Erişim tarihi: 17.09.2012. Anonim, 2010c. Gürültü Kontrolü Çalışmaları, Çevre ve Orman Bakanlığı Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü, Ankara. Brown A. L., Muhart, A., 2004. An Approach to the Acoustic Design of Outdoor Space. Journal of Environmental Planning and Management, 47 (6) 827 842. Brown A.L., 2004. An Approach to Soundscape Planning. Proceedings of ACOUSTICS 2004 Gold Coast, Australia, 565-570. Cain R., Jennings P., Adams M., Bruce N., Carlyle A., Cusack P., Davies W., Hume K., Plack C.J., 2008. Sound-Scape: A Framework for Characterising positive Urban Soundscapes. Acoustics 08 Paris, June 29-July 4, 3261-3264. Carles, J., L., Barrio, I., L., de Lucio, J., V., 1999. Sound Influence on Landscape Values. Landscape and Urban Planning, (43) 191-200. Ge, J., Hokao, K., 2005. Applying The Methods of Image Evaluation and Spatial Analysis To Study The Sound Environment of Urban Street Areas, Journal of Environmental Psychology, (25) 455 466. Hedfords, P., 2003. Site soundscapes : landscape architecture in the light of sound (Doctoral dissertation). Acta Universitatis Agriculturae Sueciae. Agraria, Vol. 407, Web Sitesi: http://pub.epsilon.slu.se/325/1/agraria407.pdf, Erişim Tarihi: 04/08/2011 Kang, J., Zhang, M., 2010. Semantic Differential Analysis of The Soundscape in Urban Open Public Spaces. Building and Environment, (45) 150 157. 193
Maffei L., 2008. Urban and Quiet Areas Soundscape Preservation. VI Congreso Iberoamericano de Acustica- FIA 2008, Buenos Aires. McHarg, I., 1969. Design with Nature. Garden City, NY: Doubleday/Natural History Press. Memlük, Y., 2009. Bulvarın Yeşil Parçaları. Atılım Üniversitesi Kütüphane ve Dökümantasyon Müdürlüğü Elektronik Bülten, Sayı 15. http://library.atilim.edu.tr/bulten/sayilar/2009-06/cumhuriyet.html Öztan, Y., 1972. Ankara Çankaya Vadisinin Botanik bahçesi Olarak Kullanış İmkanı ve Planlama prensiplerinin Tespiti Üzerine Bir Araştırma. Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara. Raimbault, M., Dubois D., 2005. Urban Soundscapes: Experiences and Knowledge. Cities, 22 (5) 339-350. Schafer, R.M., 1977. The Tuning of the World. Knopf, New York. Stimac A.,2005. Implementation of Directive 2002/49/EC in EU Candidate State: Experience in Croatian Noise Mapping Projects. ForumAcusticum, Budapest. Szeremeta, B., Zannin, P. H. T., 2009. Analysis And Evaluation of Soundscapes in Public Parks Through İnterviews And Measurement Of Noise. Science of The Total Environment, 407 (24) 6143-6149. Tsai, K., Lin, M., Chen, Y., 2009. Noise Mapping in Urban Environments: A Taiwan Study. Applied Acoustics, (70) 964 972. Viollon, S., Lavandier, C., Drake, C., 2002. Influence of Visual Setting on Sound Ratings in an Urban Environment. Applied Acoustics, (63) 493 511. Yamada, Y. 2006. Soundscape-Based Forest Planning for Recreational and Therapeutic Activities. Urban Forestry & Urban Greening, (5) 131 139. Zhang M., Kang J., 2007. Towards the Evaluation, Description, and Creation of Soundscapes in Urban Open Spaces. Environment and Planning B: Planning and Design, (34) 68-86. 194