REEL KURLAR VE BALASSA- SAMUELSON HİPOTEZİ Arş. Gör. Almıla BURGAÇ ÇİL
Çalışmanın Amacı Finansal serbesinin başladığı 1990 sonrası dönemini kapsayan süreçe Türk Lirası nın değerlenmesinin Balassa- Samuelson (B-S) Hipoezi bağlamında es edilmesidir. Moivasyon TCMB enflasyon hedeflemesine geçişle birlike üç ayda bir büün ekonomi kamuoyunun dikkaine Enflasyon Raporu sunmakadır. Bu raporlarda uygulanan poliikaların başarı ya da başarısızlığı konusunda kamuoyunu ve karar alıcıları bilgilendirmekedir. Enflasyon Raporu,II, 2006 da Türk Lirasında değerlenmenin nedenini B-S hipoezine yapılan vurgu ile açıklamakadır. Bizleri bu çalışmaya moive eden de; MB sının TL nin değerlenmesini B-S ile açıklamasını es emekir.
Döviz Kuru: Bir ulusal para ile yabancı para arasındaki değişim oranı Reel Döviz Kuru: Nominal kurların nominal döviz kurunun ülkeler arasında göreli fiyalarıyla düzelilmiş halidir. Efekif Kur: Ulusal paranın ülkenin başlıca icare oraklarının paralarıyla olan kurlarının ağırlıklı oralamasına eşiir.ağırlık olarak ise ülkelerle olan icare oranları kullanılır.
Saınalma gücü pariesi (PPP), ünlü ek fiya kanununun döviz piyasalarına uygulanmış şeklidir. Saın alma gücü pariesi lieraürde mulak ve nispi PPP olarak iki farklı biçimde ele alınmakadır Mulak PPP: Mulak saın alma gücü pariesi, emelini aynı malların farklı ülkelerde aynı para birimi cinsinden ek bir fiyala saılması varsayımına dayanan ek fiya kanunundan oluşmakadır. Mulak saın alma gücü pariesinin geçerli olmasını ise arbiraj mekanizması sağlamakadır.
Göreli PPP: Nispi saın alma gücü pariesinde döviz kuru büyüme oranları yur içi ve yur dışında fiya endeksinde büyüme oranları arasında farklılıkları dengeler (Rogoff, 1996, s.650). Nispi saın alma gücü pariesi nominal döviz kurunun ülkeler arasında enflasyon farklılıklarını dengelemek üzere hareke eiğini varsayar.
PPP hipoezi, bir para biriminin diğer bir para birimi cinsinden değerinin homojen ve icaree konu olan malların her ülkede aynı saın alma gücü arafından belirleneceğini oraya koymuşur (Bahmani- Oskooeeve Nasir, 2005, s.691). PPP ye göre, döviz kuru uzun dönem denge değerinden sapma göserdiken sonra ekrar denge değerine yönelecekir. Ancak kısa dönemde döviz kurlarındaki değişmeler PPP nin öngörmediği şekilde olmayabilir. Parasal ve reel ekilerden dolayı reel döviz kurunda sapmalar meydana gelebilir.
Saın alma gücü pariesinden sapmaların neden meydana geldiği birçok fakörle açıklanabilir (Krugman ve Obsfeld, 2003, s.404). Ticare maliyelerinin ve icari engellerin varlığı, ülkeler arasında mal ve hizmelerin dış icaree konu olmasını önleyecek kadar büyük olabilir. Mal piyasalarında monopolisik ve oligopolisik uygulamalar diğer ülkelerde benzer malların fiyaları arasındaki bağlanıyı zayıflaan aşıma maliyeleri ve diğer icare bariyerleri ile ekileşime girebilir. Farklı ülkelerde açıklanan enflasyon verileri farklı mal sepelerine dayanabilir. Bu fakörler icari engeller, icaree konu olamayan malların varlığı, icaree konu olan malların icaree konu olmayan mal içermesi, fiya düzeyini belirlemede uluslararası farklılıklar, am rekabeen ayrılmalar ve verimlilik olarak sıralanabilir.
Balassa ve Samuelson (1964) döviz kurlarının belirlenmesinde, gelişmiş ve gelişmeke olan ülkelerde icaree konu olan ve icaree konu olmayan malların yaraığı göreceli verimlilik hızlarındaki değişim ve fiya ekilerine dikka çekmekedir. Bu hipoez, PPP den yapısal ve kalıcı sapmaların nedenini göreli verimlilik farklılığına dayandırmaka olup arz yanlı fakörle açıklamakadır.
B-S hipoezi ülkede sekörler arasındaki verimlilik farklılıklarının reel döviz kuru üzerindeki ekisini gösermek açısından önemlidir. B-S hipoezinde bu mekanizmanın am olarak çalışabilmesi için bazı varsayımlara ihiyaç vardır. Ülkeler icaree konu olan ve icaree konu olmayan sekörlerde mal üremekedir. Ölçeğe göre sabi geiri varsayımında sermaye ve işgücünün girdi olarak kullanıldığı iki faklı üreim fonksiyonu emel alınmakadır. Tam rekabe koşulları geçerlidir. Sermaye ise hem ülke içinde hem de ülkeler arasında am harekelidir. Emek homojendir. Sermaye soku kısa dönemde sabiir. Ticaree konu olan mallar için PPP geçerlidir Bu varsayımda faiz oranı dünya faiz oranına eşiir.
Klasik B-S hipoez arz yanlı ve oldukça kısılıdır. Bu arz yanlı klasik B-S modeline Talep fakörlerini de ilave eden modeller lieraürde Eklekik Modeller olarak adlandırılmakadır. İncelediğimiz dönem açısından (Macdonald ve Ricci,(2001,2007), Eger (2005) yönemleri izlenerek), göreli verimlilik farklılığına, sermaye harekelerini kapsayacak ne dış varlıklar ve para piyasasının ekisini içerecek şekilde reel faiz farklılıkları eklenmişir.
Lieraür Taraması B-S ekisinin analizi son dönemlerde uygulamalı ekonomi yazınında giderek aran oranda incelenen bir araşırma konusu haline gelmişir. Officier(1976), Rogoff(1992), Deloach(2001), Bahmani-Oskee(1992), BahmaniOskee ve Rhee(1996), Cipriani(2001) Eger(2002), Genius ve Tzouvelekas(2008), Solones,Porero Flores(2008) reel döviz kuru değişimlerini göreli verimlilik farklılıklarıyla açıklamışlardır. Asea ve Mendoza(1994), DeGregorio ve diğerleri(1994),eger(2005), Celiku ve Hoxholli(2007), Dimuru ve Jianu(2009) göreli fiyalardaki değişimleri göreli verimlilikle açıklamışlardır.
. Tablo 1. Lieraürde B-S Hipoezi ile İlişkili Yapılmış Çalışmalar Yazarlar Ülke Donem Bağımsız Değişken Verimlilik Mehod işare Balassa (1964) 12 1960 GDP GDP OLS + Officier (1976) 15 1950-1973 a -a n, GDP GDP, Y/L OLS + Rogoff (1992) US 1975-1990 prod, pe, p. oil, ca Y/L OLS Fisher (2002) 10 1993-1999 a, a n pe. o, raw, r TFP SUR, ARDL + + MacDonald ve Ricci (2003) Lommazsch ve Tober (2004) Lane ve Milesi- Ferrei (2004) MacDonald ve Wojcik (2004) 1970-2001 GDP, rir, open, nfa, fb, GDP Johansen + 3 1994-2003 prod, deb, r, Y/L E-G +, - 64 1970-1997 GDP, o, nfa GDP DOLS + 4 1995-2001 Eger (2005) 6 1985-2003 a, a n, a d, p.oil, com, neeropen a -a n, nfa, open, pe. p. oil, Y/L LSDV + Y/L ARDL, DOLS +, -
Table1. Lieraürde B-S Hipoezi ile İlişkili Yapılmış Çalışmalar (Devamı) Yazarlar Ülke Donem Bağımsız Değişken Verimlilik Mehod işare MacDonald ve Ricci (2005) 10 1970-1991 prod, nfa, a, a n, a d, rir TFP DOLS + Gene (2006) 6 1970-1992 a, a n, rir TFP Calibraion + Solanes ve diğ. (2008) 12 1995-2004 prod, y-y *, Y/L Mejean (2008) 16 1981-1999 prod, nfa, ulc, sa Y/L OLS, fixed effec DOLS, Pedroni CI + - Camerero (2008) 12 1970-1998 a, a n, a d, nfa, rir, pe. Y/L PMG + Guo (2010) Çin 1985-2006 prod, rp TFP Alper ve Civcir (2011) FMOLS, Pedroni Türkiye 1987-2010 GDP, nfa GDP Johansen + +
2001 krizi sonrasında süregelen yapısal reformlar ve ekonomide özel sekörün rolünün arması verimlilik arışlarını doğrudan deseklemekedir. Yapısal reformların doğrudan ekisinin yanında, son yıllarda aran güven oramı ve makroekonomik isikrar da icaree konu olan ve olmayan mallar arasındaki göreli fiya farklılaşması yoluyla dolaylı olarak ulusal paranın güçlü konumunu yapısal olarak deseklemekedir. TCMB bu raporda reel döviz kurunda değerlenme için kısmı emek verimliliğine vurgu yaparken B-S hipoezini işare emekedir. (TCMB, 2006, s.34). Bu ez çalışmasında Türkiye ve EU-27 arasında B-S hipoezi sınanmışır. EU-27 nin Türkiye nin esas icare orağı olduğu için ercih edilmişir. Dönem Aralığı: 1990:Q1-2011:Q2
1995Q1 1996Q1 1997Q1 1998Q1 1999Q1 2000Q1 2001Q1 2002Q1 2003Q1 2004Q1 2005Q1 2006Q1 1995Q1 1995Q4 1996Q3 1997Q2 1998Q1 1998Q4 1999Q3 2000Q2 2001Q1 2001Q4 2002Q3 2003Q2 2004Q1 2004Q4 2005Q3 1,2 1 0,8 0,6 0,4 0,2 0 1,6 1,4 1,2 1 0,8 0,6 0,4 0,2 0
Ekonomerik Tahminlerde Kullanılan Modeller Model 1: reer 0 1 prod u Model 2: reer 0 1 prod 2 nfa u Model 3: reer 0 1 prod 2nfa 3rir u
Veri ve Değişkenlerin Tanımlanması
Ekonomerik Yönem Serilerin durağanlığını es emek için Genelleşirilmiş Dickey-Fuller, KPSS, NG-Perron ve Zivo-Andrews birim kök sınamaları kullanılırken uzun dönemli ilişkinin varlığını es emek için ise Gregory-Hansen ve ARDL esi kullanılmışır.
Birim Kök Sınamaları
Model 1 Gregory-Hansen Eşbüünleşme Sınaması C : reer dummy prod 0 1 2 e C / T : reer rend dummy prod 0 1 2 3 0 1dummy 2 prod 3 e C / S : reer dumprod e C / T / S : reer dumprod 0 1rend 2dummy 3 prod 4 e
Residuals Residuals Residuals Acual/Fied Acual/Fied Acual/Fied 5.0 4.8 4.6 4.4 0.2 4.2-0.0-0.2-0.4 C Modeli 1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010 5.0 4.8 4.6 4.4 0.3 4.2 0.1-0.1-0.3 C/T Modeli 1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010 5.0 4.8 4.6 4.4 0.3 4.2 0.1-0.1-0.3 C/T/S Modeli 1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010
Model 2 Gregory-Hansen Eşbüünleşme Sınaması C : reer nfa e 0 1dummy 2 prod 3 C / T : reer nfa e 0 1rend 2dummy 3 prod 4 C / S : reer 0 1dummy 2 prod 3nfa 4 dumprod 5 dumnfa e C / T / S : reer 0 1rend 2dummy 3dumrend 4 prod 5 nfa dumprod 7 6 dumnfa e
Residuals Residuals Acual/Fied Acual/Fied 5.0 4.8 4.6 4.4 0.3 4.2 0.1-0.1-0.3 C/T Modeli 1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010 5.0 4.8 4.6 4.4 0.15 4.2 0.05-0.05-0.15-0.25 C/T/S Modeli 1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010
Model 3 Gregory-Hansen Eşbüünleşme Sınaması C : reer rir 0 1dummy 2 prod 3 nfa 4 e C / T : reer rir 0 1rend 2dummy 3 prod 4nfa 5 e C / S : reer 0 1dummy 2 prod 3nfa 4 6 5 dumnfa dumrir e dumprod C / T / S : reer 0 1rend 2dummy 3dumrend 4 prod 5nfa 6 7dumprod 8dumnfa 9 dumrir e rir
Residuals Residuals Acual/Fied Acual/Fied 5.0 4.8 4.6 4.4 0.3 4.2 0.1-0.1-0.3 C/T Modeli 1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010 5.0 4.8 4.6 4.4 0.15 0.05-0.05-0.15-0.25 C/T/S Modeli 1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010 4.2
ARDL Sınama Sonuçları Model 1 için ARDL Sınama Sonuçları
Tablo14 : Model 1 için C/S ARDL(2,0) Modelinden Hesaplanan Uzun Dönem Kasayıları Tablo 15: Model 1 için C/T/S ARDL(2,0) Modelinden Hesaplanan Uzun Dönem Kasayıları
Model 2 İçin ARDL Sınama Sonuçları
Model 3 için ARDL Sınama Sonuçları
Sonuçlar Sonuç olarak, kullandığımız veri sei, dönem ve uyguladığımız yönemler T.C. Merkez Bankasının 2006 yılında Enflasyon Görünümü II raporunda beliriği TL deki değerlenmenin kaynağının son yıllarda icaree konu olan sekörlerdeki hızlı verimlilik arışı olduğu savını desekler ölçüde sonuçlar vermemekedir.