s Cx>.XL o5 '. BİRİNCİ BASAMAK SAĞLIK KURULUŞLARINDA ULUSAL AŞI GÜNLERİ AKTİVİTELERİNİN Planlanması, Uygulanması, İzlenmesi, Değerlendirilmesi ve Denetlenmesi Dr. LEVENT EKER Nisan 1999
1. Basım : 7.000 adet - Nisan 1999 Bu kitap T. C. Sağlık Bakanlığı Temel Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü ve Sağlık Projesi Genel Koordinatörlüğü işbirliği ile bastırılmıştır. Baskı : Aydoğdu Ofset Tel : 0312-310 79 79 ANKARA
BU REHBERİN AMACI Bu doküman; Ulusal Aşı Günleri uygulamasının, planlama, uygulama, izleme ve değerlendirme çalışmalarında Sağlık Ocağı sorumlularına yol göstermek amacıyla hazırlanmıştır. Bu rehber, Ulusal Aşı Günleri uygulamas.ndan önce Sağlık Ocağı sorumlusu tarafından dikkatlice okunmalı, içerdiği bilgiler Sağlık Ocağında görev yapan diğer tüm personel ile paylaşılmalıdır. Sorumluluk alanınız içindeki bölgeye ve bölgenizdeki Ulusal Aşı Günleri uygulamasına ait tüm veriler, rehberde yer alan tablolara kurşun kalem kullanılarak yazılmalı, gerekli hesaplamalar yapılmalıdır. Bu çalışma sonrası hazırlayacağınız Ulusal Aşı Günleri aktivite planınıza, Ulusal Aşı Günleri İl Koordinatörünüz ya da onun belirleyeceği kişilerle görüşüp son şeklini veriniz. Sizin ya da Sağlık Ocağınızda görevli diğer personelin bu dokümanda cevap bulamadığı konular için Ulusal Aşı Günleri İl Koordinatöründen yardım isteyiniz. 1
İÇİNDEKİLER BÖLÜM 1 A. Poliomyelit Epidemiyolojisi... 3 B. Polio Aşılan... 5 C. Polio Eradikasyonu ve Amacı... 8 D. Ulusal Aşı Günleri... 10 BÖLÜM 2 Ulusal Aşı Günleri İçin İhtiyaç ve Aşı Uygulama Stratejisi Belirlenmesi... 11 BÖLÜM 3 Ulusal Aşı Günleri Uygulaması... 41 BÖLÜM 4 Ulusal Aşı Günleri Uygulamasında Değerlendirme ve Denetim... 55 BÖLÜM 5 Sağlık Personeli Tarafından Sık Sorulan Sorular ve Yanıtları...59 Ekler... 61 Ulusal Aşı Günleri Kayıt Bildirim Formları... 71 KAYNAKLAR...77 2
KOLİ M 1 A. POLİOMYELİT EPİDEMİYOLOJİSİ Etken Çocuk felcine neden olan etken, enterovirüs grubundan polio virüsüdür. Tip 1, Tip 2 ve Tip 3 olmak üzere üç tipi vardır. Her üç tip virüs de paraliziye neden olur. Epidemilerde en sık saptanan polio virüsü, Tip l'dir. Bulaşıcılık Poliomyelit bulaşıcılığı çok yüksek olan bir hastalıktır. Sağlıklı içme ve kullanma suyu olmayan, gıda maddeleri ve atıkların yeterli denetlenip sağlık kurallarına uygun hale getirilemediği yerlerde yaşayan enfekte bir kişinin, aynı ev ya da yakın çevresindeki bağışık olmayan diğer kişilere etkeni bulaştırma olasılığı çok yüksektir. Dışkı ile bulaşık gıda ve içecekler polionun yayılışında önemli rol oynar. Bağışıklık Polio virüsüne karşı bağışıklık doğal enfeksiyon ya da aşılanma yolu ile kazanılır. Virüs tiplerinden birine karşı oluşan antikor,, diğer polio virüsü tiplerine karşı koruyucu olmaz. Doğal enfeksiyon ya da oral polio aşısı ile oluşan bağışıklığın yaşam boyu devam ettiği kabul edilmektedir. İnaktive polio aşısı uygulanması sonrası oluşan bağışıklığın ne kadar süre devam ettiği kesin olarak bilinmemektedir. Anneden bebeğe geçen antikorlar, çocuğu yaşamının ilk birkaç haftasında polio virüslerine karşı koruyabilir. Görülüşü Poliomyelit, eradikasyon çalışmaları başlatılmadan önce, dünyanın birçok bölgesinde görülen bir hastalıktı. 1990'h yılların başlarından bu yana, batı yarımkürede ve gelişmiş ülkelerin çoğunda vahşi polio virüsünün neden olduğu yerli polio vakasına rastlanılmamaktadır. Rutin aşılama oranlarının düşük, gıda ve su güvenliğinin yetersiz olduğu, atıkların sağlıklı şekilde yok edilemediği gelişmekte olan ülkelerde, hastalık halen yüksek oranda görülmektedir. Yaz ve sonbaharın ilk ayları hastalığın en sık görüldüğü mevsimlerdir. Sanitasyonun yeterli olmadığı ve nüfus yoğunluğu yüksek olan ülkelerde sıklıkla 5 yaşın altındaki çocuklarda görülür. Bulaşma yolu Vahşi polio virüsünün insandan insana bulaşımında iki temel yol bulunmaktadır: Fekal-oral yol ve nazofarengeal yol. Sanitasyonun yeterli olmadığı bölgelerde bulaşım genellikle fekaloral yol ile olmaktadır. Enfeksiyonun başlangıcından paralizilerin ortaya çıkışına kadar geçen süre 10-21 gündür. Ağızdan giren vahşi polio virüsü boğaz ve bağırsak epitelindeki reseptörlere bağlanır ve hücre içinde çoğalır. Burada çoğalan virüsler enfekte hücrelerden salınır. Enfekte olan kişiler, aralıklarla bir ay ya da daha uzun süre virüsü dış ortama bırakırlar. Paralizinin ortaya çıkışından hemen önceki günler ve paralizi başlangıcından sonraki ilk 1-2 hafta, bağırsakta çoğalan polio virüsünün en yoğun olarak dış ortama atıldığı ve bağışık olmayan kişilerin sıklıkla enfekte olduğu dönemdir. 3
S aklayıcı Polio virüsünün tek saklayıcısı insandır, insan vücudu dışında, dış ortamda uzun süre yaşayamaz. Ancak, kanalizasyon suyunda 3 ay süreyle yaşadığına ilişkin bulgular bulunmaktadır. Uzun süreli taşıyıcılık yoktur. 4
B. POLIO AŞILARI İki tip polio aşısı vardır: 1. Trivalan (canlı, atenüe) oral polio aşısı (OPA) 2. İnaktive polio aşısı (İPA) Sağlık Bakanlığı tarafından poliomyelite karşı yürütülen aşılama çalışmalarında (Rutin, Ulusal Aşı Günleri, Mop-up) oral polio aşısı kullanılmaktadır. > OPA uygulanan kişide kaç tip bağışıklık oluşmaktadır? Oral polio aşısı kişide iki tip bağışıklık oluşturmaktadır: Humoral bağışıklık: lgg sınıfı antikorların rol oynadığı bağışıklıktır. Polio virüsüne karşı oluşan bu özgül antikorlar, serumdaki vahşi polio virüsünü nötralize ederek, onun merkezi sinir sistemine ulaşmasını engeller. Dolayısıyla bireyi paralitik poliomyelite karşı korur. Mukozal bağışıklık: Farenks ve bağırsak mukozalarında oluşan, nötralizan etkili, özgül IgA sınıfı antikorların rol oynadığı bağışıklıktır. Bu antikorlar; vahşi polio virüsünün çoğalmasını ve atılımını da engeller. Dolayısıyla toplumu da paralitik poliomyelite karşı korur. > Oral polio aşısının etkinliği ne düzeydedir? Üç doz oral polio aşısı ile aşılanmış bireylerin en az % 80-85'i poliomyelite karşı korunmuş olur. OPA ile aşılama sonrası, Tip 3 virüsüne karşı daha düşük düzeyde antikor oluşmaktadır. Bu nedenle, Tip 3 virüsüne karşı yeterli düzeyde korunma sağlayabilmek için 5 ya da daha fazla sayıda OPA uygulanmasına gerek vardır. > Oral polio aşısı kullanımı için kontrendikasyon var mıdır? Oral polio aşısı doğuştan immün yetmezliği olan ya da kanser tedavisi vb. nedenlerle immün sistemi baskı altına alınmış kişiler dışındaki tüm çocuklara uygulanabilir.
> Oral polio aşısının yan etkileri var mıdır? Oral polio aşısı etkin ve güvenli bir aşı olmasına rağmen, çok nadiren aşıya bağlı paralizi oluşabilir. Ortalama olarak uygulanan her 10 milyon doza karşılık 3 kişide aşıya bağlı paralizi gelişebilir. Aşıya bağlı paralizi gelişme riski ilk doz uygulamasında daha yüksektir. İlk doz uygulamasında paralizi gelişme riski 700.000 kişide 1 iken, daha sonraki dozlarda bu risk 6.9 milyon kişide 1' e düşer. > Sağlık Ocağında oral polio aşısının saklanma ve taşınmasında nelere dikkat edilmelidir? Sağlık Ocağı düzeyinde, buzdolabının üst rafında 2 C ile +8 C arasındaki ısıda 1 ay süre ile saklanabilir. Sağlık Müdürlüğünden temin edildiği ay içinde tüketilmeyen aşı, takip eden ay içerisinde mutlaka tüketilmelidir. Sağlık Müdürlüğü soğuk deposundan teslim alınan aşı, içine yeterli miktarda dondurulmuş buz aküsü yerleştirilmiş aşı nakil kabı ile taşınmalıdır. Sahada uygulanacak oral polio aşısı mutlaka askılı aşı nakil kabı ile taşınmalıdır. > "Aşı Flakon İzlemcisi" nedir ve nasıl kullanılır? "Aşı Flakon İzlemcisi" oral polio aşı şişeleri üzerinde bulunan ve aşının ısıya maruz kalıp kalmadığını gösteren bir göstergedir. Etiket üzerinde bulunan, yaklaşık 5 mm çapındaki bu izlemci koyu renk bir yuvarlak ile içindeki daha açık renk bir kareden oluşmaktadır. Aşı ısıya maruz kaldığında izlemci yavaş yavaş renk değiştirmektedir. Aşının kullanılıp kullanılmayacağına izlemci üzerindeki renk değişimlerine göre karar verilir. Birçok firmaların ürettiği polio aşı flakonlan üzerinde "Aşı Flakon İzlemcisi" bulunmaktadır. O Kare rengi, yuvarlaktan daha açık AŞI KULLANILABİLİR Kare rengi, yuvarlakla aynı AŞIYI KULLANMAYIN Kare rengi, yuvarlaktan daha koyu AŞIYI KULLANMAYIN 6 Kare rengi, yuvarlaktan çok daha açık AŞI KULLANILABİLİR
> Aşı nakil kabı ile sahaya götürülen ve kullanılmayan oral polio aşıları daha sonraki gün kullanılabilir mi? Gezici aşı uygulaması sırasında açılan ve bitirilemeyen aşı şişeleri : Üzerinde " Aşı Flakon İzlemcisi" yoksa günün sonunda imha edilir. Üzerinde izlemci olan aşı flakonlan ise, renk değişikliği kullanılabilir olarak yorumlanıyorsa ertesi gün de kullanılabilir. Üzerinde " Aşı Flakon İzlemcisi" olmayan ve gezici aşı uygulamasında açılmamış aşılar eğer bu süre içinde buz aküleri erimemiş ise buzdolabına konarak tekrar kullanılır. Üzerinde "Aşı Flakon İzlemcisi" olanların kullanılıp kullanılmayacağına izlemcideki renk değişikliğine göre karar verilir. > Oral polio aşısı uygulama dozu ne kadardır? Birçok firmanın ürettiği oral polio aşısı için aşının bir dozu 2 damladır. Ancak Sağlık Ocağına yapılan her sevkıyatta, teslim alınan aşıların prospektüsü incelenerek dozaj kontrol edilmelidir. > Oral polio aşısı ile diğer canlı aşılar (BCG ve Kızamık) arasında interferans var mıdır? Dünya Sağlık Örgütü ve Amerika Birleşik Devletleri Hastalık Kontrol Merkezi (CDC) 'nin son yayınlarında, OPA ile Kızamık ve BCG aşıları arasında interferans olayının olmadığı belirtilmektedir. Bu nedenle Ulusal Aşı Günleri uygulaması sırasında, ya da uygulamanın öncesi ve sonrası dönemde rutin aşılama çalışmalarına ara verilmez. 7
C. POLİO ERADİKASYONU ve AMACI > Eradikasyon ne demektir? Eradikasyon; bir hastalığın (genellikle bulaşıcı bir hastalığın) bir toplumda, coğrafi bölgede ve nihayetinde dünyada daha sonra yeniden ortaya çıkmayacak biçimde ve kesinlikle ortadan kaldırılması demektir. Bu ise o hastalık etkeninin dünya üzerinden yok edilmesi ile mümkün olur. > Şu ana kadar eradikasyon hedefine ulaşılmış bir hastalık var mıdır? Uzun yıllar devam eden başarılı kitlesel aşılama programlan ve sürveyans çalışmaları ile, 1977 yılında, Çiçek Hastalığı dünyada eradike edildiği ilan edilen ilk hastalık olmuştur. > Poliomyelit eradike edilebilir bir hastalık mıdır? Poliomyelit şu nedenlerden dolayı eradike edilebilir bir hastalıktır: Poliomyelit sadece insanda görülen bir hastalıktır ve virüs barındıran hayvan yoktur. Hastalıktan korunma için etkin (% 80-85 etkinlikte) ve ucuz bir aşı (OPA) vardır. Aşı ile kazanılan bağışıklık yaşam boyu devam eder. Uzun süreli taşıyıcılık yoktur. Hastalığa neden olan virüs insan vücudu dışında, çevrede uzun süre yaşayamaz. > Vahşi polio virüs dolaşımının devam ettiği ülkeler hangileridir? Polio eradikasyon programı kapsamında son 10 yılda yürütülen başarılı çalışmalar ile bugün dünyanın birçok ülkesinde, coğrafi bölgesinde hatta kıtasında vahşi polio virüs dolaşımı durdurulmuştur. Aşağıdaki iki haritada 1988 ve 1998 yıllarında vahşi polio virüs dolaşımının devam ettiği ülkeler kırmızı renk ile gösterilmiştir. 19SB 1998 8
> Ülkemizde vahşi polio virüsü dolaşımı devam etmekte midir? 1998 yılında ülkemizde bildirimi yapılan 236 akut flask paralizi vakasından 26'smda vahşi polio virüsü saptanmıştır. Bu virüs dolaşımımn halen devam ettiğini gösteren en iyi kanıttır. Vahşi polio virüsü izole edilen vakaların hepsi Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgesindedir. Akut Flask Paralizi sürveyansının halen istenilen düzeyde yürürülemediği illerimiz de mevcuttur. Bu nedenle, bu illerimizde vahşi polio virüsü dolaşımının devam etmediği ortaya konulamamaktadır. > Çocuk felcinin eradike edilmesi insanlığa ne kazandıracaktır? Son on yılda rutin aşılama çalışmaları ile yüksek polio aşılama oranlarına ulaşılması ve bu oranların devamlılığının sağlanması, vahşi virüs dolaşımını durdurmak için birçok ülkede Ulusal Aşı Günleri gibi destek aşılama çalışmalarının düzenlenmesi sayesinde, dünyada 2-3 milyon çocuğun çocuk felci nedeniyle sakat kalması engellenebilmiştir. Dünyada çocuk felci eradike edildiğinde: Her yıl 100.000 çocuk daha, çocuk felcinin neden olduğu sakatlıkların acısını yaşamayacaktır. Virüsün yok edilmesi ile ortadan kalkan tedavi, rehabilitasyon ve aşı harcamaları sayesinde 2000 yılında eradikasyon hedefine ulaşılabilirse takip eden beş yıl içinde 125 milyon Amerikan doları tasarruf sağlanabilecektir. > Poliomyelitin eradike edilebilmesi için izlenmesi gereken yol nedir? Vahşi polio virüsü dolaşımının engellenebilmesi için izlenecek temel stratejiler şunlardır: 1. Rutin aşılama çalışmalarında, her Sağlık Ocağı bölgesinde oral polio aşısıyla yüksek (en az % 95) aşılama oranına ulaşmak ve bunun devamlılığını sağlamak, 2. Vahşi polio virüsü dolaşımını durdurmak için, rutin aşılama çalışmalarını kitlesel aşılama çalışmaları ile desteklemek (Ulusal Aşı Günleri), 3. 15 yaş altında travma dışı herhangi bir nedenle oluşan akut flask paralizi vakalarının, vahşi polio virüsü nedenli olup olmadığını araştırmak için sürveyans sistemini etkin bir şekilde çalıştırmak, 4. Vahşi polio virüsüne bağlı vaka sayısı iyice azaldığında, vahşi virüs dolaşımının olduğu ya da olabileceği düşünülen daha dar kapsamlı alanlarda kapı-kapı dolaşarak kitlesel aşılama çalışmaları yürütmek (Mop- up Aşılama Çalışmaları). 9
D. ULUSAL AŞI GÜNLERİ > Ulusal Aşı Günleri nedir? Rutin aşılama hizmetlerine ek olarak ulusal düzeyde ülkenin her yerinde eş zamanlı yapılan, kitlesel oral polio aşılama çalışmalarıdır. > Ulusal Aşı Günleri ne amaçla yapılmaktadır? Ulusal Aşı Günlerinin temel amaç; vahşi polio virüsü dolaşımının durdurulmasıdır. > Ulusal Aşı Günleri uygulamasının eradikasyon çalışmalarına katkısı nasıl olmaktadır? Ulusal Aşı Günleri uygulamasında; Toplumda mukozal bağışıklık düzeyi güçlendirilmekte, dolayısıyla vahşi polio virüsünün bağırsaklarda çoğalması ve dışarı atılımı engellenmektedir. Aşı takvimine göre aşılan yapılması gerektiği halde, hiç aşısı başlanmayan ya da eksik aşılanan çocuklara da ulaşılmakta, dolayısıyla bu çocukların bireysel bağışıklık düzeyi arttırılmaktadır. Aşı takvimine göre tam aşılanmış olan çocuklara uygulanan ek doz OPA rapel doz etkisi göstermekte ve bu çocuklarda koruyucu antikor düzeyi arttırılmaktadır. > Ulusal Aşı Günleri nasıl uygulanır? Ulusal Aşı Günlerinde, daha önceki aşılanma durumuna bakılmaksızın 5 yaşın altındaki (0-59 ay yaş grubu) tüm çocuklara bir hafta gibi kısa bir zaman dilimi içerisinde ve birer ay ara ile iki kez ağızdan polio aşısı uygulaması yapılır. > Ulusal Aşı Günleri ne zaman uygulanır? Poliomyelit yılın her mevsiminde görülebilen bir hastalıktır. Ancak vahşi polio virüsü dolaşımı en fazla yaz aylarında olmaktadır. Ulusal Aşı Günleri uygulamasıyla elde edilecek yararı en üst düzeye çıkarabilmek için, kitlesel aşılamanın vahşi polio virüs dolaşımının en az olduğu mevsimlerde yapılması gerekir. Bu nedenle Ulusal Aşı Günleri yaz aylan dışında kalan dönemde düzenlenir. > Ulusal Aşı Günleri uygulamasıyla amaçlanan hedefe nasıl ulaşabiliriz? 0-59 aylık çocuklara daha önceki aşılanma durumlarına bakılmaksızın her iki turda ilave iki doz OPA uygulayarak, Sağlık hizmetlerinden kısıtlı yararlanan toplum kesimlerine ulaşılarak, 'Aşılama çalışmasını en geç 7 gün içinde tamamlayarak, Uygulamayı vahşi polio virüs dolaşımının en az olduğu mevsimlerde ve geniş bir coğrafi bölgede yaparak, Her iki turda da hedef yaş gurubundaki tüm çocuklara ulaşıp aşılayarak, Uygulamaları en az 3-5 yıl (rutin aşılama oranları düşük olan yerlerde daha uzun süre ) devam ettirerek. 10
KÜLt M 2 ULUSAL AŞI GÜNLERİ İÇİN İHTİYAÇ VE AŞI UYGULAMA STRATEJİSİ BELİRLENMESİ Tüm sağlık hizmetlerinde olduğu gibi, Ulusal Aşı Günleri faaliyetlerinde de uygulama öncesi yapılacak iyi bir planlama, bu çalışmanın hedefine ulaşmasında, yani vahşi polio virüsü dolaşımının durdurulmasında anahtar rol oynar. Kaynakların (insan gücü, malzeme, zaman, para vb.) en uygun şekilde kullanılması ve uygulama sırasında ortaya çıkabilecek sorunların önceden belirlenip çözüme kavuşturulması ancak iyi bir planlama ile mümkün olur. Ulusal Aşı Günleri Sağlık Ocağı sorumlusu aşağıdaki akış diyagramını takip ederek önce lojistik planlamayı yapmalı, aşı uygulama stratejisini belirlemelidir. ULUSAL AŞI GÜNLERİ SAĞLIK OCAĞI SORUMLUSUNUN İHTİYAÇ VE AŞI UYGULAMA STRATEJİSİ BELİRLENMESİ AŞAMASI İÇİN GÖREV TANIMI 11
1.0 Coğrafî Bilgiler Yerleşim Yerlerine Göre Nüfus Bilgilerini Toplayın 2.0 Aşılanacak 0-59 Ayhk Çocuk Sayısını 3.0 - Yerleşim Yerlerine Göre Son 5 Yıldaki Aşı Oranlarını Bulun 4.0 Polio Açısından Riskli Yerleşim Yerlerini 5.0 Aşı Uygulama Stratejisini Görev Alacak Personel Sayı ve Niteliğini 7.0 - Kullanılacak Aşı Miktarını 8.0 -> Gereken Soğuk Zincir Malzemesi ve Miktarını 9.0 Gereken Motorlu Araç Sayısını 6. 0 10.0 Motorlu Araç Akaryakıt İhtiyacını 11.0 Kayıt ve Bildirim Formu İhtiyacını 12.0 Ulusal Aşı Günleri planlama, uygulama, izleme ve değerlendirme faaliyetlerinde, her Sağlık Ocağının kendi sorumluluk alanına ait bir haritaya sahip olmasının büyük önemi vardır. Harita ne amaçla kullanılacaktır? Harita üzerindeki bilgiler; Kimin hangi yerleşim yerindeki aşılama çalışmalarından sorumlu olacağı, Uygulama sırasında yerleşim yerine nasıl ulaşılacağı (araçla, yürüyerek vb.), İhtiyacınız olan motorlu araç sayısı ve tipinin ne olacağı, Uygulamada motorlu araçla seyahat yönü ve gidilecek yerleşim yeri sırası, Tüketilecek akaryakıt miktarı, kararlarını vermede size yardımcı olacaktır. Haritayı nereden bulacağız? Sorumluluk bölgenize ait harita Sağlık Ocağınızda halen mevcut olabilir. Haritanız yoksa, yerleşim yerleri (köy, mahalle, sokaklar) ve yerleşim yerleri arasındaki uzaklığı gösteren haritaları; 12
Valilik. Kaymakamlık, Köy Hizmetleri İl Müdürlüğü, Belediyeler, Güvenlik Birimleri gibi diğer kamu kurumlarından temin edebilirsiniz. Haritayı temin ettikten sonra bölgenize komşu olan Sağlık Ocağı sorumluları ile görüşerek, bölgeleriniz arasındaki sınıra yakın ya da hemen sınır üzerindeki köy, mahalle ya da sokak gibi birimlerde aşı uygulamasının kimin sorumluluğunda olduğunu belirleyiniz. Böylece, bu bölgelerde yaşayanların yanlış anlaşılmalar nedeniyle hizmetten yoksun kalmalarının önüne geçilmiş olur. Sorumluluk bölgeniz il, ilçe merkezi gibi cadde ve sokakların olduğu bir bölge ise, görevlendireceğiniz sağlık personeline görev alanlarını mutlaka açık bir şekilde tanımlayınız. 13
Aşağıdaki örnekte olduğu gibi; yerleşim yerlerinin birbirlerine ve Sağlık Ocağınıza olan uzaklığını, hazırlayacağınız mesafe çizelgesine kilometre olarak işleyiniz ı / Çerçeve dışına yatay ve eksenlere yerleşim yerlerinin adlarını yazınız. düşey Yatay ve düşey eksende yazılan yerleşim yerlerinin kesiştiği kutu içine o iki birim arasındaki mesafeyi yazınız. 14
2.0 Nüfus Bilgileri Sorumluluk Bölgenize Ait Coğrafi Bilgileri Toplayın 1.0 Aşılanacak 0-59 Aylık Çocuk Sayısını 3.0 Yerleşim Yerlerine Göre Son 5 Yıldaki Aşı Oranlarını Bulun 4.0 Polio Açısından Riskli Yerleşim Yerlerini 5.0 Aşı Uygulama Stratejisini Görev Alacak Personel Sayı ve Niteliğini Kullanılacak Aşı Miktarını Gereken Soğuk Zincir Malzemesi ve Miktarını Gereken Motorlu Araç Sayısını 6.0 7.0 8.0 9.0 10.0 Motorlu Araç Akaryakıt İhtiyacını 11.0 Kayıt ve Bildirim Formu İhtiyacını 12.0 İyi bir planlama yapmak için hizmet sunulan toplumun büyüklüğü ve diğer demografik özellikleri hakkında bilgi sahibi olmanın büyük önemi bulunmaktadır. Nüfus ile ilgili bilgiler ne amaçla kullanılacaktır? Bölgenize ait nüfus bilgileri; Aşılanacak 0-59 ay çocuk nüfusun belirlenmesinde, yerleşim yerlerine göre görevlendirilecek personel sayısı, ihtiyaç duyulacak aşı ve soğuk zincir malzemesi miktarı kararlarının verilmesinde, uygulama sonrası yapılacak değerlendirme çalışmalarında size yardımcı olacaktır. Nüfus ile ilgili bilgileri nereden temin edeceğiz? Bölgenize ait nüfus bilgilerine: Sağlık Ocağınız, Köy ve Mahalle Muhtarlıkları, Nüfus ve Vatandaşlık Müdürlüğü, Valilik ve Kaymakamlık 15
kayıtlarından ulaşabilirsiniz. Sağlık Ocağı kayıtlarında (Form 002-003) bölgenizdeki yerleşim yerlerinin genel nüfusları yanında, nüfusun yaş gruplarına göre dağılım bilgileri de bulunmaktadır. Bu bilgilerin kaynağı "Ev Halkı Tespit Fişleri" ndeki (ETF) verilerdir. Aşağıdaki soruların tümüne "EVET" yanıtı veriyorsanız, Ulusal Aşı Günleri uygulamasının planlanması ve değerlendirilmesi çalışmalarında ETF'lere dayalı genel nüfus bilgilerini kullanabilirsiniz. Hangi kaynaktan elde edeceğinize karar verdikten sonra, bölgenizdeki yerleşim yerlerinin toplam nüfuslarını Sayfa 19'daki tabloya işleyiniz. 16
3.0 Aşılanacak Hedef Nüfus Sorumluluk Bölgenize Ait Coğrafi Bilgileri Toplayın 1.0 Yerleşim Yerlerine Göre Nüfus Bilgilerini Toplayın 2.0 Yerleşim Yerlerine Göre Son 5 Yıldaki Aşı Oranlarını Bulun 4.0 Polio Açısından Riskli Yerleşim Yerlerini 5.0 Aşı Uygulama Stratejisini 6.0 - Görev Alacak Personel Sayı ve Niteliğini 7.0 Kullanılacak Aşı Miktarını Gereken Soğuk Zincir Malzemesi ve Miktarını Gereken Motorlu Araç Sayısını 8.0 9.0 10.0 Motorlu Araç Akaryakıt İhtiyacını 11.0 Kayıt ve Bildirim Formu İhtiyacım 12.0 Poliomyelit gelişmekte olan ülkelerde, en sık 5 yaşın altındaki çocuklarda görülmektedir. Ülkemizde de vakaların çoğunu 5 yaş altı çocuklar oluşturmaktadır. Vahşi polio virüs dolaşımı da en sık bu yaş grubunda olmaktadır. Bu nedenle Ulusal Aşı Günleri uygulamasında 0-59 aylık çocuklar hedef yaş grubu olarak seçilmektedir. Hedef nüfus bilgileri ne amaçla kullanılacaktır? Bölgenizdeki 0-59 aylık hedef nüfus; yerleşim yerine göre kaç gün süreyle, kaç personel görevlendirileceği, ihtiyaç duyulacak aşı ve soğuk zincir malzemesi miktarı kararlarının verilmesinde, uygulama sonrası yapılacak değerlendirme çalışmalarında size yardımcı olacaktır. Hedef nüfus bilgilerini nereden temin edeceğiz? Bölgenizde yerleşim yerlerine göre hedef nüfus bilgilerine; Sağlık Ocağmızdaki ETF'lere dayalı hazırlanan Form 002-003 kayıtlarından ulaşabilirsiniz. 17
ETF bilgileri eksik ya da güvenirliliği az ise; diğer kaynaklardan elde edeceğiniz genel nüfus sonuçlarını kullanarak yerleşim yerlerine göre hedef nüfusları hesaplayabilirsiniz. Hedef nüfus nasıl hesaplanır? 0-59 aylık hedef nüfus aşağıdaki formüllerle hesaplanır: (K59 aylık nüfus = Yerleşim yeri toplam nüfusu x O İl için 0-59 ay çocuk oranı veya 0-59 aylık nüfus = Bölgedeki yıllık canlı doğum sayısı x5 İl bazında 0-59 aylık çocukların genel nüfus içindeki oranlan, 1997 yılı Genel Nüfus Sayım Sonuçları ve Devlet İstatistik Enstitüsü projeksiyon verilerine dayanılarak hesaplanmış ve EK 1' de verilmiştir. Örnek: Adana İli Ahmetler Köyünün toplam nüfusu 1248 dir. Bu yerleşim yeri için 0-59 aylık hedef nüfus: 0-59 aylık nüfus = Yerleşim yeri toplam nüfusu x O İl 0-59 ay çocuk oranı = 1248 x 0.12 ( Adana için 0-59 aylık çocuk oranı %12) = 150 < \ Hedef nüfusu düşük hesaplamaktan kaçının. İl Sağlık Müdürlüğü tarafından belirlenen sorumluluk bölgeniz hedef nüfusu ile sizin hesapladığınız hedef nüfusu karşılaştırın, farklılık vaı$a İl ^KaMrdiMtörü.Ue görüşerek görüş birliğine varın. Hedef nüfus ile bilgi kaynağını belirledikten ve gerekiyorsa hesaplamaları yaptıktan sonra, bölgenizdeki yerleşim yerlerindeki 0-59 aylık çocuk hedef nüfuslarını Sayfa 19'daki tabloya işleyiniz. Gerek genel nüfus, gerekse aşılanacak hedef nüfus için veri kaynağı olarak ETF kayıtlarım kullanmaya karar verdiyseniz, formdaki bilgileri mevcut kayıtlarınızdan alınız. 18
... SAĞLIK OCAĞI YERLEŞİM YERLERİNE GÖRE TOPLAM ve 0-59 AY YAŞ GRUBU NÜFUS Yerleşim Yeri (Köy/mahalle) Toplam 11 0-59 ay 0-59 ay Hedef Nüfus Nüfus Nüfus oranı (a) (b) (ç) = a x b ' : < TOPLAM (b) ETF' ye dayalı veriler kullanılmıyorsa bu sütundaki bilgi EK l'den alınacaktır. 19
4.0 Rutin Aşılama Bilgileri Rutin aşılama çalışmaları ile yüksek Polio 3 aşılama oranına ulaşmak ve bunun devamlılığını sağlamak, polionun eradikasyonu için vazgeçilmez stratejilerden biridir. Rutin aşılama çalışmalarının yeterli yürütülemediği toplum kesimleri, vahşi polio virüsü dolaşımı açısından riskli bölgelerdir. Rutin aşılama oranlarına ait bilgiler ne amaçla kullanılacaktır? Rutin aşılama hizmetleri ile 0 yaş grubunda (0-11 ay), üç doz polio aşısı ile aşılanan bebek oranları, vahşi polio virüs dolaşımının olabileceği riskli yerleşim yerlerinin belirlenmesinde kullanılacaktır. "Polio 3" aşılama oranlarını nereden temin edeceğiz? Üç doz polio aşısı ile aşılanan 0-11 aylık bebek oranına ulaşabileceğiniz tek kaynak, Sağlık Ocağınızın aşı kayıtlandır (Form 013). Bölgenizdeki yerleşim yerlerine ait, 0-11 aylık yaş grubundaki 1994-1998 yılları "Polio 3" aşılama oranlarım Sayfa 24'deki tabloya işleyiniz. 20
5.0 Polio Açısından Riskli Bölgeler Rutin aşılama oranlan düşük, Daha önceki yıllarda vahşi polio virüsü izole edilmiş, Sanitasyon koşulları kötü, Sağlık hizmetlerinden az yararlanan (daha önceki Ulusal Aşı Günleri uygulamalarında ulaşılamayan ya da kısmen ulaşılan), Nüfus yoğunluğu yüksek (özellikle gecekondu bölgeleri), Özellikle poliomyelitin endemik olduğu yerlerden göç alan yerleşim yerleri, vahşi polio virüsünün dolaşımı açısından riskli bölgelerdir. Yerleşim yerlerinin risk değerlendirilmesi ne amaçla yapılmaktadır? Vahşi polio virüsü dolaşımının olabileceği riskli yerleşim yerleri Ulusaı Aşı Günleri uygulamasında özel stratejilerin uygulanacağı bölgelerdir. Yerleşim yerlerinin risk durumlarının belirlenmesi; Hangi yerleşim yerlerinde uygulama öncesi genel bağışıklama ve Ulusal Aşı Günleri konularında toplum eğitimi yapılacağı, Uygulama sırasında hangi yerleşim yerlerinde aşı uygulama ekiplerine bizzat hekimlerin ya da yörede sevilen sayılan personelin eşlik edeceği, Hangi yerleşim yerlerine ulaşım için özel araca gereksinim olduğu, 21
Uygulama ve uygulama sonrası yapılacak denetimin hangi yerleşim yerlerinde yoğunlaşması gerektiği, kararlarının verilmesinde size yardımcı olacaktır. Yerleşim yerlerinin risk durumlarım nasıl belirleyeceğiz? 1. Sayfa 24'deki tabloya yerleşim yerleri ve son 5 yılda bu yerleşim yerlerindeki 0-11 aylık çocuklarda ulaşılan "Polio 3" aşılama oranlarını yazınız. 2. Ortalama Sütununa : Polio aşılama oranlarını toplayıp 5'e bölünüz ve son 5 yıl için ulaşılan ortalama "Polio 3" aşılama oranını yazınız. "Polio 3" aşılama ortalaması % 85 ve altında olan veya son beş yıl aşı verisine ulaşılamayan yerleri kırmızı kalemle yuvarlak çizgi içine alınız. 3. Vahşi Polio Virüs İzolasyonu Sütununa : İl Koordinatörünüzden ilinizde vahşi polio virüsü izole edilen yerleşim yerlerini gösteren listeyi isteyiniz. Listede, sorumluluk bölgenize ait yerleşim yerlerinin olup olmadığını kontrol ediniz. Son üç yıl içinde vahşi polio virüsü izole edilmiş yer varsa bu yerleşim yerine ait satıra "evet", yoksa "hayır" diye yazınız. "Evet " yanıtlarını kırmızı kalemle yuvarlak çizgi içine alınız. 4. Sağlık Hizmetlerinden Yararlanma Sütununa : f Rutin Aşılama Hizmetleri, daha önce yapılan Ulusal Aşı Günleri ya da mop-up uygulamalarında, çocuklarının aşılanmasına karşı direnç gösteren ailelerin olduğu yerleşim yerlerine ait satıra (münferit direnç olaylarının olduğu yerleri dikkate almayınız) "düşük" yazınız. S İklim, coğrafi koşullar vb nedenlerle sağlık hizmetinden düzensiz ve az yararlanan yerleşim yerlerine ait satıra "düşük" yazınız. S Diğer yerleşim yerlerine ait satırlara " yüksek" yazınız. "Düşük" yanıtlarını kırmızı kalemle yuvarlak çizgi içine alınız. 5. Risk Değerlendirmesi Sütununa : Her bir yerleşim yeri için, kendi satırında kırmızı ile yuvarlak içine alman işaretleri sayarak; 1+, 2+ ya da 3+ yazınız. Risk değerlendirmesi (3+) çıkan yerler vahşi polio virüsü dolaşımı ihtimalinin en yüksek olduğu yerlerdir. (2+) olarak bulunan yerleşim yerleri orta derecede riskli yerlerdir. (1+) olarak bulunan yerleşim yerleri ise; vahşi polio virüs dolaşımı riskinin düşük ancak halen var olduğu yerleşim yerleridir. m 22
Yüksek ve orta derecede riskli olan yerleşim yerlerindeki aşı *ı hekimi de bfezat Jkatrimalıdır.. sorunla karşılaşıyor ve sorunu kendi pygğş^j&smfş. içinde^ 23
24
6.0 Ulusal Aşı Günlerinde Aşı Uygulama Stratejileri Sorumluluk Bölgenize Ait Coğrafi Bilgileri Toplayın 1.0 Yerleşim Yerlerine Göre Nüfus Bilgilerini Toplayın 2.0 Aşılanacak 0-59 Aylık Çocuk Sayısını 3.0 Yerleşim Yerlerine Göre Son 5 Yıldaki Aşı Oranlarını Bulun 4.0 Polio Açısından Riskli Yerleşim Yerlerini 5.0 Görev Alacak Personel Sayı ve Niteliğini Kullanılacak Aşı Miktarını Gereken Soğuk Zincir Malzemesi ve Miktarını Gereken Motorlu Araç Sayısını 7.0 8.0 9,0 10.0 Motorlu Araç Akaryakıt İhtiyacını 13.0 Kayıt ve Bildirim Formu İhtiyacını 12.0 Ulusal Aşı Günlerinde oral polio aşısı uygulaması 2 değişik şekilde yapılabilir: 1. Kapı- kapı dolaşılarak, 2. Hem sabit istasyon hem de kapı-kapı dolaşılarak. Aşı uygulamaları gezici ekiplerle kapı-kapı dolaşarak yapıldığında, yüz yüze eğitim verme olanağı ortaya çıktığından, katılım daha yüksek olur. Vahşi polio virüsü dolaşımı açısından riskli olduğu düşünülen yerleşim yerlerinde daha yüksek aşılama oranlarına ulaşılmasına katkı yapar. Ancak; personel, motorlu araç, akaryakıt, zaman vb. yönünden daha fazla kaynağa ihtiyaç gösterir. Bu tip uygulamada, aşı ekibi geldiğinde evde bulunmayanlar için sağlık kuruluşuna davet yazısı bırakılmıyor, davet edilenlerin Sağlık Ocağına gelip gelmediği izlenmiyor ya da aşı uygulamak için tekrar eve gidilmiyorsa aşılanmayan çocukların olacağı unutulmamalıdır. Sabit aşı istasyonlannda aşı uygulaması daha az personel gerektirir. Ayrıca bu tip uygulamada gereksinim duyulacak motorlu araç sayısı, soğuk zincir malzemesi ve akaryakıt miktarı daha azdır. Kentsel yerleşim yerlerinde; park, metro ve tren istasyonu, pazar yeri gibi toplu bulunulan yerlerde bulunan çocukların kısa sürede aşılanmasına olanak sağlar. Ancak sabit aşı istasyonunda aşı uygulanması büyük ölçüde anne-babanın ya da evde çocuğa bakan kişinin inisiyatifindedir. Aşı istasyonunun yeri, çalışma zamanları vb konularda ebeveynlerin daha önceden yetersiz bilgilendirilmesi, yapılan anonsların duyulmaması ya da değişik nedenlerle ailenin aşı istasyonu kurulan yere gelmek istememesi, katılımı ve dolayısıyla aşılanan çocuk sayısını azaltır. 25
<İ m Aşı uygulamaları kapı-kapı dolaşarak yapılacaksa, aşı ekibinin geldiği 'de olmayanlar kaydedilmeli, bu evlere Sağlık Ocağına davet l) bırakılmalı, çocuğu aşıya getirip getirmediği takip Aşı uygulama stratejisi ne amaçla kullanılacaktır? Ulusal Aşı Günleri uygulaması sırasında sorumluluk bölgenizde aşılamanın hangi strateji ile yapılacağının bilinmesi: Uygulamada görev alacak personel sayı ve niteliği, Gereken soğuk zincir malzemesi miktarı, Kullanılacak motorlu araç sayısı ve akaryakıt miktarı kararlarında size yardımcı olacaktır. Son 3 yılda vahşi polio virüsü saptanmış İl'lerde, aşı uygulamasının kapı-kapı dolaşılarak yapılması virüs dolaşımının durdurulmasında jri"- ';,.-ak,.-3-26
7.0 Ulusal Aşı Günlerinde Görev Alacak Personel Sayı ve Niteliği Bu bölümde sorumluluk bölgenizde; Ulusal Aşı Günleri uygulamasında görev alacak personel sayısını, önce ağırlıklı olarak uygulayacağınız aşılama stratejisini göz önüne alarak kaba bir şekilde hesaplayacak, daha sonra yerleşim yerlerinin özelliklerini de dikkate alarak gereken personel sayısını tam olarak belirleyeceksiniz. Hesaplamada kullanılacak bazı standart ölçüler: 1. Bir aşı ekibi; 1 aşı uygulayıcısı ve 1 kayıtçıdan oluşur. 2. Aşı uygulayıcısı sağlık personeli olacaktır. Kayıtçı olarak diğer personeli ya da gönüllüleri kullanabilirsiniz. 3. Kapı-kapı dolaşılarak aşı uygulamasında, nüfus yoğunluğu yüksek yerleşim yerlerinde, 1 ekip günde ortalama 125-150 kişiyi aşılayabilir. 4. Kapı-kapı dolaşılarak aşı uygulamasında, nüfus yoğunluğu düşük ya da çok katlı apartmanların olduğu bir bölgede, 1 ekip günde 75-100 kişiyi aşılayabilir. 5. Aşı istasyonlarında 1 ekibin günde en fazla aşılayabileceği çocuk sayısı 200-250 çocuktur. 6. Ulusal Aşı Günlerinin her bir turu 7 gün sürecektir. 7. Binek tipi bir motorlu araca şoför haricinde 4 kişi binebilir. 27
Aşı uygulayacak personel sayısı nasıl hesaplanır? 1. Bir günde aşılanması gereken O- 59 aylık çocuk sayısını (A) hesaplayın: Örnek: Düziçi Sağlık Ocağının Ulusal Aşı Günleri uygulamasında 14 yerleşim yerinde aşılamayı hedeflediği 0-59 aylık çocuk toplamı 4500 dür. Bu Sağlık Ocağı için bir günde aşılanacak 0-59 aylık hedef nüfus sayısı: A = 4500II = 642 kişi/gün 2. Bir günde aşılama çalışmasına katılacak ekip sayısını (B) hesaplayın: Örnek: Düziçi Sağlık Ocağı, Ulusal Aşı Günleri uygulamasında 14 yerleşim yerinin tümünde kapıkapı dolaşarak aşı yapmayı, otobüs garında her gün bir aşılama ekibi bulundurmayı planlamıştır. B = 642 / 125 ( kapı-kapı dolaşarak bir günde aşılanabilecek çocuk sayısı) = 5 ekip Toplam ekip sayısı = 5 (gezici ekip) + 1 (gar sabit istasyon ekibi) = 6 ekip 3. Aşılama çalışmasına katılacak personel sayısını hesaplayın: Örnek : Düziçi Sağlık Ocağı için gereken personel sayısı:. Düziçi Sağlık Ocağında 6 ekip kurulduğundan; 6 uygulayıcı sağlık personeli, 6 kayıtçı personel gerekmektedir. 4. Gerekli şoför sayısını (C) hesaplayın: Örnek: Düziçi Sağlık Ocağı için şoför sayısı ( şoför hariç 4 kişilik binek tipi araç kullanılacaktır) C = (6 +6) /4 = 3 şoför 28
5. Sağlık Ocağınızdaki mevcut olan, Ulusal Aşı Günleri uygulamada görev alacak ve ek ihtiyaç duyulan personel sayısını aşağıdaki tabloya işleyiniz.... SAĞLIK OCAĞI ULUSAL AŞI GÜNLERİ İÇİN PERSONEL İHTİYACI Mevcut Personel Sağlık Memuru Hemşire Ebe (Ebe-hemşire) Çevre Sağlık Teknisyeni Sıtma Savaş İşçisi Hizmetli Memur Şoför Kurulacak Ekip Sayısı Gerekli Personel Uygulayıcı Kayıtçı Şoför Talep Edilecek Personel Uygulayıcı Kayıtçı Şoför Sayı Sayı Sayı 29
8.0 Ulusal Aşı Günlerinde Kullanılacak Aşı Miktarı Hesaplanması Ulusal Aşı Günleri uygulamasında kullanılacak oral polio aşısı miktarı, tüm Sağlık Ocağı bölgeniz dikkate alınarak hesaplanacaktır. Aşı ihtiyacı hesaplamada kullanılacak baz- standartlar; 1. Ulusal Aşı Günleri iki tur olarak uygulanacaktır. 2. Sağlık Ocaklarına aşı her tur için ayrı dağıtılacaktır. 3. Oral polio aşısı flakonlarında ortalama 20 doz aşı bulunmaktadır. 4. Uygulamada aşının bir kısmı zayi olur. Zayi oranını hesaba eklemede kullanılan fire katsayısı ülkemiz için ortalama 1.25'dir. Dağınık yerleşim yerlerinde katsayı 1.5'e kadar çıkabilir. Gerek duyulan aşı miktarı nasıl hesaplanır? 1. Bir tur için gereken fîreli aşı miktarını hesaplayın: Kir lur iyin firvîl u^ı inik»arı H-5SJ a\lık çocuk Mİ)JSİ L^25 Örnek : Düziçi Sağlık Ocağı, Ulusal Aşı Günleri uygulamasında 14 yerleşim yerinde toplam 4500 0-3*? aylık çocuk aşılamayı hedeflemektedir. Bu Sağlık Ocağı için bir tur için gereken fıresiz oral polio aşısı dozu: 30
Bir tur için fıreli aşı miktarı = 4500 x 1.25 = 5625 doz polio aşısı 2. Bir tur için gereken flakon sayısını hesaplayın: Örnek: Düziçi Sağlık Ocağının 0-59 aylık çocuk toplamı 4500 dür. Ulusal Aşı günleri uygulaması için gereken toplam oral polio aşısı flakon sayısı: Toplam oral polio aşısı flakon miktarı = 5625 / 20 = 282 flakon oral polio aşısı 3. Sağlık Ocağınızda Ulusal Aşı Günleri uygulamasında kullanılacak toplam oral polio aşısı dozu ve flakon sayısını aşağıdaki tabloya işleyiniz. OPA Dozu OPA Flakon Sayısı Birinci tur İkinci Tur TOPLAM 31
9.0 Ulusal Aşı Günlerinde Soğuk Zincir Malzemesi ihtiyacı Oral polio aşısı Genişletilmiş Bağışıklama Programında kullanılan aşılar arasında ısıya en duyarlı olanlardan biridir. Bu nedenle Ulusal Aşı Günleri uygulamasında, aşının İl Sağlık Müdürlüğü merkez deposundan alınıp çocuğa uygulanış anına kadar geçen sürede soğuk zincirin devamlılığına azami gayret gösterilmelidir. Yeterli soğuk zincir malzemesi temini yanında, mevcut malzemenin bakımlarının da yapılmasının önemi büyüktür. Soğuk zincir malzemesi ihtiyacını hesaplamada kullanılacak bazı standartlar: 1. Uzun Ömürlü Aşı Nakil Kabı (UÖANK) teknik özellikleri Soğuk ömrü: Aşılan +32 C dış ortam ısısında 180 saat süreyle korur. Kullanılan Buz Aküsü Sayısı: 24 adet Buz aküsü ölçüleri : 21 x 14x 1.7 cm 2. Büyük Boy Askılı Aşı Nakil Kabı (AANK-B) teknik özellikleri Soğuk ömrü: Aşıları +32 C dış ortam ısısında 50 saat süreyle korur. Kullanılan Buz Aküsü Sayısı: 4 adet Buz aküsü ölçüleri : 15.7x8.5x3 cm 3. Küçük Boy Askılı Aşı Nakil Kabı (AANK-K) teknik özellikleri Soğuk ömrü: Aşıları en az 17 saat süreyle korur. Kullanılan Buz Aküsü Sayısı: 2 adet Buz aküsü ölçüleri : 11.5x11.5x2 cm 4. Her bir sabit aşı istasyonu ve gezici aşı ekibinde en az bir adet AANK-B veya AANK-K bulunur. 32
5. Her bir askılı aşı nakil kabı için, buzdolabında dondurulmuş halde bir takım da yedek buz aküsü'olmalıdır. Soğuk zincir malzemesi ihtiyacı nasıl hesaplanır? 1. Gerek duyulan askılı aşı nakil kabı sayısını belirleyin. Örnek: Düziçi Sağlık Ocağında 5 tanesi gezici olmak üzere toplam 6 ekip oluşturulmuştur. Gereken askılı aşı nakil kabı sayısı = 6 x 1 = 6 askılı aşı nakil kabı 2. Gerek duyulan buz aküsü sayısını belirleyin. Örnek: Düziçi Sağlık Ocağında kullanılacak 6 askılı aşı nakil kabı için gereken buz aküsü sayısı A. Hepsi AANK- K kullanılacaksa: Buz aküsü sayısı = 6 x 2 (standarttan) x 2 (yedekleri dahil) = 24 buz aküsü B. Hepsi AANK-B kullanılacaksa Buz aküsü sayısı = 6 x 4 (standarttan) x 2 (yedekler dahil) = 48 buz aküsü Soğuk zincirin devamlılığının sağlanması açısından buzdolabınızın normal çalışıp çalışmadığını, doğru ölçüm yapan bir termometre olup olmadığını kontrol edin. Eksik ve arızalan giderin. Soğuk zincir malzemesi ile ilgili bilgileri aşağıdaki tabloya yazın. Soğuk Zincir Malzemesi AANK-B Gereken Sayı Mevcut Sayı Kullanılabilir Sayı Temin Edilecek Sayı AANK-K Buzdolabı Termometre Buz aküsü 33
10.0 Ulusal Aşı Günlerinde Motorlu Araç İhtiyacının Belirlenmesi Sorumluluk Bölgenize Ait Coğrafi Bilgileri Toplayın 1.0 Yerleşim Yerlerine Göre Nüfus Bilgilerini Toplayın 2.0 Aşılanacak 0-59 Aylık Çocuk Sayısını 3.0 Yerleşim Yerlerine Göre Son 5 Yıldaki Aşı Oranlarını Bulun 4.0 Polio Açısından Riskli Yerleşim Yerlerini 5.0 Aşı Uygulama Stratejisini Görev Alacak Personel Sayı ve Niteliğini Kullanılacak Aşı Miktarını Gereken Soğuk Zincir Malzemesi ve Miktarını 6. 0 7. 0 8.0 9.0 Motorlu Araç Akaryakıt İhtiyacını 11.0 Kayıt ve Bildirim Formu İhtiyacını 12.0 Sorumluluk bölgenizin arazi koşullan, uygulamada görev alacak personel sayısı ve bir araçla taşınabilecek personel sayısına ait veriler, kullanacağınız araç sayısı ve tipinin belirlenmesinde size yardımcı olacaktır. Ulusal Aşı Günleri uygulamasında ihtiyaç duyacağınız araç sayısı kabaca, personel ihtiyacının belirlendiği bölümde gerekli olan şoför sayısı ile eşittir. Araç sayısını belirledikten sonra halen ek araca ihtiyacınız olabilir. Ek araç ihtiyacınızı: 1. Sağlık Müdürlüğünden, 2. Diğer kamu kuruluşlarından, 3. Vakıf, Dernek vb. mali kaynaklardan kiralama yolu ile karşılayabilirsiniz. Tüm araştırmalara rağmen planladığınız araç sayısına erişemiyorsanız, elinizdeki mevcut aracın ekipleri dönüşümlü olarak görev yerlerine götüreceği şekilde planınızda gerekli değişikliği yapınız. 34
11.0 Ulusal Aşı Günleri Motorlu Araç Akaryakıt İhtiyacı Harita bilgileri, kullanılacak motorlu araç sayısı ve tipi, Ulusal Aşı Günleri uygulamasında ihtiyacınız olacak akaryakıt miktarının belirlenmesinde size yardımcı olacaktır. Binek tipi araçlar (Renault 12 Toros, Renault 9 Spring, Kartal vb) için ortalama 10 kilometre / 1 litre benzin standardı dikkate alınabilir. Sağlık Ocağınızda başka tipte araçlarda kullanılıyor olabilir. Bu araçların 1 litre benzin ya da mazotla kaç kilometre yol aldıklarını Sağlık Müdürlüğünden öğreniniz ya da hesaplayınız. 35
Ulusal Aşı Günleri uygulamasının bir turunda ihtiyacınız olan akaryakıt miktarını aşağıdaki tablodaki verileri kullanarak hesaplayınız....sağlik OCAĞI ULUSAL GÜNÜ AŞI UYGULAMASINDA KULLANILACAK MOTORLU ARAÇ AKARYAKIT İHTİYACI ARAÇ PLAKA NO: ARAÇ TİPİ: Kilometre olarak bir litre akaryakıtla gittiği yol (A) I > Bulumu GitfftttğTlfcrk^iııı lı-rltiriılı'u/ıtüahı dikkate ahn.ıı ak ( itlilıgolft'cgi İIÜİÎÜ mm^fı \d/ıııı/) l'ı> iluııı Kın 1 2 3 4 5 6 7 BİR TURDA BU ARAÇLA GİDİP GELİNECEK TOPLAM KİLOMETRE (B) BİR TURDA BU ARAÇ İÇİN GEREKEN AKARYAKIT MİKTARI(B/A) Bu formu herbir araç için ayrı ayrı doldurunuz. Herbir araç için hazırlanacak verilerden: BİR TURDA YOL ALINACAK TOPLAM KİLOMETRE BİR TURDA GEREKEN BENZİN MİKTARI (LİTRE) BİR TURDA GEREKEN MAZOT MİKTARI (LİTRE) 36
12.0 Ulusal Aşı Günleri Kayıt ve Bildirim Formu ihtiyacı Sorumluluk Bölgenize Ait Coğrafi Bilgileri Toplayın 1.0 Yerleşim Yerlerine Göre Nüfus Bilgilerini Toplayın 2.0 Aşılanacak 0-59 Aylık Çocuk Sayısını 3.0 Yerleşim Yerlerine Göre Son 5 Yıldaki Aşı Oranlarını Bulun 4.0 Polio Açısından Riskli Yerleşim Yerlerini 5.0 Aşı Uygulama Stratejisini Görev Alacak Personel Sayı ve Niteliğini Kullanılacak Aşı Miktarını Gereken Soğuk Zincir Malzemesi ve Miktarım Gereken Motorlu Araç Sayısını 6. 0 7.0 8.0 9.0 10.0 Motorlu Araç Akaryakıt İhtiyacını.0 Her yapılan hizmetin, belirlenen hedefe ne kadar ulaştığını saptamak için uygulama devam ederken ve sonunda mutlaka değerlendirilmesi gerekmektedir. Değerlendirme sonuçları, aynı zamanda yöneticilere stratejilerde gereken değişiklikleri yapma fırsatı da verir. Değerlendirme yapabilmek için ise yapılan hizmetlerle ilgili sağlıklı kayıt tutulması gerekir. Ulusal Aşı Günleri uygulaması sırasında kayıt, değerlendirme ve bildirim amacıyla 5 değişik form kullanılacaktır. Bunlar: 1. Ulusal Aşı Günleri Çocuk Takip Formu 2. Günlük Uygulanan Polio Aşı Dozu Çeteleme Formu (Form 1) 3. Sağlık Ocağı Günlük Uygulanan Polio Aşı Dozu Özet Formu (Aşı Ekipleri İçin) (Form 2a) 4. Sağlık Ocağı Günlük Uygulanan Polio Aşı Dozu Özet Formu (Aşı İstasyonları İçin) (Form 2b) 5. Sağlık Ocağı Tur Bitimi Uygulanan Polio Aşı Dozu Özet Formu (Form 3a) Formlar Sağlık Ocaklarına İl Sağlık Müdürlüğü tarafından gönderilecektir. Form ihtiyacını hesaplamada kullanılacak bazı standartlar: 1. Ulusal Aşı Günleri Çocuk Takip Formu tek suret olarak doldurulur. Her gezici ekip ve istasyona
verilir. 37
2. Ulusal Aşı Günleri Çocuk Takip Formu'na 30 Çocuğun kaydı yapılabilir. 3. Ulusal Aşı Günleri Çocuk Takip formları için % 10 fazla sayı belirlenmelidir. 4. Günlük Uygulanan Polio Aşı Dozu Çeteleme Formu (Form 1), herbir ekip ve istasyon tarafından her gün için birer suret olarak doldurulur. 5. Sağlık Ocağı Günlük Uygulanan Polio Aşı Dozu Özet Formu (Form 2a, 2b), herbir ekip ve istasyon için her gün birer suret olarak doldurulur. 6. Sağlık Ocağı Tur Bitimi Uygulanan Polio Aşı Dozu Özet Formu (Form 3a), her tur bitiminde Sağlık Ocağı tarafından 3 suret olarak doldurulur. Bir sureti Sağlık Ocağında kalır. Kalan iki suretten biri Sağlık Grup Başkanlığına diğeri İl Sağlık Müdürlüğüne gönderilir. (Sağlık Grup Başkanlığı olmayan yerlerde bu form 2 suret olarak doldurulacaktır) Form ihtiyacı nasıl hesaplanır? 1. Ulusal Aşı Günleri Çocuk Takip Formu ihtiyacı: Örnek: Düziçi Sağlık Ocağı, Ulusal Aşı Günleri uygulamasında 14 yerleşim yerinde toplarft 4500 0-59 aylık çocuk aşılamayı hedeflemektedir. Sağlık Ocağı aşı uygulamasını 5 gezici ekip bir de sabit istasyonda yapacaktır. Çocuk Takip Formu İhtiyacı = (4500 / 30) + (4500 / 30 x 0.10) = 150 +15 = 165 adet 2. Günlük Uygulanan Polio Aşı Dozu Çeteleme Formu ihtiyacı (Form 1): Düziçi Sağlık Ocağı için: Çeteleme Formu ihtiyacı = (5 + 1) x 7 x 2 (iki tur) = 84 adet 3. Sağlık Ocağı Günlük Uygulanan Polio Aşı Dozu Özet Formu ihtiyacı (Form 2a ve 2b): Düziçi Sağlık Ocağı için: Form 2a ihtiyacı = 7x2 (iki tur) = 14 adet Form 2b ihtiyacı= 7x2 (iki tur)= 14 adet 38
ULUSAL AŞI GÜNLER UYGULAMASINA HAZIRLIK İŞ KONTROL LİSTESİ 1. Yerleşim yerleri ve aralarındaki uzaklığı gösteren harita temin edildi mi? 2. Komşu Sağlık Ocağı / Sağlık Ocakları sorumluları ile sınır yerleşim yerlerindeki aşılama sorumluluğunun kime ait olduğu konusunda anlaşma sağlandı mı? 3. Yerleşim birimleri arası uzaklıkları gösteren mesafe çizelgesi hazırlandı mı? 3. Nüfusla ilgili verilere hangi kaynaktan ulaşılacağına karar verildi mi? 4. Yerleşim yerlerine göre toplam nüfus verileri temin edildi mi? 5. Yerleşim yerlerine göre aşılanması hedeflenen 0-59 ay yaş grubu çocuk sayıları hesaplanıp tabloya işlendi mi? 6. Yerleşim yerlerine göre son 5 yıl içindeki aşılama oranları temin edilip tabloya işlendi mi? 7. Vahşi polio virüs dolaşımı açısından yerleşim yerlerinin risk değerlendirmesi yapıldı mı? 8. Ulusal Aşı Günleri uygulaması öncesi sağlık eğitimi yapılacak riskli yerleşim yerleri belirlendi mi? 9. Yerleşim yerlerine göre uygulanacak aşılama stratejisi belirlendi mi? 10. Sağlık Ocağmızdaki mevcut personel durumu tabloya işlendi mi? 11. Uygulamada görev alacak uygulayıcı, kayıtçı ve şoför sayısı belirlendi mi? 12. Ek ihtiyaç duyulan uygulayıcı, kayıtçı ve şoför sayısı belirlendi mi? 13. Ek ihtiyaç duyulan personel temini için gerekli girişimlerde bulunuldu mu?
EVET HAYIR 14. Uygulamada kullanılacak toplam fireli oral polio aşısı miktarı hesaplandı mı? 15. Uygulamada kullanılacak toplam oral polio aşısı flakon miktarı hesaplandı mı? 16. Uygulamada görev alacak ekip sayısı belirlendi mi? 17. Uygulamada görev alacak personel sayı ve niteliği belirlendi mi? 18. Ek ihtiyaç duyulan personel için gereken girişim de bulunulup temin edildi mi? 19. Uygulama için gereken soğuk zincir malzemesi miktarı belirlendi mi? 20. Sağlık Ocağında kullanılabilir soğuk zincir malzemesi miktarı belirlendi mi? 21. İhtiyaç duyulan soğuk zincir malzemesi temin edildi mi? 22. Uygulama için gereken motorlu araç sayısı sayı ve tipi belirlendi mi, ek ihtiyaç temin edildi mi? 23. Uygulamada her bir araç için ve toplam gereken akaryakıt miktarı belirlendi mi? 24. Uygulama için gereken form sayısı belirlenip Sağlık Müdürlüğüne bildirildi mi? "HAYIR" cevabı verdiğiniz sorularda yapılması istenen işlemleri yapınız, tamamlayınız! BÖLÜM 2'DE ELE ALINAN ULUSAL AŞI GÜNLERİ UYGULAMASI İÇİN İHTİYAÇ VE STRATEJİ BELİRLENMESİ İLE İLGİLİ KARARLARINIZI EK 3'DEKİ ÖZET TABLOYA İŞLEYİNİZ. 40
BÖLÜM 3 ULUSAL AŞI GÜNLERİ AŞI UYGULAMASI Bu bölümde Sağlık Ocağı sorumlularına, Ulusal Aşı Günlerinde başarılı bir uygulama için uygulama sırasında ve hemen öncesi dönemde yapılması gereken işler hakkında yol gösterici bilgiler verilmektedir. ULUSAL AŞI GÜNLERİ SAĞLIK OCAĞI SORUMLUSUNUN AŞI UYGULAMASININ HEMEN ÖNCESİ ve UYGULAMA DÖNEMİNDEKİ GÖREV TANIMI Aşı Uygulama Ekiplerini Oluşturun Aşı Uygulama Programım Hazırlayın Personelinizi Eğitin Motorlu Araç Bakımını Yaptırın Soğuk Zinciri Değerlendirin.0 2.0 3.0 4.0 5.0 Toplumu Yapılacak Çalışma Hakkında Bilgilendirin 6.0 Personelinize Görevleri ile İlgili Son Açıklamaları Yapın 7.0 Gün Sonu Uygulamaları Değerlendirin 8.0 Ekipleri Uygulamalar Sırasında Denetleyin 9.0 41
1.0 Aşı Uygulama Ekiplerinin Oluşturulması Aşı uygulama ekipleri, bir aşı uygulayıcı bir kayıt tutan kişiden oluşur. Aşı uygulayan personelin sağlık personeli olması gerekmektedir. Sağlık Meslek Lisesi Öğrencileri eğitildikten sonra uygulayıcı olarak çalışabilir. Kayıt tutan kişinin sağlık personeli olması gereği yoktur. Sağlık Bakanlığı ya da diğer kamu kuruluşlarının kadrolarında çalışan memurlar kayıt tutucu olarak çalışabilirler. Bunun yanında gönüllüler uygulamada kayıtçı olarak görev alabilirler. Bölüm 2'de aşı uygulamada görev alacak uygulayıcı ve kayıt tutucu personel ihtiyacını belirlemiştiniz. Bir uygulayıcı ve bir kayıt tutan kişiden oluşacak şekilde aşı ekiplerini belirleyiniz ve aşağıdaki tabloya işleyiniz. SAĞLIK OCAĞI AŞI UYGULAMA EKİPLERİ Ekip No Görev Ad ve Soyadı Kurumu 1 Uygulayıcı Kayıtçı 2 Uygulayıcı Kayıtçı 3 Uygulayıcı Kayıtçı 4 Uygulayıcı Kayıtçı 5 Uygulayıcı Kayıtçı 6 Uygulayıcı Kayıtçı 7 Uygulayıcı Kayıtçı 8 Uygulayıcı Kayıtçı 9 Uygulayıcı Kayıtçı 10 Uygulayıcı Kayıtçı 11 Uygulayıcı Kayıtçı 12 Uygulayıcı Kayıtçı 13 Uygulayıcı Kayıtçı 14 Uygulayıcı Kayıtçı 15 Uygulayıcı Kayıtçı 42
2.0 Aşı Uygulama Programının Hazırlanması Bu aşamada; hangi aşılama ekibi, ne zaman, hangi yerleşim yerlerine, hangi motorlu araç ile gidecek, hangi aşı uygulama stratejisini kullanarak, kaç 0-59 aylık çocuk aşılayacaktır sorularına cevap aranacaktır. Bu soruların yanıtlarını EK 4'deki tabloya işleyiniz. 3.0 Personel Eğitimi Ulusal Aşı Günleri uygulamasının başarılı bir şekilde yürütülmesi, bu çalışmada görev alacak personelin uygulama öncesi konu hakkında eğitimi ile mümkündür. Neyi, ne amaçla, nasıl yapacağını bilen personel uygulamanın başarılı olmasına büyük katkıda bulunacaktır. Personelinizi: 3.0.1 Poliomyelit epidemiyolojisi hakkında eğitin. 3.0.2 Polio aşılarının özellikleri hakkında eğitin. 3.0.3 Polio eradikasyonu hakkında eğitin. 3.0.4 Ulusal Aşı Günleri hakkında eğitin. 3.0.5 Soğuk zincir konusunda eğitin. 3.0.6 Aşı uygulanış şekli ve Aşı Kayıt Formlarının doldurulması konusunda eğitin. 3.0.1 Personelinizi Poliomyelit Epidemiyolojisi Hakkında Eğitin Poliomyelit ve etkeni hakkında personel eğitiminde kullanılabilecek temel mesajlar: Poliomyelit bulaşıcılığı çok yüksek olan bir enfeksiyon hastalığıdır. Hastalığa neden olan virüs 3 değişik tiptir. Her üçü de paraliziye neden olabilir. Virüsün tek saklayıcısı insandır. İnsan vücudu dışında, dış ortamda uzun süre yaşayamaz. Hastalık sanitasyo* kıllarının iyi olmadığı yerleşim yerlerinde fekal-oral yol ile bulaşır. 43
Hastalık etkeni bulaşmış bağışık olmayan her 200 kişiden ancak Tinde paralizi meydana gelir. Genelde 5 yaşın altındaki çocuklarda görülür. 3.0.2 Personelinizi Polio Aşılarının Özellikleri Hakkında Eğitin Polio aşıları hakkında personel eğitiminde kullanılabilecek temel mesajlar: Poliomyelitten korunma için etkin ve güvenilir iki tip aşı vardır. Ülkemizde poliomyelitten korunma amacıyla kullanılan aşı canlı, hastalık yapma kabiliyeti yok edilmiş oral polio aşısı (OPA) dır. OPA ile tam aşılanmış çocukların en az % 80-85'i poliomyelite karşı korunmuş olur. Tip 3 virüsüne karşı yeterli düzeyde koruyucu antikor oluşması için OPA'nın 5 ya da daha fazla sayıda uygulanması gerekir. OPA ile aşılanan bireylerde 2 tip antikor oluşur. Serumda oluşan antikor bireyi hastalığa karşı korur. Bağırsaklarda oluşan antikor ise vahşi polio virüsünün çoğalmasını ve dışkı ile dış ortama atılmasını önler. Bağırsakta oluşan antikorlar hem aşılanmış bireyi hem de toplumu paralitik poliomyelitten korur. OPA ile tam aşılı bireylerin ancak %70-80'inde bağırsaklarda yeterli düzeyde koruyucu antikor oluşur. Geri kalan %20-30'u ise, vahşi polio virüsü ile karşılaştığında düşük titrede ve kısa süreli olsa dahi virüsü dışarı atmaya devam eder. OPA doğuştan immün yetmezliği olan ya da kanser tedavisi vb. nedenlerle immün sistemi baskı alınmış kişiler dışında tüm çocuklara uygulanabilir. Çocukta; ateş, öksürük, ishal, malnütrisyon olması OPA uygulanmasına kontrendikasyon oluşturmaz. OPA prematüre ve düşük doğum ağırlıklı bebeklere de uygulanabilir. OPA kendiside çok nadiren paraliziye neden olabilir. Kullanılan her 10 milyon doza karşı OPA nedenli paralizi gelişme olasılığı olan birey sayısı 3'dür. Ulusal Aşı günlerinde uygulanan ek doz OPA, paralizi gelişme riskini arttırmaz. Ulusal Aşı Günleri sırasında, uygulama öncesi ve sonrası dönemde rutin aşılama çalışmalarına ara verilmez. 3.0.3 Personelinizi Polio Eradikasyonu Hakkında Eğitin Polio eradikasyonu hakkında personel eğitiminde kullanılabilecek temel mesajlar: Polio eradike edilebilir bir hastalıktır. Eradikasyon hastalığın değil, hastalık nedeni olan virüsün yok edilmesi demektir. Yürütülen başarılı aşılama çalışmaları sonrası, şu anda dünyanın birçok ülkesinde hatta kıtasında artık vahşi polio virüsüne bağlı paralitik poliomyelit vakalarına rastlanılmamaktadır. Ülkemizde Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde 1998 yılında vahşi polio virüsün neden olduğu 26 poliomyelit vakası saptanmıştır. Poliomyelitin eradike edilmesi için: "Rutin aşılama çalışmaları ile her Sağlık Ocağı bölgesinde en az % 95 aşılama oranına ulaşarak bunu devam ettirmek; vahşi polio virüsü dolaşımını durdurmak için en az 3-5 kez Ulusal Aşı Günleri düzenlemek; sürveyans sistemini iyi çalıştırarak 15 yaş altındaki Akut Flask