Farmasötik Botanik 6. Hafta Angiospermae, Monocotyledones Doç. Dr. Nilüfer ORHAN 6. Hafta: Angiospermae Farmakognozi Anabilim Dalı Önemli droglar Oda No:304 E-Posta:nsendogdu@gazi.edu.tr Kapalı tohumluların genel özellikleri Gymnospermae den farkları Monocotyledones sınıfının genel özellikleri Monokotil sınıfındaki önemli familyalar, türler 2 Bölüm : Spermatophyta Alt Bölüm : Angiospermae (Kapalı Tohumlular) Gymnospermae den farkları: Karpellerin kapanmasıyla ovaryum meydana gelir, ovuller açıkta değil Ovaryumun tepesinde stilus, stigma var Polen taneleri stigmanın üzerinde çimlenir Odunlu-otsu Odun borusu: trake ve trakeitler Angiospermae Özellikleri Gymnospermae den farkları: Çiçeklerin yapısı özel (periant/perigon örtü) Tozlaşma çeşitli yollarla: Rüzgar: Anemofil, Böcek: Entemofil, Su: Hidrofil, Kuş: Ornitofil 3 4 Familyalar 1
Angiospermae bitkileri; Magnoliophyta, Anthophyta (Çiçekli bitkiler) 250 000 kadar üyesi var Çim yapraklarının (çenek, kotiledon) sayısına göre 2 sınıf: I.Sınıf: Monocotyledonae (tek çenekliler) II.Sınıf: Dicotyledonae (çift çenekliler) I.Sınıf: Monocotyledonae (Liliopsida, Tek çenekliler) Embriyoda tek çim yaprağı (kotiledon) var Çoğu otsu bitkiler, nadiren odunsu İletim demetlerinde ksilem ve floem arasında kambiyum yok, sekonder kalınlaşma yok Mantar tabakası yok 5 6 I.Sınıf: Monocotyledonae (Tek çenekliler) Yapraklar; sapsız, basit, tam kenarlı, paralel damarlı, sarmal dizilişli Gövdeleri genelde yumrulu, soğanlı Ana kökün gelişmesi zamanla durur, yan kökler saçak kökleri oluşturur I.Sınıf: Monocotyledonae (Tek çenekliler) Çiçek halkaları 3 parçalı = Trimer Kaliks ve korolla yerine tepal = Perigon örtü Pentasiklik: 2 sıra tepal, 2 sıra stamen, 1 pistil Çiçek formülü:a T 3+3 A 3+3 G (3) 7 8 Familyalar 2
Monocotyledonae-Dicotyledonae Farkları I.Sınıf: MONOCOTYLEDONAE Takım: Poales (Glumiflorae) Tek/ çok yıllık çayır otları, nadiren odunsu Çiçekler küçük, periantsız, zarımsı kuru braktelerin (gluma) koltuğundan çıkar Çiçek durumu; spika Meyva; karyopsis veya nuks 9 10 Takım: Poales (Glumiflorae) Familya: Poaceae (Graminae) Buğdaygiller Çok geniş yayılışlı Tek/çok yıllık Otsu, nadiren odunsu Gövde yuvarlak, içi boş, sadece noduslarda dolu Poaceae (Graminae) Yaprak Özellikleri Yaprak şeritsi, yassı Noduslarda tek, gövdede iki sıra (alternan) Yaprak tabanı gövdeyi sarar: vagina Lamina-vaginanın birleşim yerinde dilcik:ligula lamina ligula vagina 11 12 Familyalar 3
Poaceae (Graminae) Çiçek Özellikleri Çiçekler erdişi, bazen tek eşeyli Çiçekler spika topluluğu halinde: spikula Spika => Spikula => Rasemus/Ranikula Poaceae (Graminae) Çiçek Özellikleri Spikula ekseninde, tabandaki 2 brakte: gluma Her çiçekte bulunan 2 brakteol: glumella (dıştaki lemma, içteki palea) Tek çiçekte 2 parçalı periant (lodikula), 3 stamen ve üst durumlu 1 ovaryum var Filamentler uzun ipliksi, Stigma 2 adet tüylü 13 14 Poaceae nin diğer özellikleri Meyva, nişasta bakımından zengin karyops Perikarp, testa ile yapışık Poaceae familyası bitkileri, farklı özelliklerine göre 4 grupta incelenir Önemli Poaceae (Buğdaygiller) Üyeleri a. Tıbbi Poaceae'ler: Triticum sativum, Zea mays b. Uçucu Yağ Taşıyanlar: Cymbopogon sp. c. Zehirli Poaceae'ler: Lolium temulentum (Delice) d. Faydalı Poaceae'ler: 1. Hububat Verenler: Hordeum sativum, Secale cereale 2. Şeker Eldesinde: Saccharum officinarum (Şeker kamışı) 3. Alkollü İçki Hazırlamada: Panicum miliaceum (Boza darısı) 4. Hayvan Yemi Olarak Kullanılanlar 5. Kağıt, Hasır, Mobilya Yapımı: Bambusa sp. (Bambu) 6. Rizomları Sürünücüler 7. Dekoratifler 15 16 Familyalar 4
Tür: Triticum sativum (Buğday) Tek yıllık, otsu Çiçek durumu yoğun bir spika Karyops tipi meyvaları, nişasta ve protein yönünden zengin Drog: Tritici amylum (Ph.E.) (Buğday nişastası) Tür: Triticum sativum (Buğday) Besin, Eczacılıkta iltihap giderici olarak pudra, pomat, lavman halinde, Granül, tablet v.s. ilaç şekillerinin hazırlanmasında Tozları seyreltmek için 17 18 Tür: Oryza sativa (Pirinç, Çeltik) Yeryüzünün en eski kültür bitkisi Sulak yerlerde yetişir Çeltik glumalı hali, glumalardan ayrılınca pirinç Çiçekleri panikula durumunda Tür: Oryza sativa (Pirinç, Çeltik) Meyvalarında nişasta bulunur fakat proteince fakir Drog: Oryzae amylum (Ph.E.) (Pirinç nişastası) Buğday nisastası ile aynı amaçlarla kullanılır 19 20 Familyalar 5
Tür: Zea mays (Mısır) Tek yıllık, monoik kültür bitkisi Erkek spikulalar; gövdenin tepesinde panikula Dişi spikulalar; yaprak koltuğunda spadiks Dişi çiçekler çok sayıda ve spata (kın) ile çevrili Tür: Zea mays (Mısır) Dişi çiçeklerin stilusları uzun ve spatadan dışarı çıkar Bunlar; Stylus Maydis mısır püskülü droğunu verir Diüretik, böbrek taşı düşürücü 21 22 Tür: Zea mays (Mısır) Maydis amylum (Ph.E.): Karyops meyvaların endospermasından mısır nişastası elde edilir. Besin ve C vitamini elde edilişinde kullanılır Tanelerden elde edilen zein tabletlerin kaplanmasında, dekstrin yapıştırıcı olarak Tür: Zea mays (Mısır) Maydis oleum raffinatum (Ph.E.): Meyvaların embriyolarının sıkılmasıyla mısır özü yağı elde edilir Doymamış yağ asitleri taşıdığından kanda kolesterol artışını önler, diyet olarak önerilir 23 24 Familyalar 6
Takım: Arecales Familya: Palmae (Arecaceae) Palmiyegiller Tür: Serenoa repens (Sabal serrulata) (Cüce palmiye) Tropik ve subtropik bölge bitkileri, TR de - Monoik odunlu bitkiler Ağaç şeklinde olanlarda yapraklar gövdenin tepesinde küme halinde Eczacılıkta, Gıda, alkollü içki hazırlanmasında, Ev eşyası yapımında (sepet vb.) Bitkisel mum elde edilişinde İngilizce adı: Saw palmetto Kuzey Amerika da kumlu topraklarda yetişen alçak boylu çalı Sürünücü rizomdan çıkar, kısa bir sürgünün tepesinde sık yaprak demeti bulunur Meyve tek tohumlu bakka 25 26 Tür: Serenoa repens (Sabal serrulata) Drog: Sabalis serrulatae fructus Üriner sistem hastalıklarında, prostat bezinin büyümesinde (BPH) kronik idrar yolları enfeksiyonları, idrar gecikmesi veya aşırı gece idrarı gibi bozukluklarda Takım : Liliflorae (Liliales) Çok yıllık, otsu-odunsu bitkiler Yapraklar şeritsi, paralel damarlı Çiçek erdişi, aktinomorf, entemogam Çiçek 3 parçalı ve pentasiklik Dış 2 halka perigon şeklinde Ovaryum sinkarp, 3 karpelli 27 28 Familyalar 7
Takım : Liliflorae (Liliales) Takım : Liliflorae (Liliales) Familya: Liliaceae (Zambakgiller) Meyva kapsula ya da bakka, Tohum endospermalı, çoğunlukla nişastasız Çoğunluğu kışı, soğan, rizom veya yumru halinde geçiren geofit kara bitkileri Daha çok sıcak bölgelerde, yaygın Çok yıllık, genellikle otsu Soğan, kormus, yumru ve rizomları bulunur Yapraklar; yassı, şeritsi, kordat bazen zarımsı pul şeklinde 29 30 Familya: Liliaceae (Zambakgiller) Çiçekler erdişi, aktinomorf Dışta 2 halkalı perigon örtü Stamen 6, ovaryum üst durumlu sinkarp, 3 karpelli, 3 gözlü: a. P 3+3 A 3+3 G (3) Meyva; septisit kapsül, lokulusit kapsül veya bakka Akdeniz ülkelerinde yaygın TR de 32 cins, 200 türü var Colchicum autumnale - Acı çiğdem Aloe sp. - Sarısabır Allium sativum Sarımsak Hyasinthus - Sümbül Yucca sp. - Avize çiçeği 31 32 Familyalar 8
Tür: Colchicum autumnale- Acı çiğdem Çok yıllık otsu Avrupa bitkisi, soğanlı ve zehirli Drog: Colchici semen (TK) Yaz sonu olgunlaşan tohumlar alkaloit (kolşisin) taşır Romatizma ve gut hastalığında kullanılır Hücre bölünmesini engellediği için tümörlerin tedavisinde kullanılır Aynı sebeple ziraatte daha iyi ürün elde etmek için kullanılır Tür: Smilax sp. (Saparna) Dioik, tırmanıcı, dikenli bir bitki Yaprakları saplı ve kordat, sarmal dizilişli Stipulalar sülük şeklinde Meyve kırmızı bakka Smilax aspera ve S.exelsa 33 34 Drog: Sarsaparillae radix Rizomdan ayrılmış kökler saponozit taşır Cilt hastalıklarında temizleyici, arındırıcı, kabukları ortadan kaldırıcı (depuratif) Kök birası yapımında Tür: Aloe vera (A. barbadensis, A. vulgaris) Aloe ferox Sarı sabır, 200 kadar türü var, 3-4 türü tıbbi Çöl sıcaklarına dayanıklı ABD, Meksika, Afrika, Japonya da kültürü + Antalya, Bodrum, İzmir civarında süs bitkisi Aloe vera en faydalı tür, ülkemizde - 35 36 Familyalar 9
Tür: Aloe vera, Aloe ferox Gövde kısa, hatta bazen gövdesiz, sukkulent Yapraklar etli, kenarları dişli (serrat), rozet şeklinde dizilmiş, lanseolat Çiçek durumu dik ve sık salkım Sarı-kırmızı renkli, korolla tüpsü Aloe vera yapraklarının içindeki jel kısım: Aloe vera jel Nemlendirici, yumuşatıcı, yara iyi edici etkiye sahip Üretimi zor, pahalı bir ürün İçilmesi çok tehlikelidir Jelde birçok mikroorganizma üremesi kolay 37 38 Aloe nedir? Drog Adı: Aloe barbadensis (Ph.E.) Tıbbi olarak kullanılan kısmı: Yaprak usaresi Yapraklar kesilerek, ezilerek usaresi alınır Isıtılarak suyu uçurulur Siyah parlak kütleler meydana gelir : ALOE Laksatif etkili Tür: Convallaria majalis Müge, inci çiçeği Orta Avrupa da doğal, ayrıca süs bitkisi Beyaz çan şeklinde, hoş kokulu çiçekleri var Çok senelik otsu bir bitki Türkiye de Toroslar ve İzmit te 39 40 Familyalar 10
Tür: Convallaria majalis Drog: Convallariae majalis herba Bileşiminde kalp kuvvetlendirici ve diüretik etkili olan kalp heterozitleri bulunur Çiçekler; parfümeri ve kozmetikte Tür: Allium sativum Sarımsak Soğanlı, otsu, tek yıllık kültür bitkisi 20-30 cm yükseklikte Yapraklar ince uzun, düz Çiçekleri beyaz-pembe, Umbella durumunda ve spata ile sarılmış 41 42 Tür: Allium sativum Drog: Allii sativi bulbi (Ph.E.) Taze veya kurutulmuş soğanlar Tansiyon ve kolesterol düşürücü Antiseptik, ateş düşürücü, enfeksiyonlu hst. (romatizma, sinüzit) İdrar söktürücü Parazit düşürücü İştah açıcı, lezzet verici Tür: Ruscus aculeatus Tavşan memesi Avrupa, Kuzey Anadolu Daima yeşil çalılar Süs bitkisi, çiçek buketlerinde Drog: Rusci rhizome (Ph. E.) Rizom-kökleri diüretik, antienflamatuvar 43 44 Familyalar 11
Liliaceae deki Süs Bitkileri Tulipa (Lale) Lilium (Zambak) Hyacinthus (Sümbül) Colchicum (Çiğdem) Muscari (Arap otu) Fritillaria (Ağlayan gelin) Yucca (Avize çiçeği) Tür: Hyacinthus orientalis Sümbül 15-20 cm, çok yıllık, otsu, soğanlı Çiçekler 6 tepalli, kokulu, mavimsi, kısa saplı 5-15 çiçekten oluşan salkım Yumruları cildi yumuşatır, çıban tedavisinde Tohumlar iştah açıcı, belsoğukluğu, sarılık tedavisinde 45 46 Sebze olarak kullanılan Liliaceae ler Allium cepa (Soğan) Allium porrum (Pırasa) Allium sativum (Sarımsak) Asparagus officinalis (Kuşkonmaz) Takım : Liliflorae (Liliales) Familya: Iridaceae Çok yıllık otsu bitkiler Sıcak-ılıman bölgelerde yaygın Soğan,yumru,rizom taşır Yaprakları şeritsi, kılıçsı, paralel damarlı Çiçekler erdişi, epigin 47 48 Familyalar 12
Takım : Liliflorae (Liliales) Familya: Iridaceae Dış iki halka perigon şeklinde, genelde tabanda tüp şeklinde birleşmiş T 3+3 A 3+0 G (3) Ovaryum alt durumlu, sinkarp, 3 karpelli, 3 gözlü Meyve lokulusit kapsül Dünya da 1500 kadar tür TR de 4 cins, 65 tür Iris, Crocus, Gladiolus Familya: Iridaceae (Süsengiller) Tür:Crocus sativus (Safran) Çok yıllık, otsu, Akdeniz bitkisi Kültür: Türkiye, İran, İtalya, İspanya, Fransa Drog: Croci stigmata (Safran) Stimulan, uterus hareketlerini arttırıcı Eczacılıkta renk, koku ve tat verici Emenagog (adet söktürücü), yüksek dozda düşük yapabilir Şeker, tatlı ve pastalarda 49 50 Takım : Asparagales Familya: Amaryllidaceae (Nergizgiller) Liliaceae familyasına benzer Çok yıllık, otsu, soğan, kormus, rizomlu Yapraklar yassı, şeritsi Tepaller bitişik-serbest, parakorolla olabilir Liliaceae den farkı: ovaryum alt durumlu, çiçek epigin Meyve kapsula veya bakka Dünyada 1310, TR de 15 kadar tür Familya: Amaryllidaceae Türler: Agave americana, A. rigida, A. sisalana Vatanı Amerika, görünüşü Aloe ye benzer TR de doğal olarak yetişmez, süs bitkisi Yapraklardan elde edilen maddeler hormon sentezinde Tatlandırıcı olan agave şurubu eldesinde Sisal lifi, dokuma ve halat yapımında Tekila hazırlanışında kull. 51 52 Familyalar 13
Familya: Amaryllidaceae Tür: Galanthus nivalis (Kardelen) Çiçekler her dalda tek, pedunkul çiçek açınca aşağıya sarkar, aktinomorf, Tepal: 6, 2 sıra üzerinde dizili, Çiçek beyaz renkli, içteki tepallerin tepesinde veya tabanında yeşil bir leke var Çiçeklenme: Şubat-Mart Familya: Amaryllidaceae Tür: Galanthus nivalis Kullanılan kısmı: Bulbus Alzheimer tedavisinde kullanılan bir maddenin kaynağı Galanthus elwesii, ilk olarak (1874) İzmir yakınında bulunmuş TR'den ihraç edilen çiçek soğanları listesinde ilk sırada 53 54 Takım: Zingiberales Familya: Zingiberaceae (Zencefilgiller) Tropik, subtropik bölgelerde yetişen sürünücü rizomlu, yumrulu bitkiler Çok yıllık, otsu Yapraklar petiolat, linear ya da eliptik vaginalı Çiçekler erdişi Takım: Zingiberales Familya: Zingiberaceae (Zencefilgiller) Kaliks korolla var, tüp şeklinde birleşmiş Meyve kapsül veya bakka Baharat olarak kullanılırlar Rizom veya tohumları uçucu yağ bakımından zengin 55 56 Familyalar 14
Familya: Zingiberaceae Tür: Zingiber officinalis Stomaşik, baharat olarak kullanılanlar Zencefil Ana vatanı Güney Asya Kültür: Asya, Afrika, Karayipler Drog: Zingiberis rhizoma (Ph.E.) Mide ağrısı, ishal,boğaz ağrısı, ses kısıklığı, soğuk algınlığı taşıt tutmasına karşı iştah açıcı Zingiber officinale (Zencefil) Zingiberis rhizoma Alpinia officinarum (Havlıcan) Galangae rhizoma Curcuma longa (Zerdeçöp) Curcumae longae rhizoma Curcuma zedoariae (Cedvar) Zedoariae rhizoma 57 58 Başarılar dilerim 59 Familyalar 15