BİLİŞİM SİSTEMLERİNİN PRENSİPLERİ Derleyen: Prof. Dr. Güngör BAL Bölüm 09 Bilişim ve Karar Destek Sistemleri
Prensipler ve Öğrenme Hedefleri İyi karar-verme ve problem çözme yetenekleri etkin bilişim ve karar destek sistemlerinin geliştirilmesinde anahtardır. Karar vermenin aşamalarını tanımlayınız Problem çözmede gerçekleştirme ve izlemenin önemini tartışınız 2
Prensipler ve Öğrenme Hedefleri (devam) Yönetim bilişim sistemi (MIS), doğru bilgiyi doğru kişiye doğru formatta doğru zamanda sağlamalıdır. MIS in kullanımını açıklayınız ve giriş ve çıkışlarını belirleyiniz İş organizasyonlarının fonksiyonel alanlarında bilişim sistemlerini tartışınız. 3
Prensipler ve Öğrenme Hedefleri (devam) Karar destek sistemleri (DSS), problemler yapılandırılmadığında kullanılır Yönetim destek araçlarında etkin olmak için DSS lerine potansiyel kazandıran önemli karakteristikleri listeleyiniz ve tartışınız DDS için temel bileşenleri belirleyiniz ve açıklayınız 4
Niçin Bilişim ve Karar Destek Sistemlerini Öğrenmeliyiz? (Why Learn About Information and Decision Support Systems?) Bilişim sisteminin gerçek potansiyeli, çalışanların daha fazla bilgilendirilme esasına dayalı iş kararları almalarında onlara yardımcı olmaktır Bu sistemler maliyetleri azaltır, kazançları artırır, yeni fırsatları ortaya çıkarır. Örnekler Nakliye koordinatörü ürünleri nakletmek için daha ucuz yol bulabilir. Kredi verme yöneticisi güvenirliliği belirleyebilir. Ambar/depo yöneticisi envanteri daha iyi sürdürebilir. 5
Karar Verme ve Problem Çözme Her organizasyonun etkin karar almaya ihtiyacı olur Çoğu durumlarda, organizasyonun stratejik planlaması ve bütün hedefleri karar alma için yönü/ yolu belirler Bilişim sistemleri, stratejik planlama ve problem çözmede yardımcı olur 6
Problem Çözmenin Bir Bileşeni Olarak Karar Verme Karar-verme safhası: Problem çözme sürecinin ilk kısmı Anlama aşaması: Potansiyel problemler veya imkanlar belirlenir ve tanımlanır Tasarım aşaması: Problem için alternatif çözümler geliştirilir Seçim aşaması: Yapılacaklar için bir yol seçimini gerektirir 7
Problem Çözmenin Bir Bileşeni Olarak Karar Verme (devam) Karar verme ile problem çözme ilişkisi 8
Problem Çözmenin Bir Bileşeni Olarak Karar Verme (devam) Problem çözme: Karar vermenin daha ilerisine geçerek gerçekleştirme ve izleme aşamalarını da içerir Gerçekleştirme aşaması: bir çözüm uygulamaya konulur İzleme aşaması: karar vericiler uygulamayı (devreye almayı) değerlendirirler. 9
Programlı ve Programsız Kararlar Programlı karar Karar; bir kural, işlem veya sayısal yöntem kullanılarak oluşturulur Geleneksel bilişim sistemleri kullanılarak kolayca bilgisayara uyarlanabilir Programsız karar Karar, genel olmayan veya istisnai durumlar ile ilgilidir Kolayca ölçülebilir, anlaşılabilir, sayısallaştırılabilir değildir 10
Optimizasyon, Tatmin Etme ve Keşifsel Yaklaşımlar Optimizasyon modeli: en iyi çözümü bulur, genellikle organizasyonun hedeflerini karşılamaya en iyi yardımcı olan bir çözümdür Tatmin edici model: iyi bir problem çözümünü bulur, ancak çözümün en iyisi olması gerekli değildir Keşifsel yöntemler (Heuristics): iyi bir çözüm bulan yaygın olarak kabul görmüş yol göstericiler veya prosedürler (parmak sayma veya göz kararı gibi) 11
Bilişim ve Karar Destek Sistemlerinin Faydaları Bilişim ve karar destek sistemleri bireylerin, grupların ve organizasyonların daha iyi karar vermelerine, problem çözmelerine ve hedeflerini gerçekleştirmelerine yardımcı olur. Bu sistemlerin performansları karar verme kalitesi ve problem karmaşıklığının tipik olarak bir fonksiyonudur. Karar verme kalitesi; artırılan etkinlik, artırılan verim, daha fazla üretim ile sonuçlanır. Problem karmaşıklığı; problemin çözümümün ve uygulamasının ne kadar zor olduğuna bağlıdır. Bu sistemlerin oluşturulmasının maliyeti, bilişim teknolojileri bileşenleri (donanım, yazılım, veri tabanı, ağlar ve internet, personel ve prosedürler) için yapılan giderlerdir. 12
Bilişim ve Karar Destek Sistemlerinin Faydaları Bilişim ve Karar Destek Sistemlerinin pozitif ve negatif etkileri 13
YBS lerinin Genel Bir Değerlendirilmesi Yönetim bilişim sistemi (Management information system, MIS) İnsanların, prosedürlerin, veri tabanlarının ve cihazların bütünleşik koleksiyonudur Organizasyonun hedeflerini gerçekleştirmeye yardımcı olmak için yöneticiler ve karar yapıcılara bilgi sağlar Organizasyona rekabet etme avantajı verir Doğru insanlara doğru zamanda ve doğru biçimde doğru bilgi sağlar Yöneticilere bilgiyle beraber etkin karar alma desteği ve günlük operasyonlar üzerine geri bildirimler sağlar Yönetim bilişim sistemlerinin kullanımı yönetimin bütün kademelerini içine alır. 14
YBS lerinin Genel Bir Değerlendirilmesi Yönetim Bilişim Sistemlerinin kaynakları 15
Bir YBS nin girdileri Dahili veri kaynakları TPSs and ERP systems ve ilişkili veri tabanları Veri ambarları (data warehouses) ve veri marketleri (data marts) Firma içinden özel fonksiyonel alanlar Harici veri kaynakları Verileri daha önceden TPS tarafından elde edilmemiş müşteriler, tedarikçiler, rakipler ve hissedarlar Internet Extranets 16
Bir YBS nin çıktıları Bir yönetici gösterge ekranı 17
Bir YBS nin çıktıları Zamanlı rapor: Belirli zaman aralıklarında (periyodik olarak) veya zamanında (günlük, haftalık veya aylık) üretilir Anahtar-gösterge raporu: Önceki günlerin kritik aktivitelerinin özeti Talep raporu: Birisinin talebi durumunda kesin bilgi vermek için hazırlanır İstisnai rapor: Olağan dışı bir durumda veya yönetim eylemi gerektiğinde otomatik olarak üretilir Ayrıntılı raporlar: Bir durum hakkında çoğalan ayrıntıda veri sağlar 18
Bir YBS nin çıktıları Bir yönetim bilişim sistemince üretilen rapor çeşitleri 19
Bir YBS nin karakteristikleri Belirli ve standart biçimlerde raporlar üretir Yazılı çıktı veya elektronik kopya raporlar üretir Bilgisayar sisteminde saklanan dahili veriyi kullanır Kullanıcılara özel raporlar geliştirme imkanı sağlar Sistem personeli tarafında geliştirilen raporlar için kullanıcı taleplerini gerekli görür 20
Bir YBS nin Fonksiyonel Yönleri Çoğu organizasyonlar fonksiyonel hatlar veya alanlarla birlikte yapılandırılır Bireysel fonksiyonlara yönelik raporlar üretmek için YBS fonksiyonel hatlara göre bölünebilir 21
Bir YBS nin Fonksiyonel Yönleri Bir organizasyonun yönetim bilişim sistemleri 22
Karar Destek Sistemlerinin Genel Bir Değerlendirilmesi DSS: Problemlerin çözümünde karar vermeye yardımcı olmak için kullanılan insanlar, prosedürler, yazılım, veri tabanları ve cihazların organize edilmiş takımı Bir DSS in odağı, yapılandırılmamış veya yarı yapılandırılmış problemler konusunda karar-verme etkinliği üzerinedir Bütün seviyedeki yöneticiler tarafından kullanılır 23
Bir Karar Destek Sisteminin Karakteristikleri Bilgiye hızlı erişim sağlar Farklı kaynaklardan büyük miktarda veriyi işler Rapor ve sunun esnekliği sağlar Hem metinsel hem de grafiksel uyumluluk sunar Alt seviye veri analizini sağlar 24
Bir Karar Destek Sisteminin Karakteristikleri (devam) Karmaşık, gelişmiş analizleri gerçekleştirir ve ileri seviye yazılım paketlerini kullanarak karşılaştırmalar yapar Optimizasyon, tatmin etme ve keşifsel yaklaşımları destekler Ne-yapmalı analizi (What-if analysis): problem verisinde varsayıma dayalı değişiklikler yapma ve sonuçlar üzerindeki etkisini gözlemleme Hedef-arama analizi (Goal-seeking analysis): Belirli bir sonuç için gerekli olan problem veriyi tanımlama Benzetim (Simulation): DSS in gerçek bir sistemin özelliklerini kopyalama yeteneği 25
Bir Karar Destek Sisteminin Yetenekleri Problem çözme safhalarını destekler Farklı karar frekanslarını destekler Özel ve geçici (Ad hoc) DSS Kurumsal DSS Farklı problem yapılarını destekler Çok iyi yapılandırılmış problemler Yarı yapılandırılmış veya yapılandırılmamış problemler Çeşitli karar verme seviyelerini destekler 26
Bir Karar Destek Sisteminin Yetenekleri (devam) Karar-verme seviyeleri 27
DSS ve MIS Karşılaştırılması DSS ve MIS Karşılaştırılması 28
Bir Karar Destek Sisteminin Bileşenleri Veri tabanı Model tabanı İletişim yöneticisi: Kullanıcı ara yüzü, karar vericilerin: DSS e kolay erişim ve işletmesine Ortak iş terimleri ve deyimleri kullanmasına izin verir Internet e, ağlara ve diğer bilgisayar tabanlı sistemlere erişim 29
Bir Karar Destek Sisteminin Bileşenleri (devam) Şekil 10.15: Bir DDS için kavramsal model 30
Veri tabanı (Database) Veri tabanı yönetim sistemi (Database management system) Yöneticiler ve karar vericilerin şirket veri tabanı, veri ambarı ve veri marketlerinde depolanan veri üzerinde kaliteye yönelik analiz yapabilmesine izin verir. Harici veri tabanlarına bağlanmak için de kullanılabilir Veri-güdümlü DSS (Data-driven DSS): öncelikle şirketin veri tabanına dayalı kaliteye ait analizi yerine getirir 31
Model Tabanı Model tabanı: karar vericiler için çeşitli modellere erişim sağlar ve karar vermede yardımcı olur Hem dahili hem de harici veriler üzerine niteliksel analiz yapmaya izin verir Model-güdümlü DSS: öncelikle matematiksel veya niteliksel analizleri yerine getirir Model yönetim sistemi (Model management software (MMS): bir DSS içinde modellerin kullanımını koordine eden yazılım 32
Kullanıcı ara yüzü veya diyalog yöneticisi Bilgi edinmek için kullanıcıların DDS ile etkileşime girmesine fırsat verir DSS ni oluşturan donanım ve yazılım ile kullanıcı arasındaki haberleşmenin bütün yollarıyla yardımcı olur 33