HR. Ü.Z.F.Dergisi, 2004, 8 (1):23-31 J.Agric Fac. HR. U. 2004, 8 (1):23-31 ADANA İLİNDE BAZI ÖNEMLİ TARLA ÜRÜNLERİNİN KARLILIK DÜZEYLERİNİN EKİM ALANLARI ÜZERİNE ETKİSİ Hasan YILMAZ * Geliş Tarihi: 12/08/2003 ÖZET Bu çalışmada, Adana ilinde buğday, mısır ve pamuk gibi önemli tarla ürünlerinin ekim alanlarında son yıllarda gözlenen büyük değişmeler ürünlerin göreli fiyatları ve karlılıkları açısından incelenmiştir. İncelenen 1990-2000 döneminde, pamuk ekim alanlarındaki mısır lehine daralma 1990 yılına göre %60 dolayındadır. Bu daralmada en etkili faktörün, mısır/pamuk göreli fiyatlarının ve karlılıklarının dönem boyunca mısır lehine bir gelişme göstermesidir. Araştırma sonucunda pamuk ekim alanı indeksi ile mısır/pamuk reel fiyat paritesi indeksi arasındaki korelasyonun katsayısı r = - 0.64; buğday+ii.ürün mısır hektara reel brüt kar indeksi ile pamuk hektara reel brüt kar indeksi arasındaki korelasyonun katsayısı r = -0.62 olarak bulunmuştur. Adana ili için pamuk ekilişlerine en önemli alternatifin Buğday+II.ürün mısır ekilişleri olduğu söylenebilir. Anahtar Kelimeler: Bitki Deseni, Karlılık,, Ekim Alanı EFFECT of PROFITABILITY of MAJOR CROPS on CROP PATTERN in ADANA PROVINCE ABSTRACT In this study, significant changes that have recently been observed in the areas where major field crops such as wheat, maize, and cotton were sown in Adana province, were analyzed in the light of relative prices and relative profitability of crops. In the period of 1990-2000, decline in the cotton area in favour of maize was 60% according to base year 1990. This decline could be attributed to the progress in relative price parity and relative profitablity of maize against the cotton. Correlation coeficients between maize/cotton real price parity index and cotton area sown index were found to be 0.64 and to be 0.62 between relative gros margin index of wheat+2nd.crop maize/cotton and cotton planting area index. It can be said that main rival enterprise is wheat + 2nd. crop maize against the cotton in the crop pattern of Adana province. Key Words: Crop Pattern, Profitability, Price Parity, Area Sown GİRİŞ Adana ilinde tarımı yaygın olarak yapılan tarla ürünlerinin başında buğday, I.ürün mısır, pamuk ve buğday+ii.ürün mısır gelmektedir. Söz konusu ürünlerin Adana ili ekonomisine katkısı büyüktür. Ancak son yıllarda buğday, I.ürün mısır, pamuk ve buğday+ii.ürün mısır ürünlerinin ekim alanlarında dalgalanma görülmektedir. Özellikle pamuk ekim alanları giderek daralmaktadır. Adana ilinde Türkiye de üretilen pamuğun %16,2 si, mısırın %45,3 ü ve buğdayın ise %6,3 ü üretilmektedir. 1990 yılında 109.000 hektar olan pamuk ekim alanı 2000 yılında %59 oranında düşerek 45.000 hektara gerilemiştir. Ekim alanı ve verime bağlı olarak değişiklik gösteren pamuk üretimi ise 1990 yılında 246.000 ton iken, 2000 yılında %42 oranında düşerek 143.000 tona düşmüştür. Pamuk ekim alanları ve üretimde görülen bu azalmada; özellikle sulu pamuk * Çukurova Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Tarım Ekonomisi Bölümü, Adana
tarımında yaşanan pamuk hastalık ve zararlılarının pamuk ekimi ile birlikte tarımsal mücadele masraflarını etkilemesi ve bunun sonucu olarak pamuk maliyetinde meydana gelen artışlar ile (Yurdakul, 1986), işgücünün bulunabilirliği ve fiyatın önemli ölçüde etkili olduğu söylenebilir (Ören ve ark., 1998). Adana ilinde ekonomik önem taşıyan pamuk, mısır ve buğday üretiminde, üreticiler ekim tercihlerini kullanırken değişik faktörlerin etkisi altında kalmaktadır. Ancak üreticinin ekim alanı tercihini belirleyen en önemli faktörün ürünlerin karlılık düzeyleri olduğu bir gerçektir. Üreticilerin ekim alanı tercihlerinde; çevre koşulları, ürünün pazar durumu, üretim faktörleri fiyatı ve miktarı, alışkanlıklar, karlılık, ürünün işgücü isteği, ürünlerin nispi fiyatları ve risk önemli rol oynamaktadır. Bu konuda yapılan bir çalışmada; üreticilerin ürün seçiminde ilk sırada göz önüne aldıkları kriterin ürünlerin karlılık durumu olduğu,ürün seçimini etkileyen diğer faktörlerin ise önem sırasına göre; alışkanlıklar, ürünün satış kolaylığı, münavebe durumu, ürünün işgücü isteği, komşuların yetiştirdiği ürünler ve alet ekipman durumu olduğu saptanmıştır (Özkan, 1993). Adana ilinde belirli bir yıl ve belirli bir ürün için ürün maliyetini ve üretimden elde edilen karlılık durumunu inceleyen çeşitli çalışmalar bulunmakla birlikte, birkaç ürünü birlikte ve uzun bir dönem için inceleyen az sayıda çalışma vardır. Bu konuda yapılan çalışmalar aşağıda özetlenmiştir. Yurdakul (1986), Çukurova bölgesinde pamuk ekim alanı, maliyet ve net karda görülen dalgalanmaları incelediği çalışmasında; (1971-1984) yıllarını kapsayan 14 yıllık dönemde pamuk veriminde meydana gelen dalgalanmanın en önemli nedeninin pamuk zararlılarının tahribatı olduğunu belirtmiş, tarımsal mücadele masraflarındaki artışın birim alandan sağlanan net karda önemli düşüşlere neden olduğunu ve bununda pamuk ekim alanlarında dalgalanmaya neden olduğunu vurgulamıştır. Pamuk ekim alanı serisi ile birim alandan sağlanan net kar serisi arasındaki korelasyon katsayısını r= 0,66 (p=0,05) olarak bulmuştur. Yurdakul ve Ören (1991), Çukurova bölgesinde pamuk üretim maliyeti, satış fiyatı ve ekim alanı ilişkisinin incelendiği çalışmada; pamuk ekim alanında görülen dalgalanmanın büyük ölçüde bir önceki yılda pamuktan elde edilen gelire bağlı olarak değiştiğini belirtmişlerdir. Birim alandan elde edilen gelir ile bunu izleyen yılın ekim alanı serisi arasındaki korelasyon katsayısını r=0,645 (p<0,01) olarak hesaplamışlardır. Ören ve ark., (1998), Çukurova bölgesinde pamuk ile pamuğa alternatif ürünler arası rekabetin incelendiği çalışmasında; pamuğa alternatif ürünlerin mutlak kar, brüt kar ve nispi kar düzeyleri ile pamuk ekim alanı arasındaki ilişki incelenmiştir. Araştırma sonucunda bölgedeki üreticilerin pamuk yetiştirme kararları üzerinde daha çok bir önceki yılın pamuk/buğday fiyat paritesi ile buğday+ii.ürün mısırdan elde edilen brüt karın etkili olduğu saptanmıştır. Bu araştırmanın amacı Adana ilinde pamuğa alternatif ürünlerin karlılık düzeyi ile ekim alanları arasındaki ilişki ile birlikte pamuk ekim alanlarında meydana gelen değişmeye neden olan faktörleri karlılık düzeyi ve ürün fiyatları açısından inceleyerek ekim alanlarındaki değişmenin nedenlerini ortaya koymaktır. Ayrıca bu araştırma, elde edilen bulgular doğrultusunda bundan sonraki yıllarda üreticilerin ekim kararlarına ışık tutmak amacıyla ele alınmıştır. MATERYAL ve YÖNTEM Araştırmada yararlanılan temel veriler Adana Tarım İl Müdürlüğünün her yıl üreticilerle görüşerek hesapladığı ürün maliyet çizelgelerinden sağlanmıştır. Pamuk, buğday ve mısır maliyet çizelgelerinden elde edilen veriler 1990-2000 dönemini kapsayacak şekilde araştırmanın amacına uygun olarak işlenmiştir. İncelenen ürünlerin satış fiyatı olarak D.İ.E. nin çiftçi eline geçen fiyatlar kullanılmıştır (D.İ.E., 1999; D.İ.E., 2003). arasında kıyaslama yapabilmek için parasal değerler 1990=100 bazlı TEFE ile reel değerlere dönüştürülmüştür. Ayrıca araştırmada konuya ilişkin yayınlar, periyodikler ve raporlardan yararlanılmıştır. Çalışmada Adana ilinde ekonomik önem taşıyan buğday, I.ürün mısır, pamuk ve buğday+ii.ürün mısır ürünlerinin; birim alana brüt kar, net kar ve nispi (oransal) kar düzeyleri hesaplanarak ekim alanları ile ilişkileri incelenmiştir. Ayrıca ürünler arası rekabet durumu karlılık açısından ortaya konulmuştur. Ürünlerin karlılık düzeyi ile ekim alanı ilişkisi araştırılırken, indeksler oluşturulmuş ve bu indeksler arasında korelasyon analizi yapılmıştır. Ürün maliyetleri, bir dekara ortalama üretim girdileri kullanım düzeyine bağlı olarak hesaplanmış ve ürünlere göre birim alana brüt kar, net kar ve nispi kar düzeyi ortaya konulmuştur. Ürünlerin birim alana brüt ve net karlarının hesaplanmasında ise; brüt kar = gayrisafi (brüt) üretim değeri değişen 24
masraflar ve net kar = gayrisafi (brüt) üretim değeri üretim masrafları ile nispi kar= gayrisafi (brüt) üretim değeri/üretim masrafları formülleri kullanılmıştır (Açıl ve Demirci, 1984) Çiftçilerin yetiştirecekleri ürüne karar verirken sadece ürünlerin mutlak karlarına göre karar vermeleri doğru değildir. Mutlak karların yanında ürünlerin nispi (oransal veya karşılaştırmalı) karlarını da dikkate almaları gerekir. Çünkü bir üründe belirli kaynak düzeyi ile elde edilen ürün miktarının bir bölgede diğerinden yüksek olması o bölgenin bu üründe mutlak avantajlı olduğunu gösterir. Ancak aynı bölgede bir başka üründe belirli kaynakla üretilen ürün miktarı daha fazla olabilir. Bu durumda, aynı bölge kendi içerisinde karşılaştırıldığında ikinci üründe nispi avantaja sahiptir (İnan, 1994). Herhangi bir ürün için yapılan birim üretim masrafına karşılık o üründen elde edilen hasıladaki değişiklikler, üreticilerin ürün tercihlerini etkileyerek ekim alanlarını belirler. Özellikle kaynakların sınırlı olduğu durumlarda ürünlerin nispi karları önem kazanmaktadır. Net kar ve nispi kar, üretim faaliyetlerinin analizinde önemli bir gösterge olmakla beraber işletmenin gerçek gelirini yansıtmamaktadır. Bu bakımdan üreticilerin ekim kararları üzerinde yeterince etkili olmadığı söylenebilir (Ören ve ark.,1998). Buna karşın, gayrisafi üretim değerinden değişen masrafların çıkarılması ile elde edilen brüt kar; işletmede mevcut sınırlı üretim kaynaklarının kullanımı bakımından, üretim faaliyetlerinin rekabet güçlerinin belirlenmesinde önemli bir başarı ölçüsüdür (Erkuş ve ark., 1995). ARAŞTIRMA BULGULARI ve TARTIŞMA İncelenen Ürünler Açısından Adana İlinin Türkiye Tarımındaki Yeri Türkiye de yaklaşık 654.177 hektar alanda 879.940 ton pamuk üretilmektedir. Adana ili pamuk ekim alanı ve üretim miktarı açısından önemli bir potansiyele sahiptir. 2000 yılı verilerine göre Adana ilinin Türkiye pamuk ekim alanı içerisindeki payı % 6,9 iken pamuk üretimi içerisindeki payı ise % 16,2 dir. Türkiye de ortalama pamuk verimi 1.345 kg/ha. iken, Adana da 3.177 kg/ ha. dır (DİE, 2002; Anonim, 2003). Adana ilinde 1990 yılında 109.000 hektar olan pamuk ekim alanı 2000 yılında %59 oranında düşerek 45.000 hektara gerilemiştir. Ekim alanı ve verime bağlı olarak değişiklik gösteren pamuk üretimi ise 1990 yılında 246.000 ton iken, 2000 yılında %42 oranında düşerek 143.000 tona gerilemiştir (Çizelge 1). Türkiye de yaklaşık 9,4 milyon hektar alanda 21 milyon ton buğday üretilmektedir. 2000 yılı verilerine göre Adana ilinin Türkiye buğday ekim alanı içerisindeki payı % 3,5 iken buğday üretimi içerisindeki payı ise % 6,3 tür. Türkiye de ortalama buğday verimi 223 kg/da iken, Adana da 397,6 kg/ da dır (D.İ.E., 2002; Anonim, 2003) Adana ilinde 1990 yılında 366.000 hektar olan buğday ekim alanı 2000 yılında %9 oranında düşerek 333.000 hektara gerilemiştir. Buğday üretimi ise 1990 yılında 1.644.000 ton iken, 2000 yılında %19 oranında düşerek 1.325.000 ton olarak gerçekleşmiştir (Çizelge 1). Türkiye de yaklaşık 555.000 hektar alanda 2,3 milyon ton mısır üretilmektedir. Adana İli mısır ekim alanı ve üretim miktarı açısından önemli bir potansiyele sahiptir. 2000 yılı verilerine göre Adana ilinin Türkiye mısır ekim alanı içerisindeki payı % 22,5 iken mısır üretimi içerisindeki payı ise % 45,3 tür. Türkiye de ortalama mısır verimi 414 kg/da iken, Adana da 832 kg/ da dır (D.İ.E., 2002; Anonim, 2003). Adana ilinde 1990 yılında 25.000 hektar olan I.ürün mısır ekim alanı 2000 yılında %59 oranında artarak 40.000 hektara ulaşmıştır. I.ürün mısır üretimi ise 1990 yılında 215.000 ton iken, 2000 yılında %79 oranında artarak 385.000 ton olarak gerçekleşmiştir. II.ürün mısır ekim alanları ise 1990 yılına göre 2000 yılında yaklaşık 2.7 kat artarak 85.000 hektara ulaşmıştır (Çizelge 1). Aynı dönemde II.ürün mısır üretimi ise yaklaşık 3.7 kat artarak 657.000 tona ulaşmıştır. Türkiye toplam mısır ekim alanlarının %22,5 ine sahip olan Adana da ekilen mısırın %31,8 i I.ürün mısır, %68,2 si ise II.ürün mısırdır. Adana da üretilen mısırın %36,9 u I.ürün mısır, %63 1 i II.ürün olarak üretilmektedir. Adana İlinde Ürünlerin Karlılık Düzeyinin Ekim Alanlarına Etkisi Buğdayda Karlılık Düzeyi ve Ekim Alanı İlişkisi Buğday, ikinci ürün tarımına olanak vermesi, üretim, fiyat ve pazar koşullarındaki risk ve belirsizliklerin daha az olması bakımından; II.ürün ile birlikte değerlendirildiğinde pamuğun en önemli alternatifi durumundadır. Buğdayda birim alana elde edilen net kar, brüt kar ve nispi kar düzeyleri hesaplana- 25
Çizelge 1. Adana İlinde İncelenen Ürünlerin Ekim Alanı ve Üretimindeki Gelişmeler (Ekiliş:1000 Ha, Üretim:1000 Ton, İndeks:1990=100). PAMUK BUĞDAY I.ÜRÜN MISIR II.ÜRÜN MISIR Ekiliş İnd. Üret. İnd. Ekiliş İnd. Üret. İnd. Ekiliş İnd. Üret. İnd. Ekiliş İnd. Üret. İnd. 1990 109 100 246 100 366 100 1.644 100 25 100 215 100 32 100 176 100 1991 99 90 235 95 396 108 1.283 78 22 87 201 94 40 126 268 152 1992 124 114 304 124 365 100 1.582 96 29 116 276 128 55 171 420 238 1993 76 70 159 65 406 111 1.798 109 48 193 437 203 74 231 488 277 1994 80 73 212 86 414 113 1.596 97 19 77 179 83 31 95 211 120 1995 139 128 366 149 346 94 1.020 62 24 98 228 106 35 109 268 152 1996 121 111 305 124 348 95 1.231 75 35 140 344 160 69 216 510 290 1997 78 71 215 88 307 84 1.049 64 34 136 347 161 71 223 615 349 1998 83 76 226 92 278 76 580 35 50 199 459 213 76 238 573 326 1999 46 43 129 52 325 89 1.168 71 46 182 436 203 90 281 701 398 2000 45 41 143 58 333 91 1.325 81 40 159 385 179 85 267 657 373 Kaynak: Anonim (2003) Çizelge 2. Buğdayda Karlılık Düzeyi ve Ekim Alanı İlişkisi. Net Kar (Bin TL/ha) Brüt Kar (Bin TL/ha) Nisbi Kar (Bin TL/ha) Buğday/Pamuk Buğday/Mısır Bir Yıl Gecikmeli Buğday Ekim Alanı (ha) 1990 863 1.406 1,51 0,27 1,01 396.485 1991 123 567 1,10 0,25 0,99 365.000 1992 671 1.160 1,39 0,26 0,83 405.800 1993 1.061 1.642 1,64 0,29 0,95 413.800 1994 660 991 1,51 0,23 0,85 345.672 1995 225 583 1,14 0,26 1,04 348.074 1996 957 1.596 1,47 0,36 1,07 307.492 1997 66 800 1,03 0,32 1,05 278.445 1998 774 1.557 1,43 0,35 1,05 324.510 1999 298 1.023 1,14 0,40 1,00 333.301 2000 119 744 1,07 0,35 0,97 307.300 rak karlılık düzeyinde meydana gelen değişmeler ile rakip ürünler arası fiyat paritelerindeki değişmelerin ekim alanlarına yansıması Çizelge 2 de incelenmiştir. Çizelge 2 de görüldüğü gibi buğdaydan elde edilen net kar ve brüt kar oldukça dalgalı bir gelişim göstermektedir. Bu durumun ürün fiyat ve maliyetlerinin yanında verimdeki değişikliklerden kaynaklandığı söylenebilir. İncelenen dönemde net kar, brüt kar ve nispi karda görülen dalgalanma buğday ekim alanlarına yansıyarak; net ve brüt karın bir önceki yıla göre yüksek olduğu 1992, 1993 ve 1998 yıllarını takip eden yıllarda buğday ekim alanları genişlemekte, net kar, brüt kar ve birim alan buğday veriminin düşük olduğu 1991, 1994, 1997 ve 2000 yıllarını izleyen yıllarda ise ekim alanları daralmaktadır. Buğday/pamuk ve buğday/mısır fiyat paritelerindeki değişimin ekim alanlarına yansıması incelendiğinde; hem buğday/pamuk hem de buğday/mısır fiyat paritesinin bir önce-ki yıla göre düşük olduğu yılları takip eden yılın ekim alanı azalırken, paritenin yüksek olduğu yılları takip eden yıllarda ise buğday ekim alanları artmıştır. Çizelge 2 incelendiğinde, buğdayda birim alandan elde edilen net kar ve brüt karın düşük olduğu yıllar ile buğdayın alternatif ürünlerle arasındaki fiyat paritesinin düşük olduğu yılları izleyen yıllarda buğday ekim alanlarının azaldığı, aksi durumda ise ekim alanlarının arttığı söylenebilir. Pamukta Karlılık Düzeyi ve Ekim Alanı İlişkisi Pamuk yoğun girdi kullanımı gerektiren bir endüstri bitkisidir. Bu bakımdan kullanılan girdilerin düzeyi ve bunların üreticilere maliyeti, pamuk ekim alanları üzerine 26
doğrudan etkili olmaktadır. Pamukta birim alana elde edilen net kar, brüt kar ve nispi kar düzeyleri hesaplanarak karlılık düzeyinde meydana gelen değişmelerin ekim alanlarına yansıması Çizelge 3 de incelenmiştir. Çizelge 3 de görüldüğü gibi pamuktan elde edilen net kar, brüt kar ve nispi kar oldukça dalgalı bir gelişim göstermektedir. Bu durumun ürün fiyat ve maliyetlerindeki değişikliklerden kaynaklandığı söylenebilir. Pamuk maliyetinde yıllar itibariyle görülen dalgalanmaya neden olan esas faktör, pamuk hastalık ve zararlılarının yoğunluğuna bağlı olarak değişen zirai mücadele masraflarıdır. İncelenen dönemde net kar, brüt kar ve nispi karda görülen dalgalanma pamuk ekim alanlarına yansıyarak; net kar, brüt kar ve nispi karın bir önceki yıla göre yüksek olduğu 1993 ve 1997 yıllarını takip eden yıllarda pamuk ekim alanları genişlemekte, net kar, brüt kar ve nispi karın düşük olduğu 1996, 1998 ve 1999 yıllarını takip eden yıllarda ise ekim alanları daralmaktadır. 2000 yılında pamuktan elde edilen brüt karın az olmasına rağmen 2001 yılı pamuk ekim alanının artmasının nedeni olarak pamukta uygulanan prim ödeme sistemi olduğu söylenebilir. Çünkü pamuk fiyatlarına prim miktarı dahil edilmesi halinde üreticinin brüt karı artacaktır. Ayrıca prim siteminin üretici gelirlerini artırarak pamuk ekimini özendirdiği söylenebilir. Pamuk/buğday ve pamuk/mısır fiyat paritelerindeki değişimin ekim alanlarına yansıması incelendiğinde; bir önceki yıla göre pamuk/ buğday ve pamuk/mısır fiyat paritesinin düşük olduğu yılları takip eden yılın ekim alanı azalırken, paritenin yüksek olduğu yılları takip eden yıllarda ise pamuk ekim alanları artmıştır. I.Ürün Mısırda Karlılık Düzeyi ve Ekim Alanı İlişkisi I.ürün mısırda birim alana elde edilen net kar, brüt kar ve nispi kar düzeyleri hesaplanarak karlılık düzeyinde meydana gelen değişmeler ve rakip ürünler arası fiyat pariteleri ile ekim alanlarındaki gelişmeler Çizelge 4 te incelenmiştir Çizelge 4 de görüldüğü gibi I.ürün mısırdan elde edilen net kar, brüt kar ve nispi kar oldukça dalgalı bir gelişim göstermektedir. Bu durumun ürün fiyat ve maliyetlerindeki değişikliklerden kaynaklandığı söylenebilir. İncelenen dönemde net kar, brüt kar ve nispi karda görülen dalgalanma I.ürün mısır ekim alanlarına yansıyarak; net kar, brüt kar ve nispi karın bir önceki yıla göre yüksek olduğu yılları takip eden yıllarda I.ürün mısır ekim alanları genişlerken, karlılığın düşük olduğu yılları takip eden yıllarda ise ekim alanları daralmaktadır. Mısır/pamuk ve Mısır/buğday fiyat paritelerindeki değişimin ekim alanlarına yansıması incelendiğinde; mısır/pamuk ve mısır/ buğday fiyat paritesinin bir önceki yıla göre düşük olduğu yılları takip eden yılın ekim alanı azalırken, paritenin yüksek olduğu yılları izleyen yıllarda ise I.ürün mısır ekim alanları artmıştır Buğday+II.Ürün Mısırda Karlılık Düzeyi ve Ekim Alanı İlişkisi Buğday+II.ürün mısırda birim alana elde edilen net kar, brüt kar ve nispi kar düzeyleri hesaplanarak karlılık düzeyinde meydana gelen değişmelerin ekim alanlarına yansıması Çizelge 5 te incelenmiştir. Adana ilinde II.ürün olarak yetiştirilen Çizelge 3. Pamukta Karlılık Düzeyi ve Ekim Alanı İlişkisi. Net Kar Brüt Kar (Bin TL/ha) (Bin TL/ha) Nisbi Kar Pamuk/Buğday (Bin TL/ha) Bir Yıl Gecikmeli Pamuk/Mısır Pamuk Ekim Alanı (ha) 1990 5.446 6.161 2,42 3,64 3,68 98.535 1991 265 1.156 1,05 3,95 3,92 124.000 1992 4.638 5.387 2,04 3,80 3,16 76.155 1993 4.839 5.672 2,07 3,46 3,27 80.043 1994 3.089 3.840 1,57 4,40 3,75 139.121 1995 1.683 2.476 1,31 3,87 4,04 121.235 1996 683 1.824 1,09 2,81 3,01 77.712 1997 1.624 2.837 1,29 3,16 3,33 83.189 1998 907 2.144 1,14 2,84 2,99 46.375 1999 153 1.176 1,03 2,48 2,49 44.926 2000-400 447 0,92 2,82 2,73 61.860 27
Çizelge 4. I.Ürün Mısırda Karlılık Düzeyi ve Ekim Alanı İlişkisi. Net Kar Brüt Kar Nisbi Kar Mısır/Pamuk Mısır/Buğday (Bin TL/ha) (Bin TL/ha) (Bin TL/ha) Bir Yıl gecikmeli I.Ürün Mısır Ekim Alanı (ha) 1990 1.955 2.413 1,82 0,27 0,99 21.627 1991 550 1.310 1,18 0,25 1,01 29.056 1992 2.241 3.031 1,75 0,32 1,20 48.256 1993 1.706 2.487 1,60 0,31 1,06 19.210 1994 1.392 1.966 1,44 0,27 1,17 24.462 1995 1.355 2.151 1,41 0,25 0,96 34.929 1996 1.392 2.266 1,41 0,33 0,93 33.937 1997 1.471 2.330 1,40 0,30 0,95 49.850 1998 840 1.782 1,24 0,33 0,95 45.530 1999 1.118 1.816 1,40 0,40 1,00 39.853 2000 1.525 2.275 1,46 0,37 1,03 38.115 mısırın hemen hemen tamamının ön bitkisi buğdaydır. Buğday en erken hasat edilen ürün olması nedeniyle, üreticiye nakit girdi sağlayarak özellikle pamuk ve II.ürün mısır gibi girdi kullanımı yoğun ve finansal yükü fazla olan üretim faaliyetlerine kolaylık sağlamakta ve destek olmaktadır. Bu özellikler nedeniyle Adana İlinde buğday+ii.ürün mısır tarımının gelişme gösterdiği ve gelecekte de bu eğilimin devam edeceği söylenebilir. Çizelge 5 te görüldüğü gibi buğday+ II.ürün mısırdan elde edilen net kar, brüt kar ve nispi kar oldukça dalgalı bir gelişim göstermektedir. Ancak karlılık düzeyindeki bu dalgalanmaya rağmen buğday+ii.ürün mısır ekim alanları artış göstermektedir. İncelenen dönemde net kar, brüt kar ve nispi karda görülen dalgalanma buğday+ii.ürün mısır ekim alanlarına yansıyarak; net kar, brüt kar ve nispi karın bir önceki yıla göre yüksek olduğu 1992, 1996 ve 1998 yıllarını izleyen yıllarda Buğday+II.ürün mısır ekim alanları genişlemiş, ancak 2000 yılında elde edilen net kar, brüt kar ve nispi karın düşmesiyle izleyen yılda ekim alanları daralmıştır. Mısır/pamuk ve buğday/pamuk fiyat paritelerindeki değişimin buğday+ii.ürün mısır ekim alanlarına yansıması incelendiğinde; bir önceki yıla göre mısır/pamuk ve buğday/ pamuk fiyat paritesinin düşük olduğu 1993 yılını takip eden yılın ekim alanı azalırken, paritenin yüksek olduğu 1992, 1996 ve 1998 yıllarını takip eden yılda ise buğday+ii.ürün mısır ekim alanları artmıştır. Pamuk Ekim Alanını Etkileyen Faktörler Çizelge 6 da pamuk ekim alanı ile bazı faktörler arasındaki korelasyon katsayıları verilmiştir. Pamuk ekim alanı ile mısır/pamuk fiyat paritesi indeksleri arasındaki korelasyon katsayısı r = - 0,64 (p = 0,04) olarak bulunmuştur. Yine pamuk ekim alanı ile buğday+ii.ürün mısır dan elde edilen brüt kar indeksleri arasındaki korelasyon katsayısı r= - 0,62 (p= 0,04) olarak bulunmuştur. Yani buğday+ii.ürün mısır dan elde edilen brüt kar artışı ile pamuk ekim alanları arasında önemli sayılabilecek derecede ters yönlü bir ilişki bulunmaktadır. Çizelge 6 incelendiğinde pamuk ekim alanını etkileyen ekonomik ölçütler (buğday fiyatı, mısır fiyatı, brüt kar, net kar ve nispi kar) bakımından pamuğa göre gerçekleşen üstünlükler ile pamuk ekim alanları arasında ters yönlü ve önemli sayılacak bir ilişkinin olduğunu söylemek mümkündür. Pamuğa göre alternatif ürünlerde söz konusu üstünlüklerin gerçekleştiği yıllarda üreticiler pamuk tarımından uzaklaşmakta, alternatif ürün arayışına girmektedirler. Adana ili için bu alternatifin I.ürün mısır ve Buğday+II.ürün mısır üretimi olduğu söylenebilir. Buğday+II.ürün mısırdan elde edilen brüt kar indeksi, mısır/pamuk fiyatı parite indeksi ile pamuk ekim alanları indeksi arasındaki korelasyonun etkisini daha iyi görebilmek için Şekil 1 düzenlenmiştir. Şekil 1 de görüldüğü gibi buğday+ii.ürün mısır dan elde edilen brüt kar düzeyi arttıkça pamuk ekim alanları azalmaktadır. Bu durum özellikle son yıllarda daha belirgin bir şekilde pamuk ekim alanları aleyhine bir gelişme göstermiştir. Pamuk ekim alanı ile mısır/pamuk fiyat paritesindeki artış belirgin olmamakla birlikte pamuk ekim alanlarının daralmasına yol açmaktadır. Alternatif Ürünler Arasında Brüt Kar Ekim Alanı İlişkisi Net kar ve nispi kar, üretim faaliyetlerinin analizinde önemli bir gösterge 28
Çizelge 5.Buğday+II.Ürün Mısırda Karlılık Düzeyi ve Ekim Alanı İlişkisi. Net Kar Brüt Kar Nisbi Kar (Bin TL/ha) (Bin TL/ha) (Bin TL/ha) Mısır/Pamuk Buğday/Pamuk Bir Yıl Gecikmeli Buğday+Mısır Ekim Alanı (ha) 1990 1.413 2.234 1,40 0,27 0,27 40.431 1991 89 988 1,00 0,25 0,25 54.800 1992 1.976 2.934 1,40 0,32 0,26 73.927 1993 1.810 2.855 1,40 0,31 0,29 30.525 1994 1.337 2.020 1,30 0,27 0,23 35.034 1995 923 1.758 1,20 0,25 0,26 68.964 1996 2.052 3.212 1,40 0,33 0,36 71.200 1997 1.352 2.603 1,20 0,30 0,32 76.300 1998 1.413 2.758 1,30 0,33 0,35 89.800 1999 1.667 2.808 1,40 0,40 0,40 85.300 2000 734 1.811 1,20 0,37 0,35 78.720 Çizelge 6. Pamuk Ekim Alanı İle Bazı Faktörler Arasındaki Korelasyon Katsayıları. Faktörler Korelasyon Önem Katsayısı Düzeyi Buğday/Pamuk -0,52 0,10 Mısır/Pamuk -0,64 0,03 Buğday/Pamuk Brüt Kar İndeksi -0,57 0,06 Mısır/Pamuk Brüt Kar İndeksi -0,54 0,09 Buğday+II.ürün mısır/pamuk Brüt Kar İndeksi -0,62 0,04 Buğday/Pamuk Net Kar İndeksi -0,12 0,72 Mısır/Pamuk Net Kar indeksi -0,05 0,89 Buğday+II.ürün mısır/pamuk Net Kar İndeksi -0,29 0,39 Buğday/Pamuk Nispi Kar İndeksi 0,13 0,71 Mısır/Pamuk Nispi Kar İndeksi -0,46 0,15 Buğday+II.ürün mısır/pamuk Nispi Kar İndeksi -0,41 0,21 Pamuk Ekim Alanını Etkileyen Faktörler Mısır/Pamuk Fiyat Paritesi Ve Pamuk Ekim Alanı İndeksi Mısır/Pamuk Fiyat Parite İndeksi Buğday+Mısır/Pamuk Brüt Kar İndeksi 200 150 100 50 0 Pamuk Ekim Alanı İndeksi 1200 1100 1000 900 800 700 600 500 400 300 200 100 0 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 Buğday+Mısır/Pamu k Brüt Kar İndeksi Şekil 1. Pamuk Ekim Alanını Etkileyen Faktörler. 29
olmakla beraber, kiracılık ve ortakçılık bedelleri, aile işgücü karşılığı gibi itibari giderleri de içermektedir. İtibari giderler işletmecinin cebinden çıkan gerçek gider niteliğinde olmadığından buradan hareketle hesaplanan gelir de işletmecinin cebine giren gerçek geliri yansıtmamaktadır. Bu bakımdan, üreticilerin ekim kararları üzerinde yeterince etkili olmadığı söylenebilir. Buna karşın kar ile özel değişen masraf unsurlarını içeren brüt kar, ürünlerin rekabet güçlerini ölçmede daha önemli bir göstergedir. Brüt kar üreticinin cebine giren nakit para miktarı olması bakımından üretim kararları üzerinde daha fazla etkili olması beklenir (Ören ve ark.,1998). Nitekim yapılan korelasyon analizi sonucunda elde edilen bulgulara göre ürünler arası rekabet edebilirliğin en önemli göstergesinin brüt kar olduğu görülmektedir. Bu sonuçtan hareketle incelenen ürünlerin brüt kar düzeyi ile indeks değerleri Çizelge 7 de verilerek ürünler arası rekabet gücü ve bunun ekim alanlarına yansıma düzeyi incelenmiştir. Çizelge 7 incelendiğinde pamuktan elde edilen brüt kar, 1997 yılına kadar bazı yıllar düşük olmakla birlikte alternatif ürünlerin oldukça üzerinde gerçekleşirken, özellikle son yıllarda pamukta birim alana elde edilen brüt kar miktarı alternatif ürünlerden daha düşük gerçekleşmektedir. Özellikle işgücü ve zirai mücadele masraflarındaki artış, pamuk tarımının karlılığını azaltmaktadır. 1990 yılına göre yıllar itibariyle pamuktan elde edilen brüt karda meydana gelen azalışlar, pamuk ekilişine yansımış ve pamuk ekim alanlarının dönem başına göre %59 oranında daralmasıyla sonuçlanmıştır. Pamuktan sonra brüt kar düzeyi en yüksek ürün buğday+ii.ürün mısır dır. Özellikle son yıllarda buğday+ii.ürün mısır dan elde edilen brüt karın, pamuktan elde edilen brüt kardan yüksek olduğu 1998, 1999 ve 2000 yıllarında pamuk ekim alanları daralmıştır. Buna bağlı olarak buğday+ii.ürün mısır üretimi pamuk aleyhine bir gelişme göstererek pamuğun en önemli alternatifi durumuna gelmiştir. Dönem başına göre buğday+ii.ürün mısır ekim alanı yaklaşık 2,7 kat artarak pamuk ekim alanlarının daralmasına yol açmıştır. I.ürün mısır karlılığı da pamuk ekim alanlarının daralmasına neden olmaktadır. Çizelge de görüldüğü gibi I.ürün mısırdan elde edilen brüt karın, pamuktan elde edilen brüt kardan yüksek olduğu 1999 ve 2000 yıllarında pamuk ekim alanları daralmaktadır. I.ürün mısır alanları dönem başına göre % 60 artış kaydetmiştir. Ancak I.ürün mısırdan elde edilen brüt karın, buğday+ii.ürün mısır dan elde edilen brüt kardan düşük olması; pamuğa en önemli rakip ürünün mısır, özellikle buğday+ii.ürün mısır tarımı olduğunu göstermektedir. SONUÇ ve ÖNERİLER Adana ilinde 1990-2000 dönemi kapsamında ekonomik önem taşıyan buğday, I.ürün mısır, pamuk ve buğday+ii.ürün mısır ürünlerinin ekim alanlarındaki değişmenin karlılık açısından analiz edildiği bu çalışmada elde edilen bulgular doğrultusunda aşağıdaki değerlendirmeler yapılabilir; Adana ilinde tarımı yaygın olarak yapılan tarla ürünlerinin başında buğday, I.ürün mısır. pamuk ve buğday+ii.ürün mısır gelmektedir. Söz konusu ürünlerin Adana ili ekonomisine katkısı büyüktür. Ancak son yıllarda buğday, I.ürün mısır, pamuk ve buğday+ii.ürün mısır ürünlerinin ekim alanlarında dalgalanma görülmektedir. Özellikle pamuk ekim alanları daralmaktadır. Adana İli Türkiye de üretilen pamuğun %16,2 sini, mısırın %45,3 ünü ve buğdayın ise %6,3 ünü üretmektedir. 1990 yılında 109.000 hektar olan pamuk ekim Çizelge 7.Alternatif Ürünler Arasında Brüt Kar Ekim Alanı İlişkisi. I.Ürün Ürünlere Göre Ekim Alanı İndeksi Pamuk Buğday Buğday+Mısır Mısır (1990=100) (Bin TL/ha) (Bin TL/ha) (Bin TL/ha) (Bin TL/ha) Pamuk Buğday I.Ür.Mısır Buğ+Mısır 1990 6.161 1.406 2.413 2.234 100 100 100 100 1991 1.156 567 1.310 988 91 108 87 128 1992 5.387 1.160 3.031 2.934 114 100 116 173 1993 5.672 1.642 2.487 2.855 70 111 193 233 1994 3.840 991 1.966 2.020 74 113 77 96 1995 2.476 583 2.151 1.758 128 94 98 111 1996 1.824 1.596 2.266 3.212 112 95 140 218 1997 2.837 800 2.330 2.603 72 84 136 225 1998 2.144 1.557 1.782 2.758 77 76 200 241 1999 1.176 1.023 1.816 2.808 43 89 182 283 2000 447 744 2.275 1.811 41 91 160 269 30
alanı 2000 yılında %59 oranında düşerek 45.000 hektara gerilemiştir. Ekim alanı ve verime bağlı olarak değişiklik gösteren pamuk üretimi ise 1990 yılında 246.000 ton iken, 2000 yılında %42 oranında düşerek 143.000 tona düşmüştür İncelenen dönem süresince buğday, I.ürün mısır, pamuk ve buğday+ii.ürün mısır üretiminden birim alana elde edilen gelir ve fiyat düzeyinin dalgalanması hem gelirinde ve fiyatında dalgalanma görülen ürünün ekim alanında dalgalanmaya neden olmakta hem de alternatif ürünlerin ekim alanlarını etkilemektedir. İncelenen ürünlerin net kar, brüt kar ve nispi kar ile alternatif ürünlerle arasındaki fiyat paritesinin düşük olduğu yılları izleyen yıllarda ekim alanlarının azaldığı, aksi durumda ise ekim alanlarının arttığı görülmek-tedir. Pamuk ekim alanı ile mısır/pamuk fiyat paritesi indeksi arasındaki korelasyon katsayısı r = - 0,64 olarak bulunmuştur. Yine pamuk ekim alanı ile buğday+ii.ürün mısırdan elde edilen brüt kar indeksi arasındaki korelasyon katsayısı r= - 0,62 olarak bulun-muştur. Yani buğday+ii.ürün mısır dan elde edilen brüt kar artışı ile pamuk ekim alanları arasında önemli sayılabilecek derecede ters yönlü bir ilişki bulunmaktadır. Pamuk ekim alanını etkileyen ekonomik ölçütler (buğday fiyatı, mısır fiyatı, brüt kar, net kar ve nispi kar) bakımından pamuğa göre gerçekleşen üstünlükler ile pamuk ekim alanları arasında ters yönlü ve önemli sayılacak bir ilişkinin olduğunu söylemek mümkündür. Söz konusu üstünlüklerin gerçekleştiği yıllarda üreticiler pamuk tarımından uzaklaşmakta, alternatif ürün arayışına girmektedirler. Adana ili için bu alternatifin mısır, özellikle Buğday+ II.ürün mısır tarımı olduğu söylenebilir. İncelenen dönemde özellikle pamuk üretimi yapan üreticilerin istikrarlı gelir sağlamalarının mümkün olmadığını, pamuğun yanı sıra kar marjı yüksek diğer alternatif ürünlere yönelmelerinin işletmecilik ilkeleri açısından daha uygun olacağını söylemek mümkündür. Ancak burada belirtilmesi gereken husus; buğday hasadından sonra toprağın dinlendirilmeden hemen II.ürün mısır tarımına geçilmesi, sürekli buğday+ii.ürün mısır tarımı, toprağın fiziksel, kimyasal ve biyolojik yapısında bozulmalara neden olabilmektedir. Bu durumun, artan hastalık ve zararlılar nedeniyle hem II.ürün mısır tarımında zirai mücadele masraflarının artmasına hem de ürün kayıplarına neden olacağı göz önüne alınmalıdır. Bu nedenle uzun dönemde toprak verimliliğinin sürekliliğini koruyabilmek ve II.ürün mısır tarımının karlılığının devam edebilmesi için, üreticiler alternatif ürün planlaması yaparken toprak verimliğini olumsuz etkilemeyecek çerçevede hareket etmeli, II.ürün mısır tarımının karlılığının yüksek olması yanında toprak verimliliği boyutu da dikkate alınmalıdır. KAYNAKLAR Açıl, A.F., Demirci, R. 1984. Tarım Ekonomisi Dersleri, A.Ü. Ziraat Fakültesi Yayınları: No 880, Ankara Anonim. 2003. Adana Tarım İl Müdürlüğü Kayıtları. D.İ.E. 2003. Çiftçi Eline Geçen Fiyatlar,İlgili, DİE Kayıtları.Ankara D.İ.E. 2002.Tarımsal Yapı,Üretim, Fiyat, Değer, İlgili, Ankara D.İ.E. 1999. İstatistiksel Göstergeler, 1923-1998, Ankara Erkuş, A., Bülbül, M., Açıl,A.F. ve Demirci, R. 1995. Tarım Ekonomisi. A.Ü. Ziraat Fakültesi, Eğitim, Araştırma ve Geliştirme Vakfı Yayınları No:5. Ankara. İnan, İ. H. 1994. Tarım Ekonomisi. Hasad Yayıncılık. İstanbul. Ören,N., Tekeli, S. ve Dağabakan, Ş. 1998. Çukurova Bölgesinde Pamuk ile Pamuğa Alternatif Ürünler Arası Rekabet.Ç.Ü. Ziraat Fakültesi Dergisi, 1998. 13 (1), 119-128. Özkan, B. 1993. Aksu Sulama Projesi Alanına Giren Tarım İşletmelerinin Ekonomik Analizi ve Ürün Desenini Etkileyen Faktörler, Doktora Tezi, Çukurova Üniversitesi, Adana, 215 sayfa. Yurdakul,O. 1986. Çukurova Bölgesinde Pamuk ekim alanı, maliyet ve net karda görülen dalgalanmalar. Ç.Ü. Ziraat Fakültesi Dergisi, 1(2), 99-108. Yurdakul, O. ve Ören, M.N. 1991. Çukurova Bölgesinde pamuk üretim maliyeti, satış fiyatı ve ekim alanı ilişkisi. Çukurova 1. Tarım Kongresi. 9-11 Ocak, Adana, 32-41. 31