TÜRK STANDARDI TURKISH STANDARD TS 6079 Haziran 2007 ICS 67.120.30 SU ÜRÜNLERİ ÇİPURA BALIĞI Aqua products Sea breams TÜRK STANDARDLARI ENSTİTÜSÜ Necatibey Caddesi No.112 Bakanlıklar/ANKARA
Bugünkü teknik ve uygulamaya dayanılarak hazırlanmış olan bu standardın, zamanla ortaya çıkacak gelişme ve değişikliklere uydurulması mümkün olduğundan ilgililerin yayınları izlemelerini ve standardın uygulanmasında karşılaştıkları aksaklıkları Enstitümüze iletmelerini rica ederiz. Bu standardı oluşturan Hazırlık Grubu üyesi değerli uzmanların emeklerini; tasarılar üzerinde görüşlerini bildirmek suretiyle yardımcı olan bilim, kamu ve özel sektör kuruluşları ile kişilerin değerli katkılarını şükranla anarız. Kalite Sistem Belgesi İmalât ve hizmet sektörlerinde faaliyet gösteren kuruluşların sistemlerini TS EN ISO 9000 Kalite Standardlarına uygun olarak kurmaları durumunda TSE tarafından verilen belgedir. Türk Standardlarına Uygunluk Markası (TSE Markası) TSE Markası, üzerine veya ambalâjına konulduğu malların veya hizmetin ilgili Türk Standardına uygun olduğunu ve mamulle veya hizmetle ilgili bir problem ortaya çıktığında Türk Standardları Enstitüsü nün garantisi altında olduğunu ifade eder. TSEK Kalite Uygunluk Markası (TSEK Markası) TSEK Markası, üzerine veya ambalâjına konulduğu malların veya hizmetin henüz Türk Standardı olmadığından ilgili milletlerarası veya diğer ülkelerin standardlarına veya Enstitü tarafından kabul edilen teknik özelliklere uygun olduğunu ve mamulle veya hizmetle ilgili bir problem ortaya çıktığında Türk Standardları Enstitüsü nün garantisi altında olduğunu ifade eder. DİKKAT! TS işareti ve yanında yer alan sayı tek başına iken (TS 4600 gibi), mamulün Türk Standardına uygun üretildiğine dair üreticinin beyanını ifade eder. Türk Standardları Enstitüsü tarafından herhangi bir garanti söz konusu değildir. Standardlar ve standardizasyon konusunda daha geniş bilgi Enstitümüzden sağlanabilir. TÜRK STANDARDLARININ YAYIN HAKLARI SAKLIDIR.
Ön söz Bu standard, Türk Standardları Enstitüsü nün Ziraat İhtisas Grubu nca TS 6079 (1988) un revizyonu olarak hazırlanmış ve TSE Teknik Kurulu nun 21 Haziran 2007 tarihli toplantısında kabul edilerek yayımına karar verilmiştir. Bu standardın daha önce yayımlanmış bulunan baskıları geçersizdir. Bu standardın hazırlanmasında, milli ihtiyaç ve imkanlarımız ön planda olmak üzere, milletlerarası standardlar ve ekonomik ilişkilerimiz bulunan yabancı ülkelerin standardlarındaki esaslar da gözönünde bulundurularak; yarar görülen hallerde, olabilen yakınlık ve benzerliklerin sağlanmasına ve bu esasların, ülkemiz şartları ile bağdaştırılmasına çalışılmıştır. Bu standard son şeklini almadan önce; bilimsel kuruluşlar, üretici/ imalatçı ve tüketici durumundaki konunun ilgilileri ile gerekli işbirliği yapılmış ve alınan görüşlere göre olgunlaştırılmıştır. Bu standardda kullanılan bazı kelime ve/veya ifadeler patent haklarına konu olabilir. Böyle bir patent hakkının belirlenmesi durumunda TSE sorumlu tutulamaz.
Su ürünleri - Çipura balığı 0 Giriş Bu standard, çipura balığının tarifine, sınıflandırma ve özelliklerine, numune alma ve muayeneleri ile piyasaya arz şekline dairdir. 1 Kapsam Bu standard, canlı, taze ve dondurularak piyasa arz edilen çipura balığını kapsar. Tütsülenmiş konserve edilmiş ve benzeri işlemlere tâbi tutulmuş çipura balığını kapsamaz. 2 Atıf yapılan standard ve/veya dokümanlar Bu standardda diğer standard ve/veya dokümanlara atıf yapılmaktadır. Bu atıflar metin içerisinde uygun yerlerde belirtilmiş ve aşağıda liste halinde verilmiştir. * işaretli olanlar bu standardın basıldığı tarihte İngilizce metin olarak yayımlanmış olan Türk Standardlarıdır. TS No Türkçe Adı İngilizce Adı TS 3871 Su ürünleri - Balık yetiştiriliciliği ile ilgili terim Fish Culture - Terms and definitions ve tanımlar TS 3908 Balık işleme teknolojisi ve pazarlaması Terimler ve tanımlar The technologie of fish processing and marketing Terms and definations TS 4225 Hayvansal su ürünleri Deniz balıkları - Fisheries Definitions Tanımlar TS 4543 Su ürünleri Balık larvası taşıma kuralları Methods and rules for transportation of larvae TS 4620 Su ürünleri - Damızlık balık taşıma kuralları Method and rules for transportation of brood fish TS 4621 Su ürünleri Yavru balık taşıma kuralları Methods and rules for transportation of young fry and fingerling TS 4622 Su ürünleri - Sofralık canlı balık taşıma kuralları Methods and rules for transportation for marketable fish TS 4641 Balıkları dondurarak muhafaza kuralları Principles for the storage of frozen fıshes TS 12743 Dondurulmuş balıklar - Taşıma kuralları Rules for transportation of frozen fishes 3 Terimler ve tarifler Bu standardda, TS 3871, TS 3908 ve TS 4225 de verilenlere ilâveten aşağıdaki terimler ve tarifler geçerlidir. 3.1 Çipura balığı (Alyanak) Sparidae familyasının Sparus aurata L. türüne giren, 60 m derinliğe kadar kıyı sularında kumlu çamurlu ve çamurlu ortamlarda yaşayan, çift cinsiyet özelliğine sahip olup hayatının ilk 2 yaşında erkek 3 üncü yaştan itibaren dişi özellik gösteren deniz balıkları.eti lezzetli etçil balık (Şekil 1). Şekil 1 - Çipura balığı 1
Not - Bu standardda bundan sonra "Çipura balığı" yerine "çipura" kullanılmıştır. 4 Sınıflandırma ve özellikler 4.1 Sınıflandırma Çipuralar; gelişme safhalarına göre gruplara ve alt gruplara, piyasaya arz şekline göre tiplere, taze tip çipuralar tazelik durumlarına göre sınıflara, uzunluklarına ve kütlelerine göre boylara ayrılır. 4.1.1 Gruplar Çipuralar gelişme safhalarına göre; - Larva, - Ön beslemesi yapılmış yavru, - Yavru, - Genç, - Sofralık, - Damızlık olmak üzere altı gruba ayrılır. 4.1.2 Alt gruplar Genç çipuralar gelişme safhalarına göre; - İnce lidaki, - Lidaki, - Kaba lidaki olmak üzere üç alt gruba ayrılır. 4.1.3 Tipler Çipuralar piyasaya arz şekline göre; - Canlı, - Taze, - Dondurulmuş olmak üzere üç tipe ayrılır. 4.1.4 Alt tipler Dondurulmuş çipuralar ayıklanma durumlarına göre; - Ayıklanmadan dondurulmuş, - Ayıklanarak dondurulmuş olmak üzere iki alt tipe ayrılır. 4.1.5 Sınıflar Taze tip çipuralar tazelik durumlarına göre; - Ekstra, - Sınıf A, - Sınıf B, - Sınıf C olmak üzere dört sınıfa ayrılır. 4.1.6 Boylar Yavru, genç ve sofralık çipuralar; - Küçük, - Orta, - Büyük olmak üzere üç boya ayrılır. 4.2 Özellikler 4.2.1 Genel özellikler Çipuralar; - Oval ve derin vücutlu, yanlardan basık, - Vücudu küçük ince pullarla kaplı, - Küt burunlu ve kalın dudaklı, 2
- Büyük başlı ve üst profili çok kabarık, - Çenesinin önünde 6 şar adet köpek dişi ve arkasında üst çenede (4 5) sıra, alt çenede (3 4) sıra yuvarlak öğütücü dişlere sahip, - Sırtı açık mavimsi gri, yanları altın gibi parlayan gri sarı renkte ve karnı beyaz renkli, - İki gözünün arası V şeklinde sarı bantlı, - Solungaç kapağı ve siyah lekeli, - Anüse kadar uzanan göğüs yüzgecinin alt bağlantı kısmı kırmızımsı lekeli, - Kuyruk yüzgeci iki çatallı ve uç kısımları siyahımsı renkte, - Boyu en çok 70 cm (genellikle 20 cm - 40 cm), - Kütlesi en çok 6 kg (genellikle 0,5 kg 3 kg), - Yan çizgisi hafif eğimli olarak solungaç kapağından kuyruk yüzgecine kadar kesintisiz, - Normal koku ve renkte olmalıdır. 4.2.2 Grup özellikleri Çipuraların grup özellikleri aşağıda belirtilenlere uygun olmalıdır. 4.2.2.1 Çipura larvası Bu gruba, yumurtadan yeni çıkmış, besin kesesi henüz çekilmemiş, yem almaya başlamamış, şekil olarak ebeveynine benzemeyen, boyu 3 mm ye kadar olan çipuralar girer. 4.2.2.2 Ön beslemesi yapılmış çipura Bu gruba,besin kesesi çekildikten sonra (8 10) gün planktonlarla beslenmiş, boyları 3 mm - 5 mm olan çipuralar girer. 4.2.2.3 Yavru çipura Bu gruba, ön beslemesi yapılmış, yem almaya hazır, kütlesi 3 g - 30 g olan çipuralar girer. 4.2.2.4 Genç çipura Bu gruba, ergininin genel özelliklerini taşıyan, kütlesi 30 g'dan fazla, sofralık çipura büyüklüğüne ulaşmamış çipuralar girer. 4.2.2.5 Sofralık çipura Bu gruba, kütlesi 150 g ve daha fazla olan, yenmek üzere piyasaya arz edilen çipura ile damızlık dışı çipuralar girer. 4.2.2.6 Damızlık çipura Bu gruba, cinsi olgunluğa erişmiş, türünün bütün özelliklerini taşıyan, (1 2) yaşında erkek ve (3 4) yaşında dişi çipuralar girer. 4.2.3 Alt grup özellikleri Çipuraların alt grup özellikleri aşağıda belirtilenlere uygun olmalıdır. 4.2.3.1 İnce lidaki Bu alt gruba, kütlesi 30 g 50 g olan genç çipuralar girer. 4.2.3.2 Lidaki Bu alt gruba, kütlesi 50 g 80 g olan genç çipuralar girer. 4.2.3.3 Kaba lidaki Bu gruba, kütlesi 80 g 150 g olan genç çipuralar girer. 4.2.4 Tip özellikleri 4.2.4.1 Canlı Piyasaya canlı olarak arz edilen çipura larvası, ön beslemesi yapılmış çipura, yavru çipura, genç çipura, sofralık çipura ve damızlık çipuralar. 3
4.2.4.2 Taze Yeni yakalanmış, soğukta muhafaza edilmiş ve tazelik özelliklerini kaybetmemiş sofralık çipuralar ile damızlık dışı çipuralar. 4.2.4.3 Dondurulmuş Yakalandıktan sonra olduğu gibi veya ayıklanmış halde, TS 4641 de belirtildiği gibi dondurularak piyasaya arz edilen sofralık çipuralar. 4.2.5 Alt tip özellikleri 4.2.5.1 Ayıklanmadan dondurulmuş Ayıklanmadan dondurulmuş çipuralar; - Normal koku ve renkte, - Yan çizgisi tabii halinde, - Aşırı kurumamış, - Başlı olmalıdır. 4.2.5.2 Ayıklanarak dondurulmuş Ayıklanarak dondurulmuş çipuralar; - Karın anüsten yutağa kadar yarılarak böbrek ve barsakları alınmış, - Solungaç ve solungaç tarakları alınmış, - Vücut boşluğu ve karkas temizlenmiş, - Zehirli ve zararlı maddelerden arî, - Normal koku ve renkte, - Yan çizgisi tabii halinde, - Aşırı kurumamış, - Başlı veya başsız olmalıdır. 4.2.6 Sınıf özellikleri Taze çipuraların sınıf özellikleri Çizelge 1 de verilenlere uygun olmalıdır. Sınıf C ye giren çipuralar insan gıdası olarak kullanılamaz. Çizelge 1 - Taze çipuraların sınıf özellikleri Özellikler Deri Mukoza Sınıflar Ekstra A B C Görünüm - Canlı fakat parlak - Solmuş ve ton olmayan renk, kaybeden renk, - Karın ve sırt renk - Balığın eğilmesi ve farkı daha az derisinde katlanma - Canlı ve parlak, renk kaybı yok - Bazı türler için karın ile sırt arasında açık renk farkı - Şeffaf ve akıcı (sulu) mukoza, sümüksü madde - Hafif bulanık mukoza - Solgun, donuk renk, - Derinin etten ayrılması - Sülümsü mukoza - Süllü mukoza, - Donuk renkte, saydam değil 4
Çizelge 1 in devamı Özellikler Göz Solungaçlar parlak renk Et (karından kesit) Omurga Organlar Et Sınıflar Ekstra A B C Görünüm - Dışbükey hafif - Yassı, saydamsız çökmüş yansımalar kornea gösteren saydam - Saydamsız tabaka, gözbebeği, - Siyah, solgun - Göz etrafında kan gözbebeği yayılması - Dışbükey (şişkin) şeffaf kornea, - Siyah parlak gözbebeği - Mukoza yok, - Daha az renkli - Mavimsi, yarı şeffaf pürüzsüz, parlak - Orijinal renginde bir değişiklik yok -Omurga boyunca renklenme yok, - Ayrılmadan kırılıyor - Böbrekler, diğer organ kalıntıları ve aortun içindeki kan parlak kırmızı - Sıkı ve esnek, pürüzsüz yüzeyli Karın zarı - Tamamen ete (periton) yapışık Koku - Deniz yosunu (Solungaçlar, kokulu deri, karın boşluğu) * Bozulmanın daha ileri aşamasında - Hafif berrak mukoza lekeleri, - Renk kaybına uğramış - Kadifemsi cilalı, keçemsi, - Renk hafif değişmiş - Hafif pembe, - Yapışık - Böbrekler ve diğer organ kalıntıları donuk kırmızı, - Kanda renk kaybı - Saydamsız mukoza, - Sarımtrak (*) - Merkezde içbükey (*), - Sülümsü kornea, - Gri renkli gözbebeği - Sülümsü mukoza (sümüksü madde) - Hafif saydamsız - Saydamsız (*) - Pembe, - Az yapışık - Böbrekler, diğer organ kalıntıları ve kan soluk kırmızı - Esneklikte azalma - Hafif yumuşak (gevşek), esneklik az, - Cilalı (kadifemsi) ve solgun yüzey - Kırmızı (*), - Yapışık değil (*) -Böbrekler, diğer organ kalıntıları ve kan kahverengimsi (*) -Yumuşak ve gevşek (*), -Kolayca deriden ayrılan pullar (*), -Pürüzlü yüzey - Yapışık -Az yapışık -Yapışık değil (*) - Ne kötü nede deniz yosunu kokulu 4.2.7 Boy özellikleri Boylama, yavru, genç ve sofralık çipuralarda uygulanır. 4.2.7.1 Yavru çipuraların boy özellikleri 4.2.7.1.1 Küçük boy Küçük boy yavru çipuraların kütlesi en çok 10 g olmalıdır. 4.2.7.1.2 Orta boy Orta boy yavru çipuraların kütlesi 10 g - 20 g olmalıdır. 4.2.7.1.3 Büyük boy Büyük boy yavru çipuraların kütlesi 20 g dan fazla olmalıdır. 4.2.7.2 Genç çipuraların boy özellikleri 4.2.7.2.1 Küçük boy Küçük boy lidakilerin kütlesi en çok 50 g olmalıdır. 4.2.7.2.2 Orta boy Orta boy lidakilerin kütlesi 50 g - 80 g olmalıdır. 4.2.7.2.3 Büyük boy Büyük boy lidakilerin kütlesi 80 g dan fazla olmalıdır. -Hafif ekşi -Ekşi 5
4.2.7.3 Sofralık çipuraların boy özellikleri 4.2.7.3.1 Küçük boy Küçük boy sofralık çipuraların kütlesi 150 g - 200 g olmalıdır. 4.2.7.3.2 Orta boy Orta boy sofralık çipuraların kütlesi 200 g - 250 g olmalıdır. 4.2.7.3.3 Büyük boy Büyük boy sofralık çipuraların kütlesi 250 g dan fazla olmalıdır. 4.3 Boyut ve toleranslar 4.3.1 Grup toleransları Her grupta diğer gruptan bulunabilecek çipuralar sayıca % 5'i geçmemelidir. 4.3.2 Sınıf toleransları Her sınıfta bir alt ve bir üst sınıftan olanlar sayıca % 5 i geçmemelidir. C Sınıfı çipuralara tolerans tanınmaz. 4.3.3 Boy toleransları Yavru çipuralarda her boyda, o boy kütlesinden ± 2 g farklı kütlede; genç çipuralarda o boy kütlesinden ± 5 g ve sofralıklarda ± 10 g farklı kütlede olan çipuraların oranı sayıca % 10'u geçmemelidir. 4.4 Özellik ve muayene madde numaraları Çipuraların özellikleri ve bunların muayenesi ile ilgili madde numaraları Çizelge 2 de verilmiştir. Çizelge 2 - Özellik ve muayene madde numaraları Özellikler Özellik madde No Muayene madde No Genel özellikler 4.2.1 5.2.2 Grup özellikleri 4.2.2 5.2.2 Alt grup özellikleri 4.2.3 5.2.2 Tip özellikleri 4.2.4 5.2.2 Alt tip özellikleri 4.2.5 5.2.2 Sınıf özellikleri 4.2.6 5.2.2 Boy özellikleri 4.2.7 5.2.2 Bir örneklik 6.1 5.2.2 Ambalâjlama 6.2 5.2.1 İşaretleme 6.3 5.2.1 5 Numune alma ve muayeneler 5.1 Numune alma Grubu, tipi, alt tipi, boyu ve sınıfı taze balıklarda aynı olan ve bir defada muayeneye sunulan çipuralar bir parti sayılır. Çizelge 3 te belirtilen partiyi oluşturan ambalâj birimlerinin miktarına göre karşılarında gösterilen (n) sayıda ambalâj ayrılır. Muayene için gereken numuneler bu ambalâjlardan alınır. Bu ambalâjlar parti içerisinden tesadüfi olarak seçilmelidir. 6
Partiyi oluşturan birim ambalâjlar birden başlanarak 1, 2, 3,..N şeklinde numaralanır. Herhangi bir ambalâjdan başlanarak ambalâjlar 1, 2, 3,. şeklinde (N/n=r) kadar sayılır. (N/n) bir tam sayı değilse (r) tam sayıya tamamlanır ve (r) inci ambalâj numune alınmak üzere ayrılır. Sayma ve ayırma işlemi, Çizelge 3 e göre ayrılması gereken ambalâj sayısına erişilinceye kadar sürdürülür. Burada; N = Parti içerisindeki ambalâj sayısı, n = Numune alınmak üzere ayrılacak ambalâj sayısı dır. Çizelge 3 - Numune alınmak üzere ayrılacak ambalâj sayısı Partideki ambalâj sayısı (N) Numune alınmak üzere ayrılacak ambalâj sayısı (n) 26 ya kadar 2 26-50 3 51-90 5 91-150 8 151-280 13 281-500 20 501-1 200 32 1 201-3 200 50 3 201 den çok 80 5.2 Muayeneler 5.2.1 Ambalâjın muayenesi Ambalâj ve ambalâj malzemesinin muayenesi gözle ve elle incelenerek yapılır. Sonuçların Madde 6.2 ve Madde 6.3 e uygun olup olmadığına bakılır. 5.2.2 Çipuraların muayenesi Çipuraların muayenesi, gözle ve elle incelenerek, koklanarak, ölçülerek ve tartılarak yapılır. Sonuçların Madde 4.2, Madde 4.3 ve Madde 6.1 e uygun olup olmadığına bakılır. 5.3 Değerlendirme Muayene sonuçlarının her biri standarda uygunsa parti standarda uygun sayılır. 5.4 Muayene raporu Muayene raporunda en az aşağıdaki bilgiler bulunmalıdır; Firmanın adı ve adresi, Muayenenin yapıldığı yerin adı, Muayeneyi yapanın ve/veya raporu imzalayan yetkililerin adları, görev ve meslekleri, Numunenin alındığı tarih ile muayene tarihi, Numunenin tanıtılması, Muayenelerde uygulanan standardların numaraları, Sonuçların gösterilmesi, Muayene ve sonuçlarını değiştirebilecek faktörlerin mahsurlarını gidermek üzere alınan tedbirler, Uygulanan muayene metotlarında belirtilmeyen veya mecburi görülmeyen, fakat muayenede yer almış olan işlemler, Standarda uygun olup olmadığı, Rapora ait seri numarası ve tarih, her sayfanın numarası ve toplam sayfa sayısı. 7
6 Piyasaya arz 6.1 Bir örneklik Her ambalâj içerisinde bulunan çipuralar grup, tip, sınıf ve boy bakımlarından bir örnek olmalıdır. 6.2 Ambalâj Ambalâjlar; taşıma, muhafaza ve pazarlama süresince çipura balıklarını iyi muhafaza edecek, çipuraların orgonaleptik özelliklerini bozmayacak ve sağlığa zarar vermeyecek nitelikte yeni, temiz kokusuz, plâstik, strafor veya diğer uygun malzemeden hazırlanmış, kutu veya sandıklardır. Dondurulmuş balıklar, sırlı veya havasız ambalâjlı olmalıdır. Ambalâjların yapımında kullanılan her türlü malzeme ile içine konulacak çeşitli malzeme yeni, temiz ve kokusuz olmalı, ürüne zarar vermemelidir. 6.3 İşaretleme Çipura ambalâjları üzerine en az aşağıdaki bilgiler okunaklı olarak, silinmeyecek ve bozulmayacak şekilde yazılır, basılır veya bir etikete yazılıp yapıştırılır. - Firmanın ticarî unvanı ve adresi veya kısa adı ve adresi veya tescilli markası, - Bu standardın işaret ve numarası (TS 6079), - Ürünün adı (Çipura balığı), - Grubu, - Tipi, - Alt tipi (dondurulmuş çipuralarda), - Sınıfı (taze çipuralarda), - Boyu, - Avlanma bölgesi (isteğe bağlı), - Net kütlesi (en az kg veya g olarak) veya balık sayısı. Gerektiğinde bu bilgiler Türkçe nin yanı sıra yabancı dilde de yazılabilir. 6.4 Taşıma ve muhafaza - Çipuralar ve bunların içinde bulundukları ambalâjlar, işleme yerlerinde, depolarda ve taşıtlarda, yabancı koku yayan veya bunları kirletecek olan maddelerle bir arada bulundurulmamalıdır. - Taze çipura balıkları kırılmış buz parçaları arasında veya + 1,5 ºC ilâ + 2 ºC sıcaklığındaki soğuk depolarda muhafaza edilmelidir. - Taze çipura balıkları, iç yüzeyleri düzgün, paslanmaz, balığın orgonaleptik özelliklerini etkilemeyecek malzemeden yapılmış, temizlik ve dezenfeksiyonu uygun nitelikte soğutmalı araçlarla taşınmalıdır. - Canlı çipuraların taşıma ve muhafazası TS 4543, TS 4620, TS 4621 ve TS 4622 ye göre, dondurulmuş çipuraların taşıması TS 12743 e, muhafazası TS 4641'e göre yapılmalıdır. 7 Çeşitli hükümler Yetiştirici veya avcı, bu standarda uygun olarak yetiştirdiği veya avladığını beyan ettiği çipuralar için, istendiğinde standarda uygunluk beyannamesi vermeye veya göstermeye mecburdur. Bu beyannamede satış konusu çipuraların; - Madde 4 deki özelliklerde olduğunun, - Madde 5 deki muayenelerin yapılmış ve uygun sonuç alınmış bulunduğunun belirtilmesi gerekir. Not - Bu standardda yer almayan hususlarda Türk Gıda Kodeksi Yönetmeliği ve Su Ürünleri Yönetmeliği ne göre işlem yapılır. 8
Yararlanılan kaynaklar - ALPBAZ, A. G., Deniz Balıkları Yetiştiriciliği, İzmir, 1990. - ATAY, D., Deniz Balıkları ve Üretim Tekniği, Ankara, 1994. - GÖĞÜŞ, A. K., KOLSARICI, N., Su Ürünleri Teknolojisi, Ankara,1992. - HALİLOĞLU, H. İ., ATAMANALP, M., AYIK, Ö., Su Ürünleri Terimler Sözlüğü, Erzurum, 1999. - Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Koruma ve Kontrol Genel Müdürlüğü, Su Ürünlerini Tanıma El Kitabı, Ankara, 1999. - TEKELİOĞLU, N., Deniz Balıkları Yetiştiriciliği, Adana, 1998. - http://www.denizce.com/dbalikgoster.asp?adi=cipura 9