KARL MARKS KAPÝTAL ÝKÝNCÝ CÝLT ERÝÞ YAYINLARI Karl Marks 1
ÝKÝNCÝ BASKI
K A P Ý T A L EKONOMÝ POLÝTÝÐÝN ELEÞTÝRÝSÝ ÝKÝNCÝ CÝLT SERMAYENÝN DOLAÞIM SÜRECÝ YAYINA HAZIRLAYAN RÝEDRÝCÝH ENGELS ÇEVÝREN ALAATTÝN BÝLGÝ
Karl Marx ýn Capital, A Critical Analysis of Capitalist Productuon, Volume II, (Progress Publishers, Moscow 1974) adlý yapýtýný Ýngilizcesinden Alaattin Bilgi dilimize çevirmiþ, ve kitap, Kapital, Ekonomi Politiðin Eleþtirisi, Ýkinci Cilt, adý ile, Sol Yayýnlarý tarafýndan Haziran 1979 (Birinci baský: Aðustos 1976) tarihinde yayýnlanmýþtýr. Eriþ Yayýnlarý tarafýndan düzenlenmiþtir - 2004. erisyayinlari@kurtuluscephesi.org http://www.kurtuluscephesi.com http://www.kurtuluscephesi.org http://www.kurtuluscephesi.net
ÝÇÝNDEKÝLER 11 Önsöz, riedrich Engels 27 Ýkinci Baskýya Önsöz, riedrich Engels ÝKÝNCÝ KÝTAP SERMAYENÝN DOLAÞIM SÜRECÝ 29 BÝRÝNCÝ KISIM SERMAYENÝN BAÞKALAÞIMI VE BUNLARIN DEVRELERÝ 31 31 BÝRÝNCÝ BÖLÜM Para-Sermaye Devresi 32 I. Birinci Aþama. P M2 39 II. Ýkinci Aþama. Üretken Sermayenin Ýþlevi 42 III. Üçüncü Aþama. M P 50 IV. Bir Tüm Olarak Dolaþým 60 ÝKÝNCÝ BÖLÜM Üretken Sermayenin Devresi 61 I. Basit Yeniden Üretim 72 II. Birikim ve Geniþlemiþ Ölçekte Yeniden-Üretim 76 III. Paranýn Birikimi 77 IV. Yedek on 80 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM Meta Sermaye Devresi 92 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM Devrenin Üç ormülü 110 BEÞÝNCÝ BÖLÜM Dolaþým Zamaný 117 ALTINCI BÖLÜM Dolaþým Maliyeti 117 I. Gerçek Dolaþým Maliyetleri 117 1. Satýnalma ve Satýþ Zamaný 121 2. Defter Tutma 122 3. Para 123 II. Depolama Maliyetleri 124 1. Genel Olarak Ýkmalin Oluþumu 129 2. Tam Deyimiyle Meta-Ýkmal 133 III. Taþýma Maliyetleri ÝKÝNCÝ KISIM SERMAYENÝN DEVRÝ 137 137 YEDÝNCÝ BÖLÜM Devir Zamaný ve Devir Sayýsý
141 SEKÝZÝNCÝ BÖLÜM Sabit Sermaye ve Döner Sermaye 141 I. Biçým Ayrýlýklarý 151 II. Sabit Sermayenin Kýsýmlarý, Yerine Konmasý, Onarýmý ve Birikimi 163 DOKUZUNCU BÖLÜM Yatýrýlan Sermayenin Toplam Devri. Devir Çevrimleri 169 ONUNCU BÖLÜM Sabit ve Döner Sermaye Teorileri. izyokratlar ve Adam Smýth 192 ONBÝRÝNCÝ BÖLÜM Sabit ve Döner Sermaye Teorileri, Ricardo 204 ONÝKÝNCÝ BÖLÜM Çalýþma Dönemi 213 ONÜÇUNCÜ BÖLÜM Üretim Zamaný 222 ONDÖRDÜNCÜ BÖLÜM Dolaþým Zamaný 230 ONBEÞÝNCÝ BÖLÜM Devir Zamanýnýn Yatýrýlan Sermayenin Büyüklüðü Üzerindeki Etkisi 238 I. Çalýþma Dönemi, Dolaþým Dönemine Eþittir 241 II. Çalýþma Dönemi, Dolaþým Dönemýnden Daha Büyüktür 245 III. Çalýþma Dönemi, Dolaþým Döneminden Daha Küçüktür 249 IV. Sonuçlar 254 V. iyattaki Degiþikligin Etkisi 261 ONALTINCI BÖLÜM Deðiþen-Sermayenin Devri 261 I. Yýllýk Artý-Deðer Oraný 273 II. Bireysel Deðiþen-Sermayenin Devri 277 III. Toplumsal Açýdan Deðiþen-Sermayenin Devri 283 ONYEDÝNCÝ BÖLÜM Artý-Deðerin Dolaþýmý 288 I. Basit Yeniden-Üretim 304 II. Birikim ve Geniþlemiþ Ölçekte Yeniden-Üretim ÜÇÜNCÜ KISIM TOPLAM TOPLUMSAL SERMAYENÝN YENÝDEN-ÜRETÝMÝ VE DOLAÞIMI 310 310 ONSEKÝZÝNCÝ BÖLÜM G i r i þ 310 I. Ýnceleme Konusu 313 II. Para-Sermayenin Rolü 317 ONDOKUZUNCU BÖLÜM Konunun Daha Önceki Serimleri 317 I. izyokratlar 320 II. Adam Smith 320 I. Smith in Genel Görüþ Açýsý 326 2. Adam Smith, Deðiþim-Deðerini d+a ya Ayrýþtýrýyor 329 3. Sermayenin Deðiþmeyen Kýsmý 333 4. Adam Smith te Sermaye ve Gelir 339 5. Ö z e t 342 III. Daha Sonraki Ýktisatçýlar 345 YÝRMÝNCÝ BÖLÜM Basit Yeniden-Üretim 345 I. Sorunun Konumu 348 II. Toplumsal Yeniden-Üretimin Ýki Kesimi 351 III. Ýki Kesim Arasýnda, Degiþim I (d+a) Karþýsýnda II s
354 IV. Kesim II Ýçerisinde Degiþim. Yaþam Gereksinmeleri ve Lüks Mallar 362 V. Para Dolaþýmý Yoluyla Degiþimin Gerçekleþtirilmesi 371 VI. Kesim I in Degiþmeyen-Sermayesi 373 VII. Her Ýki Kesimdeki Deðiþen-Sermaye ve Artý-Deðer 377 VIII. Her Ýki Kesimdeki Deðiþmeyen-Sermaye 381 IX. Adam Smith, Storch ve Ramsay a Toplu Bakýþ 384 X. Sermaye ve Gelir: Deðiþen-Sermaye ve Ücretler 393 XI. Sabit Sermayenin Yerine Konmasý 397 1. Para Biçiminde Deðerin Aþýnan ve Yýpranan Kýsmýnýn Yerine Konmasý 401 2. Sabit Sermayenin Aynî Olarak Yerine Konmasý 408 B i r i n c i D u r u m 408 Ý k i n c i D u r u m 409 3. Sonuçlar 411 XII. Para Malzemesýnin Yeniden-Üretimi 421 XIII. Destutt De Tracy nin Yeniden-Üretim Teorisi 429 YÝRMÝBÝRÝNCÝ BÔLÜM Birikim Ve Geniþletilmiþ Yeniden-Üretim 431 I. Kesim I de Birikim 431 1. Yýðmanýn Oluþumu 435 2. Ek Deðiþmeyen-Sermaye 439 3. Ek Deðiþen-Sermaye 440 II. Kesim II de Birikim 443 III. Birikimin Þematik Sunumu 447 1. Birinci Örnek 450 2. Ýkinci Örnek 455 3. Birikimde IIs nin Yerine Konmasý 457 IV. Tamamlayýcý Düþüncele 459 DÝZÝNLER 461 Adlar Dizini 464 Kaynaklar Dizini 464 I. Yazarlar 467 II. Anonim Yapýtlar 467 III. Gazete ve Dergiler 467 IV. Parlamento Raporlarý ve Öteki Resmi Yayýnlar 468 Öteki Dillerdeki Sözcük, Terim ve Deyimler 469 Aðýrlýk, Uzunluk, Alan, Sýða ve Para Ölçüleri 470 Kýsaltmalar 471 Simgeler
K A P Ý T A L EKONOMÝ POLÝTÝÐÝN ELEÞTÝRÝSÝ ÝKÝNCÝ CÝLT SERMAYENÝN DOLAÞIM SÜRECÝ Karl Marks 9
ÖNSÖZ KAPÝTAL ÝN ikinci cildini basýlabilecek duruma getirmek ve bunu, bir yandan birbiriyle baðýntýlý ve elden geldiðince tam bir yapýt haline gelecek, öte yandan da, editörünün deðil, tamamýyla yazarýnýn yapýtýný temsil edecek biçimde yapmak kolay bir görev deðildi. Üzerinde çalýþýlmýþ bulunan eldeki metinlerin çoðunlukla parça parça bulunmasý bu görevi daha da güçleþtiriyordu. Olsa olsa tek bir elyazmasý (n IV) baþtan sona düzeltilmiþ ve basýma hazýr hale getirilmiþti. Ama büyük bir kýsmý, daha sonraki düzeltme ile, büsbütün iþe yaramaz hale gelmiþti. Öz olarak büyük bir bölümü bütünüyle iþlendiði halde, malzemenin çoðu anlatým bakýmýndan son biçimini almamýþtý. Dil, Marx ýn özet çýkartýrken kullandýðý dildi: çoðu kez Ýngilizce ve ransýzca teknik terimlerin ya da Ýngilizce tüm tümcelerin ve hatta sayfalarýn serpiþtirildiði alaylý kaba deyimleri ve tümcecikleri içeren konuþma diliyle dolu özensiz bir üslup. Düþünceler, yazarýn kafasýnda geliþtiði gibi kâðýda dökülmüþ. Tezin bazý kýsýmlarý tam olarak incelenmiþ, ayný önemdeki diðerlerine yalnýzca deðinilmiþ. Örnekler [sayfa 11] bakýmýndan olgulara dayanan malzeme toplanmýþ sayýlabilir, ama pek az düzenlenmiþ, daha da az iþlenmiþ. Bölüm Karl Marks 11
sonlarýnda, yazarýn bir sonraki bölüme geçme telaþý içerisinde çoðu kez, burada konunun daha fazla geliþtirilmesinin tamamlanmadan býrakýldýðý belirtilerek, yalnýzca birkaç kopuk tümce bulunmakta. Ve son olarak, bazan yazarýn kendisinin bile çözmeyi baþaramadýðý ünlü elyazýsý. Ben, ancak Marx ýn kendisinin deðiþtirebileceði yerlerde üslubu deðiþtirerek, ve ancak yapýlmasýnda mutlak zorunluluk bulunan ve üstelik de, anlamýn hiç kuþkuya yer vermeyecek kadar açýk olduðu yerlerde, araya açýklayýcý tümceler ya da baðlayýcý ifadeler katarak, bu elyazmalarýný elden geldiðince harfi harfine tekrar ortaya koymakla yetindim. Yorumlanmasýnda en ufak kuþkuya yer veren tümcelerin, sözcüðü sözcüðüne aktarýlmasý yeðlendi. Yeni bir biçime soktuðum ya da sözcükler eklediðim yerler, basýlý olarak ancak on sayfa kadar tutar ve yalnýzca biçimle ilgilidir. Marx ýn, ikinci cilt için býraktýðý elyazmasý-malzemenin yalnýzca sayýmý bile, büyük iktisadi buluþlarýný, bunlarý bastýrmadan önce en ince noktalarýna kadar geliþtirmede gösterdiði eþi bulunmaz özeni ve sýký özeleþtiriyi tanýtlamaktadýr. Bu özeleþtiri, konunun sunuþunu, öz olarak olduðu kadar biçim olarak da, ardý arkasý gelmeyen bir incelemenin sonucu durmadan geniþleyen ufkuna uyarlamasýna pek seyrek izin vermiþtir. Sözü edilen malzeme þunlarý içermektedir: Birincisi, 1861 Aðustosu ile 1863 Haziraný arasýnda yazýlan 23 defterde 1.472 quarto* sayfayý içeren Zur Kritik der Politischen Oekonomie baþlýklý bir elyazmasý. Bu, ilk kýsmý 1859 da Berlin de çýkan ayný baþlýðý taþiyan bir yapýtýn devamýdýr. Bu, 1-220. sayfalarda (Defter I-V) ve gene 1.159-1.472. sayfalarda (Defter XIX-XXIII), Kapital in birinci cildinde incelenen konular arasýndan, paranýn sermayeye dönüþmesinden sonuna kadar olan konularý ele almaktadýr ve bunun eldeki ilk taslaðýdýr. 973-1.158. sayfalar (Defter XVI-XVIII), sermaye ve kârý, kâr oranýný, tüccar sermayesini ve para-sermayeyi, yani daha sonra, üçüncü cilt için elyazmasýnda geliþtirilen konularý ele almaktadýr. Ikinci ciltte ele alýnan temalar ile, daha sonra üçüncü ciltte ele alýnanlarýn pek [sayfa 12] çoðu henüz ayrý ayrý düzenlenmemiþtir. Bunlar, geçerken, daha doðrusu, elyazmasýnýn esas gövdesini oluþturan kesimde, yani Artý-Deðer Teorileri baþlýklý 220-972. sayfalarda (Defter VI-XV) ele alýnmýþlardýr. Bu kesim, ekonomi politiðin esasýnýn ve özünün, artý-deðer teorisinin ayrýntýlý bir eleþtirel tarihini içermektedir ve buna paralel olarak, kendisinden öncekilere karþý polemiklerde, ikinci ve üçüncü ciltler için elyazmalarýnda ayrý ayrý ve kendi mantýki baðýntýlarý içerisinde incelenen noktalarýn çoðunu geliþtirmektedir. Ýkinci ve üçüncü cildin kapsadýðý pek çok sayýda pasajý dýþarda býrakarak bu elyazmasýnýn eleþtirel kýsmýný Kapital in dördüncü cildi olarak yayýnlamayý düþünüyorum.* Deðerli olmakla birlikte bu elyazmasýndan, bu ikinci cildin baskýsýnda pek az yararlanýlabilirdi. * Çift yaprak dosya kaðýdý. -ç. 12 Karl Marks
Kronolojik olarak bunu izleyen elyazmasý, üçüncü cilde ait olandýr. Bunun, hiç deðilse büyük bir kýsmý 1864 ve 1865 te yazýlmýþtýr. Ancak bu elyazmasýnýn, temel kýsýmlarýnýn tamamlanmasýndan sonradýr ki, Marx, 1867 de yayýnlanan birinci cildi geliþtirmeye giriþmiþtir. Þimdi, üçüncü cildin bu elyazmasýný basýma hazýrlamakla uðraþmaktayým. Bunu izleyen döneme birinci cildin yayýnýndan sonra ikinci cilt için, Marx ýn kendisinin I-IV þeklinde numaraladýðý, dört çift-yapraklý bir elyazmasý derlemesi tekabül etmektedir. Tahminen 1865 ya da 1867 de yazýlan elyazmasý I (150 sayfa), þimdiki II. cildin, ilk ayrý ama biraz daðýnýk olarak geliþtirilmiþ biçimidir. Burada da yararlanacak bir þey yoktu. El-yazmasý III, kýsmen, çoðu ikinci cildin birinci kýsmý ile ilgili Marx ýn özetlerini içeren defterlerine yapýlan iletmelerin ve bu defterlerden yapýlan alýntýlarýn bir derlemesi olup, kýsmen de, belli noktalarýn iþlenmesi, özellikle Adam Smith in, sabit ve döner sermaye ile [sayfa 13] kârýn kaynaðý ko-nusundaki önermelerinin bir eleþtirisidir; ayrýca, üçüncü cilde ait bulunan, artý-deðer oranýnýn kâr oraný ile baðýntýsýnýn bir serimidir. Ýkinci ve üçüncü ciltler için iþlenmiþ metinler, daha sonraki düzeltmelerle geçersiz hale gelirlerken ve bunlarýn büyük bir kýsmý atýlmak durumunda kalýrken, bu iletmelerden de derlenebilecek pek az yeni bir þey vardý. Elyazmasý IV, ikinci cildin birinci kýsmý ile, ikinci kýsmýn ilk bölümlerinin baskýya hazýr bir geliþtirmesidir ve gerekli olan yerlerde yararlanýlmýþtýr. Bu elyazmasý, Elyazmasý II den daha önce yazýldýðý anlaþýldýðý halde, biçim olarak daha fazla tamamlanmýþ olduðu için, bu kitabýn buna uygun düþen kýsýmlarýnda yararlý biçimde kullanýlabilmiþtir. Elyazmasý II den birkaç eklenti yapmak yeterliydi. Elyazmasý II, ikinci cildin bir dereceye kadar tamamlanmýþ tek biçimidir ve 1870 ten itibaren yazýlmaya baþlanmýþtýr. Birazdan sözünü edeceðim son basýma iliþkin notlar, açýkça þunu söyler: Metnin ikinci geliþtirilmiþ biçimi esas alýnmalýdýr. Esas olarak Marx ýn saðlýk durumunun iyi olmamasý nedeniyle 1870 ten sonra, araya bir baþka aralýk daha girmiþti. Marx, bu zamanýný, alýþageldiði gibi, tarýmbilim, Amerika da ve özellikle Rusya da kýrsal iliþkiler, para piyasasý ve bankacýlýk ve, ensonu, jeoloji ve fizyoloji gibi doða bilimlerini incelemekle geçirdi. Bu döneme iliþkin metin aktarmalarýný içeren pek çok not defterinde, bunlardan ayrý olarak matematik çalýþmalarý da dikkati çekecek ölçüde yeralýr. 1877 yýlý baþýnda, esas ça- * Ölüm, Engels in Artý-Deðer Teorileri ni Kapital in dördüncü cildi olarak yayýmlamasýna engels oldu. 1905-1910 da Kautsky, yapýtýn, aslýndan bazý keyfi sapmalarý, yer deðiþtirmeleri, atlamalarý içeren Almanca bir baskýsýný çýkardý. Artý-Deðer Teorileri nin ilk aslýna uygun baskýsý Sovyet Komünist Partisi Merkez Komitesi Marksizm-Leninizm Enstitüsü tarafýndan 1954-61 yýllarýnda Rusça olarak yayýmlandý. Çevirideki birkaç zorunlu düzeltme ve kitabýn yardýmcý malzemelerine eklemeler ile bu yapýt, Marks ve Engels Toplu Yapýtlarý nýn (Moskova, 1962-64) ikinci Rusça baskýsýnýn 26. cildinin üç kýsmýný oluþturmaktadýr. 1956-62 de, 1954-61 Rusça baskýsý esas alýnarak Almanca bir baský Demokratik Alman Cumhuriyeti nde yayýmlandý. Demokratik Alman Cumhuriyeti nde, Marks-Engels Werke nin 26. cildi olarak üç kitap halinde Artý-Deðer Teorileri nin yeni bir baskýsý üzerinde çalýþmalar yapýlmýþtýr. Moskova daki Progress Publishers, kitabýn tamamýný Ýngilizce olarak bir baskýsýný yayýnlamýþ bulunumaktadýr. -Ed. Karl Marks 13
lýþmasýný tekrar ele alabilecek kadar iyileþmiþti. Baþlangýcý Elyazmasý V (56 çift-yaprak) olan, ikinci cildin yeni bir geliþtirmesinin temeli olma amacýný taþýyan ve yukarda sözü edilen 1877 Martýnýn sonuna kadar uzanan dört elyazmasýndan iletmeler ve notlar vardýr. Bu, ilk dört bölümü içermektedir ve henüz pek az iþlenmiþtir. Temel noktalar dipnotlarda ele alýnmýþtýr. Malzeme, ayýklanmaktan çok biraraya getirilmiþtir, ama bu, birinci kýsmýn en önemli kesiminin sonuncu ve tam serimidir. Bundan, baskýya hazýr bir elyazmasý hazýrlamak için ilk giriþim, yalnýzca 17 quarto sayfayý, yani birinci bölümün büyük bir kýsmýný kapsayan Elyazmasý VI da (1877 Ekiminden sonra ve 1878 Temmuzundan önce) yapýlmýþtýr. Ýkinci ve son bir giriþim, yalnýz 7 çift-yapraklý sayfayý tutan Elyazmasý VI da, 2 Temmuz 1878 de yapýlmýþtý. [sayfa 14] Bu sýralarda öyle görünüyor ki, Marx, saðlýk durumunda esaslý bir deðiþiklik olmadýðý takdirde, ikinci ve üçüncü ciltlerin iþlemesini kendisi için tatmin edici bir þekilde hiçbir zaman bitiremeyeceðini anlamýþtý. Gerçekten de, elyazmalarý, V-VIII, kötüleþen saðlýk durumuna karþý yoðun bir savaþýmýn izlerini sýk sýk açýða vurmaktadýr. Birinci kýsmýn en zor parçasý Elyazmasý V üzerinde yeniden çalýþýlmýþtý. Birinci kýsmýn geriye kalaný ile, onyedinci bölüm dýþýnda ikinci kýsmýn tamamý büyük teorik güçlükler çýkarmamýþtýr. Ama toplumsal sermayenin yeniden-üretimi ve dolaþýmý ile ilgili üçüncü kýsým, ona pek çok deðiþiklik gerektiriyor gibi görünmüþtü; çünkü, Elyazmasý II, ilkin yeniden-üretimi, buna aracýlýk eden para dolaþýmýný hesaba katmaksýzýn ele almýþ ve sonra ayný sorunu, para dolaþýmýný hesaba katarak tekrar incelemiþti. Bunun ayýklanmasý ve bu kýsmýn tamamýnýn, yazarýn geniþlemiþ ufkuna uygun düþecek biçimde yeniden kurulmasý gerekiyordu. Elyazmasý VIII, yalnýz 70 quarto sayfayý içeren bir defter, iþte böyle meydana gelmiþ oldu. Ne var ki, Marx ýn bu kadarcýk bir alana sýkýþtýrmayý baþardýðý çok sayýda konu, bu elyazmasý ile, Elyazmasý II den katýlan parçalar dýþta býrakýldýktan sonra basýlmýþ þekildeki üçüncü kýsým ile karþýlaþtýrýldýðýnda açýkça görülmektedir. Bu elyazmasý da, gene, konunun sýrf bir hazýrlýk niteliðinde ele alýnmasýdýr ve esas amacý, Elyazmasý II ye üzerinde yeni olarak söylenecek bir þey bulunmayan ve dikkate alýnmamýþ olan noktalara oranla daha yeni olarak kazanýlmiþ bulunan bakýþ açýlarýný saðlamlaþtýrmak ve geliþtirmektir. Üçüncü kýsým ile azçok iliþkili bulunan, ikinci kismin onyedinci bölümünün önemli bir kesimi bir kez daha yeniden yazýlmýþ ve geniþletilmiþtir. Mantýk sýralanýþý sýk sýk kesintiye uðramakta, özellikle sonuçta, konunun ele alýnmasýnda yer yer boþluklar bulunmaktadir ve çok bölük pörçüktür. Ne var ki, bu konuda Marx ýn söylemek istediði þey, burada, þu ya da bu biçimde söylenmiþtir. Ýþte, Marx ýn ölümünden kýsa bir süre önce kýzý Eleanor a belirttiði gibi, ortaya bir þey çýkartmam beklenen ikinci cilde ait malzeme bu. Bu görevi ben, en dar anlamýnda yorumladým. Mümkün olan her yerde, 14 Karl Marks
iþimi, yalnýz, eldeki deðiþik metinler arasýndan bir seçme ile sýnýrladým. Çalýþmamý, daima, daha öncekiler ile karþýlaþtýrarak, mevcut en son düzeltilmiþ elyazmasýna dayandýrdým. Yalnýz birinci ve üçüncü kýsýmlar bazý gerçek [sayfa 15] güçlükler, yani sýrf teknik nitelikte olmasýnýn ötesinde güçlükler gösterdi ve bunlar gerçekten de oldukça fazlaydý. Bunlarý, yalnýz ve yalnýz, yazarýn anlayýþý içerisinde çözmeye çalýþtým. Metindeki alýntýlarý, bunlar olgularý doðrulamak için aktarýlmýþ olduklarýnda ya da Smith ten alýnan pasajlarda olduðu gibi, konuya derinlemesine girmek isteyen herkesin özgün metni elde edebileceði durumdaysa çevirdim. Bu, yalnýz, onuncu bölümde olanaksýzdý, çünkü burada eleþtirilen, Ýngilizce metnin kendisiydi. Birinci ciltten yapýlan alýntýlarda sayfalar, Marx hayatta iken son çýkan ikinci baskýya göre gösterilmiþtir. Üçüncü cilt için, Zur Kritik in elyazmasý biçimindeki ilk iþlenmesi, Elyazmasý III ün yukarda sözü edilen kýsýmlarý, çeþitli not defterlerine serpiþtirilmiþ, rasgele birkaç kýsa not dýþýnda yalnýz þu malzemeler bulunmaktadýr: Aþaðý yukarý ikinci cildin Elyazmasý II kadar tam bir biçimde yazýlmýþ bulunan ve yukarda deðinilen 1864-65 tarihli çift-yapraklý elyazmasý; ayrýca 1875 tarihli bir defter: konuyu matematik olarak (denklemler halinde) ele alan Artý-Deðer Oranýnýn Kâr Oranýyla Baðýntýsý. Bu cildin basýma hazýrlanmasý hýzla ilerlemekte. Þimdiye deðin görebildiðim kadarýyla, birkaç ama çok önemli kesim dýþýnda, bu, esas olarak teknik güçlükler gösterecektir. Marx a karþý önce ancak þurada burada fýsýltý halinde, daha sonralarý, ölümünden sonra ise, Alman Kürsü ve Devlet Sosyalistleri ve onlarýn yardakçýlarý tarafýndan, tanýtlanmýþ bir olgu olarak ilan edilen bir suçlamayý çürütmek için burayý uygun bir yer olarak görüyorum. Marx ýn Rodbertus un yapýtýndan çalýntý yaptýðý öne sürülüyor. Bir baþka yerde bu konuda hemen söylenmesi gerekeni zaten söyledim 1 ama þimdiye deðin kesin bir kanýt öne sürme olanaðýný bulamadým. Bildiðim kadarýyla bu suçlama, ilk kez, R. Meyer in Emancipationskampf des vierten Standes inde (s. 43) yapýlmýþtý: Marx ýn, eleþtirisinin büyük bir kýsmýný, bu yayýmlardan derlemiþ olduðu tanýtlanabilir Rodbertus un, otuzlarýn son yarýsýna ait yapýtlarý kastediliyor. Daha baþka kanýt öne sürülene kadar, bu [sayfa 16] sava ait bütün kanýtýn, bunun böyle olduðu konusunda Rodbertus un, Herr Meyer e güvence vermesinden ibaret bulunduðunu pekala varsayabilirim. 1879 da Rodbertus bizzat sahnede görünüyor ve yapýtý Zur Er- 1 Karl Marx ýn Das Elend der Philosophie. Antwort auf Proudhon s Philosophie des Elends, adlý yapýtýnýn önsözünde. Deutsch von. Bernstein und K. Kautsky, Stuttgart 1885. [K. Marx, elsefenin Sefaleti, Sol Yayýnlarý. Ankara 1979. s. 7-25.] Karl Marks 15
kenntniss unsrer staatwirtschaflichen Zustände, 1842, ile ilgili olarak J. Zeller e þunlarý yazýyor (Zeitschrift für die gesamte Staatswissenschaft, Tubingen 1879, s. 219):* Göreceksiniz ki, bu (orda geliþtirilen düþünce çizgisi), benim adýmý anmaksýzýn Marx tarafýndan... pek güzel kullanýlmýþtýr. Rodbertus un yapýtlarýnýn, ölümünden sonraki yayýmcýsý Th. Kozak, bu imayý, daha fazla merasime gerek görmeksizin yineliyor. (Das Kapital von Rodbertus, Berlin 1884, Einleitung, s. XV.) Son olarak, R. Meyer tarafýndan 1881 de yayýmlanan Briefe und Sozialpolitische Aufsätze von D. Rodbertus-Jagetzow da, Rodbertus, düpedüz þöyle diyor: Bugün, hiç adým anýlmaksýzýn, Schaffle ve Marx tarafýndan soyulmuþ olduðumu görüyorum. (Mektup n 60, s. 134.) Ve bir baþka yerde Rodbertus un iddiasý daha kesin bir biçim almakta: Üçüncü toplumsal mektubumda ben, özünde Marx la ayný biçimde, ama daha kýsa ve daha açýk biçimde, kapitalistin artý-deðerinin kaynaðýnýn ne olduðunu göstermiþ bulunuyorum. (Mektup n 48, s. 111.) Marx, hiç bir zaman bu çalýntý suçlamalarý konusunda herhangi bir þey iþitmemiþti. Emancipationskampf ýn Marx a ait nüshasýnda, yalnýz Enternasyonal ile ilgili kýsým kesilip açýlmýþtý. Geri kalan sayfalar onun ölümünden sonra tarafýmdan kesilene kadar açýlmamýþ durumdaydý. Tubingen Zeitschrift e hiç bakmamýþtý. R. Meyer e yazmýþ olduðu Briefe vb. ayný þekilde, onun için meçhul kalmýþtý ve ben de soygun ile ilgili bu pasajdan, Dr. Meyer in bizzat kendisi lütfedip de 1884 te dikkatimi çekene kadar habersizdim. Bununla birlikte, Marx ýn 48 nolu mektuptan haberi vardý. Dr. Meyer, bunun aslýný, Marx ýn en küçük kýzýna sunma inceliðini göstermiþti. Kendisine yöneltilen eleþtirilerin Rodbertus ta aranmasý konusundaki gizemli fýsýltýlarýn bazýlarý Marx ýn kulaðýna ulaþtýðýnda, bizzat Rodbertus tarafýndan ileri sürülen iddialar konusunda ensonu ilk elden bilgi edindiðini söyleyerek bana bu mektubu gösterdi; eðer Rodbertus un bütün [sayfa 17] iddiasý bu idiyse, Marx ýn buna hiç bir itirazý yoktu ve Rodbertus un, kendi açýklamasýnýn daha kýsa ve açýk olduðunu kabul ederek bunun zevkini çýkarmasýna pekala gözyumabilirdi. Gerçekte Marx, Rodbertus un bu mektubu ile konuyu kapanmýþ saydý. Bunu rahatlýkla yapabilirdi, çünkü, kendi Ekonomi Politiðin Eleþtirisinin yalnýz anahatlarý bakýmýndan deðil, daha önemli ayrýntýlarý ile de tamamlanmýþ olduðu 1859 dolaylarýna kadar, Rodbertus un yazýnsal faaliyetleri konusunda en ufak bir bilgisi olmadýðýný ben kesinlikle biliyorum. Marx, ekonomi incelemelerine, büyük Ýngiliz ve ransýzlardan yola çýkarak, 1843 te Paris te baþladý. Alman iktisatçýlarýndan yalnýz Rau ve List i biliyordu ve daha fazlasýný da bilmek istemiyordu. Ne Marx, ne de ben, Berlin temsilcisi olarak yaptýðý konuþmalarý ve bakan olarak faaliyetlerini, 1848 de, Neue Rheinische Zeitung da* eleþtirmek zorunda ka- * Rodbertus 1875 te öldü. Engels in sözünü ettiði Zeller e mektubu 1879 da yayýmlandý. -Ed. 16 Karl Marks
lana kadar, Rodbertus un varlýðý konusunda tek sözcük duymuþ deðildik. Her ikimiz de o kadar cahildik ki, böyle birdenbire bakan olan bu Rodbertus un kim olduðunu Ren milletvekillerine sormak zorunda kalmýþtýk. Ne var ki, bu milletvekilleri de, bize, Rodbertus un iktisadi yazýlarý konusunda hiç bir þey söyleyememiþlerdi. Öte yandan, Marx ýn o sýrada, kapitalistin artý-deðerinin yalnýz nereden deðil nasýl meydana geldiðini Rodbertus un yardýmý olmaksýzýn da pekala bildiðini, ona ait elsefenin Sefaleti, 1847,** ile, ayný yýl Brüksel de verdiði ve 1849 da Neue Rheinische Zeitung un 264-69. sayýlarýnda yayýnlanan ücretli emek ve sermaye konusundaki konferanslarý da tanýtlamaktadýr.*** Ancak 1859 da Lassalle ýn aracýlýðýyladýr ki, Marx, Rodbertus adýnda bir iktisatçýnýn varlýðýndan haberdar oldu ve bunun üzerine, British Museum da üçüncü toplumsal mektubu aradý. Gerçek durum iþte böyleydi. Ve þimdi Marx in Rodbertus u soymakla suçlandýðý þeyin içeriðinin ne olduðuna bir gözatalým. Rodbertus diyor ki: Üçüncü toplumsal mektubunda ben, Marx la ayný biçimde, ama daha kýsa ve açýkça, kapitalistin [sayfa 18] artý-deðerinin kaynaðýnýn ne olduðunu göstermiþtim. Demek ki, sorunun özü bu: artý-deðer teorisi. Ve, Marx ta, Rodbertus un, kendi malý diye iddia edebileceði baþka ne olabileceðini söylemek gerçekten güç olurdu. Böylece Rodbertus, burada, artý-deðer teorisinin gerçek yaratýcýsýnýn kendisi olduðunu ve Marx ýn bunu kendisinden çalmýþ olduðunu ilan ediyor. Bakalým üçüncü toplumsal mektup, artý-deðerin kökeni konusunda ne diyor? Yalnýzca þunu: Toprak rantý ile kârý biraraya koyan kendisine ait rant terimi, bir metaýn deðerine bir deðer katýlmasýndan doðmayýp, ücretlerden bir deðer indiriminden doðmaktadýr; bir baþka deyiþle, çünkü ücretler, ürünün deðerinin ancak bir kýsmýný temsil eder, ve eðer emek yeter derecede üretken ise, ücretlerin, bu deðerden, sermayenin yerine konmasý (!) ve rant için yeter miktarda kalmasý amacýyla, emeðin ürününün, doðal deðiþim-deðerine eþit olmasý **** gerekmez. Ne var ki, bize, burada, bir ürünün sermayenin yerine konmasý için, dolayýsýyla, hammaddelerin, araç ve gereçlerin aþýnma ye yýpranmasýnýn yerine konmasý için geriye hiç bir þey býrakmayan bir ürünün doðal deðiþim-deðerinin ne tür þey olduðu konusunda hiç bilgi verilmiyor. Rodbertus un bu görkemli buluþunun Marx üzerinde ne gibi bir * Neue Rheiniche Zeitung. Organ der Demokratie. - Marx m yöneticiliði altýnda 1 Haziran 1848 den 19 Mayýs 1849 a kadar Köln de yayýnlanan günlük bir gazete. Çýkaranlar arasýnda riedrich Engels, Wilhelm Wolff, Georg Weerth, erdinand Wolff, Ernst Bronke, erdinand reiligrath ve Heinrich Bürgers bulunmaktaydý. Gazetenin yayýný Marx ve ötekilerin Prusya hükümeti tarafýndan cezalandýrýlmasý yüzünden son buldu. -Ed. ** Karl Marx, elsefenin Sefaleti, Sol Yayýnlarý, Ankara 1979. -Ed. *** Karl Marx, Ücretli Emek ve Sermaye - Ücret, iyat ve Kâr, Sol Yayýnlarý, Ankara 1978. -Ed. **** Rodbertus-Jagetzow, Karl, Soziale Briefe on von Kirchmann: Dritter Brief: Widerlegung der Ricardoschen Lehre von der Grunderente und Begrändung einer neuen Rententheorie, Berlin 1851, s. 87. -Ed. Karl Marks 17
izlenim yarattýðýný söyleyebilecek durumda olmamýz bizim için büyük bir talih. Zur Kritik in elyazmasýnda, defter X, s. 445 ve devamýnda þunu buluyoruz: Konu-Dýþý. Herr Rodbertus. Yeni Bir Toprak Rantý Teorisi. Bu, Marx ýn, üçüncü toplumsal mektuba baktýðý biricik görüþ açýsýdýr. Rodbertusçu artý-deðer teorisi genellikle þu alaycý ifade ile bir yana itiliyor: Bay Rodbertus, önce, toprak mülkiyeti ile sermaye mülkiyetinin birbirinden ayrýlmamýþ bulunduðu bir ülkedeki durumu tahlil ediyor ve sonra da rantýn (bununla o tüm artý-deðeri kastediyor), yalnýzca ödenmeyen emeðe ya da içersinde bu emeðin ifade edildiði ürünlerin niceliðine eþit olduðu þeklindeki önemli sonuca ulaþiyor. * Kapitalist insan, birkaç yüzyýldýr artý-deðer üretmekte ve yavaþ yavaþ bu artý-deðerin kökeni üzerinde kafa yorma noktasýna ulaþmýþ bulunmaktadýr. Ýlk öne sürülen görüþ, doðrudan [sayfa 19] doðruya ticari uygulamadan geliþmiþtir: artý-deðer, ürünün deðerinden yapýlan bir ekten doðar. Bu düþünce merkantilistler arasýnda geçerliydi. Ama James Steuart, daha o zaman, bu durumda, birinin kazanacaðý þeyi bir baþkasýnýn zorunlu olarak kaybedeceðini kavramýþtý. Ne var ki, bu görüþ, gene de, özellikle sosyalistler arasýnda olmak üzere, uzun süre devam etti. Ama klasik bilimden Adam Smith tarafýndan sürülüp atýldý. Wealth of Nations ( Uluslarýn Zenginliði ), c. l, Bölüm VI da þöyle diyor: Belli kimselerin elinde sermaye (stock) birikir birikmez, bunlardan bazýlarý, bunu, doðal olarak gayretli kimseleri iþe koþmakta kullanacaklar ve bunlarýn iþlerini ya da bunlarýn emeklerinin maddelere kattýðý þeyi satmak suretiyle bir kâr elde etmek için bu insanlara malzemeler ve geçim araçlarý saðlayacaklardýr.... Ýþçilerin maddelere kattýðý deðer, demek ki, bu durumda, iki kýsma ayrýþýr; bunlardan birisi iþçilerin ücretlerini karþýlar, diðeri, bunlarýn iþvereninin, tüm malzeme stoku ve yatýrmýþ olduðu ücretler üzerinden elde ettiði kârlarýný karþýlar. ** Ve biraz ilerde þöyle diyor: Herhangi bir ülkenin topraðýnýn hepsi özel mülkiyet haline gelir gelmez, toprak sahipleri, diðer bütün insanlar gibi, ekmedikleri þeyi biçmeyi pek severler ve topraðýn doðal ürünü için bile bir rant talep ederler.... Emekçi kendi emeðinin derlediði ya da ürettiði þeyin bir kýsmýný toprak sahibine vermek zorundadýr. Bu kýsým ya da ayný þey demek olan bu kýsmýn fiyatý toprak rantýný oluþturur. *** Marx, bu pasaj üzerinde, yukarda sözü edilen elyazmasý Zur Kritik, etc., s. 253 te þu yorumda bulunur: Böylece Adam Smith artý-deðeri yani, artý-emeði, ödenmiþ emeðin, ücretler þeklinde eþdeðerini almýþ olan emeðin üzerinde, harcanmýþ ve meta içersinde gerçekleþtirilmiþ emeðin fazlasýný genel kategori ola- * K. Marx, Theorien über den Mehrwert (Vierter Band des Kapitals), 2. Teil, Berlin 1959, s. 7-8. -Ed. ** A. Smith, An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations. London 1843. Vol. 1. s. 131-32. -Ed. *** Ibid., s. 134. -Ed. 18 Karl Marks
rak anlýyor ve, dar anlamý ile kâr ve toprak rantý, bu genel kategorinin yalnýzca dallarý oluyor. * Adam Smith ayrýca þöyle diyor (c. l, Böl. VIII): Toprak özel mülkiyet haline gelir gelmez, toprak sahibi, emekçinin, topraktan yetiþtirdiði ya da derlediði ürünün hemen hemen tümünden bir pay talep eder. Onun rantý, toprakta kullanýlan emeðin [sayfa 20] ürününden ilk indirimi oluþturur. Topragi iþleyen kimse, hasadi kaldirana dek kendisini geçindirecek araçlara pek ender olarak sahiptir. Geçimi, genel olarak, kendisini çaliþtiran ve onun emeginin ürününde pay sahibi olmadikça ya da kendisine ait sermayesi (stock) bir kâr ile birlikte yerine konulmadýkça bu emekçiyi çalýþtýrmakta bir çýkarý bulunmayan bir patronun, bir çiftçinin stokundan avans olarak saðlanmýþtýr. Bu kâr, toprakta kullanýlan emeðin ürününden ikinci bir indirimdir. Hemen hemen öteki bütün emek ürünleri de, benzer kâr indirimine uðrarlar. Bütün zanaat ve manüfaktürlerde, iþçilerin büyük bir kýsmý, kendilerine iþ malzemelerini ve bu iþ tamamlanana kadar ücretlerini ve bakýmlarýný avans verecek bir patronun gereksinmesi içersindedirler. O, bunlarýn emeklerinin ürününü, ya da bu emeðin, üzerinde çalýþtýðý malzemeye kattýðý deðeri paylaþir; ve bu pay onun kârýný oluþturur. ** Marx ýn yorumu (Elyazmasý, s. 256): Bu nedenle, Adam Smith, burada, açýk bir dille, sermaye üzerindeki rant ve kârý, salt iþçinin ürününden ya da, onun tarafýndan malzemeye eklenen emek miktarýna eþit olan, ürününün deðerinden indirimler olarak tanýmlýyor. Bu indirim, ne var ki, Adam Smith in kendisinin de daha önce açýkladýðý gibi, emeðin ancak, iþçinin, yalnýz kendi ücretlerini ödeyen ya da yalnýz ücretleri için bir eþdeðer saðlayan emek niceliðinin üzerinde, malzemeye eklediði kýsmýndan, yani artý-emekten, emeðinin ödenmeyen kýsmýndan ibaret olabilir. *** Demek ki, Adam Smith bile, kapitalistin artý-deðerinin kaynaðýný ve üstelik toprak sahibininkinin kaynaðýný da biliyor. Marx, bunu, daha 1861 de kabul etmiþ durumda, oysa Rodbertus ve devlet sosyalizminin ilkyaz saðanaðý altýnda yerden mantar gibi biten sürü halindeki hayranlarý bütün bunlarý unutmuþ görünüyorlar. Ne var ki, diye devam ediyor Marx, o [Adam Smith], artý-deðeri, kâr ve rantta büründüðü, özgül biçimlerden farklý olarak, kendine özgü bir kategori olarak ayýrdetmiyor. Bu, onun incelemesindeki pek çok yanýlgý ve yetersizliðin kaynaðý olduðu gibi, Ricardo nun yapýtýnda daha da fazladýr. **** [sayfa 21] * Karl Marx, Theories of Surplus-Value (Volume IV of Capital), Moscow 1963. Kýsým I. s. 80-81. -Ed. ** A. Smith, An lnquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations, London 1843, Vol. 1, s. 1172-73. -Ed. *** K. Marx, Theories of Surplus-Value (Vol. IV of Capital), Moscow 1963, Kýsým l. s. 83. -Ed. **** Ibid., s. 8l. -Ed. Karl Marks 19
Bu ifade Rodbertus a týpatýp uyar. Onun rantý, yalnýzca toprak rantý ile kârýn bir toplamýdýr. Baþtanbaþa hatalý bir toprak rantý teorisi kuruyor ve kârý, aynen kendisinden öncekilerde bulduðu gibi hiç incelemeksizin kabul ediyor. Marx ýn artý-deðeri, tersine, üretim aracý sahipleri tarafýndan herhangi bir eþdeðer verilmeksizin elde edilen deðerler toplamýnýn genel biçimini temsil eder ve bu biçim, ilk kez Marx ýn bulduðu çok özel yasalar uyarýnca birbirinden farklý, kâr ve toprak rantýna dönüþmüþ biçimlerine ayrýlýr. Bu yasalar üzerinde üçüncü ciltte durulacaktýr. Orada, genellikle artý-deðerin anlaþýlmasýndan, onun kâra ve toprak rantýna dönüþmesinin anlaþýlmasýna, bir baþka deyiþle, artý-deðerin kapitalist sýnýf içersinde daðýlýmý konusundaki yasalarýn anlaþýlmasýna ulaþmak için pek çok ara halklarýn gerekli olduðunu göreceðiz. Ricardo, Adam Smith ten epeyce ötelere gidiyor. Artý-deðer anlayýþýný, Adam Smith te tohum halinde bulunan ama uygulamaya gelince genellikle unutulan yeni bir deðer teorisine dayandýrmaktadýr. Bu deðer teorisi, daha sonraki bütün iktisat biliminin çýkýþ noktasý halini almýþtýr. Metalarýn deðerinin bunlarda nesneleþen emek niceliði ile belirlenmesinden, o, emek tarafýndan hammaddelere eklenen deðer miktarýnýn, emekçiler ile kapitalistler arasýndaki daðýlýmýný ve bu deðerin ücretler ile kâra (yani, burada artý-deðere) bölünmesini çýkartýyor. Bu iki kýsmýn oranlarý ne olursa olsun, metalarýn deðerinin ayný kaldýðýný gösteriyor ve bu yasanýn pek az istisnalarý olduðunu kabul ediyor. Hatta o, ücretler ile (kâr biçiminde alýnan) artý-deðerin karþýlýklý baðýntýlarý konusunda, çok genel deyimlerle ifade edilmekle birlikte, bir-kaç temel yasa koyuyor (Marx, Das Kapital, Buch I, Kap. XV, A),* ve toprak rantýnýn, bazý koþullar altýnda oluþmayan kârýn üzerindeki bir fazlalýk olduðunu gösteriyor. Bu noktalarýn hiç birisinde Rodbertus, Ricardo dan öteye geçemiyor. Rikardocu teorinin, bu okulun yýkýlmasýna neden olan iç çeliþkilerine ya tamamen yabancý kalýyor ya da bunlar, onu ekonomik çözümler bulmaya itecek yerde, yalnýzca, ütopik taleplerde bulunmak gibi yanlýþ bir yola sokuyor (onun, Zur Erkenntnis, etc. sý, s. 130). Ne var ki, rikardocu deðer ve artý-deðer teorisi, sosyalist [sayfa 22] amaçlar için kullanýlmak üzere Rodbertus un Zur Erkenntnis ini beklemek zorunda deðildi. Birinci cildin 609 sayfasýnda (Das Kapital, 2 baský),** The Source and Remedy of the National Difficulties, A Letter to Lord John Russell, London 1821, baþlýklý bir kitapçýktan alýnmýþ þu aktarmayi buluyoruz: Artý-ürünün ya da sermayenin sahipleri. Yalniz, artýürün ya da sermaye ifadesi nedeniyle bile olsa önemi dikkate alýnmasý gereken ve Marx in unutulup gitmekten kurtardýðý bu 40 sayfalýk kitapçýkta * Karl Marx, Kapital, Birinci Cilt, Onyedinci Bölüm, Birinci Kesim, Sol Yayýnlarý, Ankara 1978. ** Ibid., s. 604. -Ed. 20 Karl Marks