İÇİNDEKİLER BÖLÜM I: GİRİŞ... 1 BÖLÜM II: STRATEJİ VE STRATEJİ GELİŞTİRME ÜZERİNE TEMEL KAVRAMLAR... 5 2.1 STRATEJİ KAVRAMI VE TEMEL TANIMLAR... 5 2.1.1 Ekonomik Örgütler Kapsamında Strateji... 6 2.1.2 Karar Teorisi Anlamında Strateji... 7 2.1.3 Politik ve Askeri Anlamda Strateji... 7 2.2 TARİHİ GELİŞİM İÇERİSİNDE STRATEJİ GELİŞTİRME SÜREÇLERİ... 7 2.3 STRATEJİK KARARIN OLUŞTURMASINDA FONKSİYONEL BOYUT OLARAK ZAMAN VE YÖNETİM... 9 BÖLÜM III: KARAR VERME SÜRECİ VE KARAR VERME DİNAMİKLERİ... 11 3.1 KARAR KAVRAMI VE KARAR TEORİSİ... 11 3.2 KARAR VERME KAVRAMI... 12 3.3 KARAR VERME SÜRECİ... 13 3.4 KARAR VERME SÜRECİNDE BİRBİRLERİYLE KARIŞTIRILAN KAVRAMLAR; PROBLEM ÇÖZME VE SEZİNLEME... 18 3.4.1 Karar Verme ile Problem Çözme... 20 3.4.2 Karar Verme ve Sezinleme... 21 3.5 KARAR KAVRAMININ KATEGORİLERİ... 22 3.5.1 Temel Yaklaşım... 22 3.5.1.1 İçerik Açısından Kararlar... 24 3.5.1.2 Yönetim Basamağı (Seviyesi) Açısından Kararlar... 24 3.5.1.3 Süre Açısından Kararlar... 24 3.5.1.4 Karar Veren Organ Açısından Kararlar... 24 3.5.1.5 Nitelikleri Açısından Kararlar... 24 ix
x Stratejik Karar Verme Boyutunda Bilgi Toplama/İşleme Amaçlı Karar Destek Sistemleri 3.5.1.6 Bilgi Derecesi Açısından Kararlar... 25 3.5.1.7 Veriliş Biçimleri Açısından Kararlar... 25 3.5.1.8 Veriliş Sırası Açısından Kararlar... 25 3.5.1.9 Yapıları Açısından Kararlar... 25 3.5.1.10 Konuları Açısından Kararlar... 25 3.5.1.11 Bağlantısal Durumları Açısından Kararlar... 25 3.5.1.12 Önem Derecesine Göre Kararlar... 25 3.5.2 İyi Karar Vermenin Özellikleri... 25 3.5.2.1 Sorumluluk ve Şeffaflık... 27 3.5.2.2 Uzmanlık... 27 3.5.2.3 Koordinasyon... 27 3.5.2.4 Ekonomi... 27 3.5.2.5 Zaman... 27 3.5.2.6 Müzakere veya Görüş Birliği... 27 3.6 STRATEJİK KARARLAR... 28 3.6.1 Uygun Çerçeve... 28 3.6.2 Yaratıcı ve Yapılabilir Alternatifler... 28 3.6.3 Anlamlı ve Güvenilir Bilgi... 29 3.6.4 Net Değer ve Denge... 29 3.6.5 Mantıklı ve Doğru Muhakeme... 29 3.6.6 Harekete Geçme Sorumluluğu... 29 BÖLÜM IV: KARAR ORTAMI VE MODELLEME... 31 4.1 KARAR VERMEYE YARDIMCI SİSTEM ARAYIŞLARI... 31 4.2 MODELLEME... 32 4.3 HERHANGİ BİR OLGUNUN MATEMATİK MODELİNİN OLUŞTURULMASI... 33 4.4 KARAR ORTAMI VE MATEMATİK MODEL... 34 4.5 MATEMATİK MODELLEME ÖRNEĞİ OLARAK DOĞRUSAL MODEL VE SEÇENEKLERİN BELİRLENMESİ... 37 BÖLÜM V: KARAR DESTEK SİSTEMLERİ... 43 5.1 KDS VE TEMEL TANIMLAMALAR... 43 5.1.1 Veri... 43 5.1.2 Enformasyon... 43 5.1.3 Bilgi... 43 5.2 KARAR DESTEK SİSTEMLERİNE DUYULAN İHTİYAÇ... 47 5.3 KARAR DESTEK SİSTEMLERİNİN TANIMI... 48 5.4 KARAR DESTEK SİSTEMLERİNİN KAPSAMI VE AMACI... 49 5.5 KARAR DESTEK SİSTEMLERİNİN TARİHSEL GELİŞİMİ... 50 5.6 KARAR DESTEK SİSTEMLERİNİN YAPISI... 51
İçindekiler xi 5.7 KARAR DESTEK SİSTEMLERİ ÇEŞİTLERİ... 53 5.7.1 Temel KDS Çeşitleri... 53 5.7.1.1 Veri Tabanlı KDS... 53 5.7.1.2 Model Tabanlı KDS... 54 5.7.1.3 Bilgi Tabanlı KDS:... 54 5.7.1.4 Belge Tabanlı KDS... 54 5.7.1.5 İletişim Tabanlı veya Grup KDS... 54 5.7.2 Yeni KDS Çeşitleri... 55 5.7.2.1 Organizasyonlar Arası veya Organizasyon İçi KDS... 55 5.7.2.2 Göreve Özgü KDS veya Genel Maksat KDS... 55 5.7.2.3 Ağ (web) Tabanlı KDS... 55 5.7.3 Gerçek Zamanlı KDS... 57 5.8 KARAR DESTEK SİSTEMLERİ UYGULAMALARI... 58 5.8.1 Erken Aydınlatma Tasarımı için Bir Karar Destek Aracı (DIAL Europe)... 58 5.8.2 Bina Tahliyesi için Bir Karar Destek Sistemi... 58 5.8.3 Bölgesel Elektrik Planlaması için Karar Destek Sistemi... 58 5.8.4 Konteyner Yükleme Karar Destek Sistemi... 59 5.8.5 Sağlık Karar Destek Sistemi... 59 5.8.6 Veri Dedektifi... 59 5.9 KARAR DESTEK SİSTEMLERİNİN GELECEĞİ... 60 BÖLÜM VI: GÜÇ KAVRAMI VE GÜÇ KAVRAMININ BİR FONKSİYONU OLARAK MİLLÎ GÜÇ İFADESİNE ÇOK BOYUTLU YAKLAŞIM... 63 6.1. GÜCÜN TANIMI... 63 6.1.1 Gücün Boyutları... 67 6.1.1.1 Sert Güç... 67 6.1.1.2 Yumuşak Güç... 68 6.1.1.3 Ekonomik Güç... 69 6.1.2 Güç Kategorileri... 70 6.1.3 Güç Merkezleri... 71 6.1.4 Güç Analiz ve Hesaplamalarında Üç Temel Yaklaşım... 72 6.1.4.1 Kaynak Kontrolüne Göre Güç Yaklaşımı... 72 6.1.4.2 Aktör Kontrolüne Göre Güç Yaklaşımı... 73 6.1.4.3 Sonuç Kontrolüne Göre Güç Yaklaşımı... 74 6.2 MİLLÎ GÜÇ KAVRAMI VE MİLLÎ GÜÇ UNSURLARI... 74 6.2.1 MG yi Oluşturan Unsurlar ve Bu Unsurları Belirlemede Farklı Yaklaşımlar... 77 6.2.1.1 MG Ölçmede Tek Değişkenli Yaklaşımlar... 78 6.2.1.2 MG Ölçmede Çoklu Değişken Yaklaşımları... 80
xii Stratejik Karar Verme Boyutunda Bilgi Toplama/İşleme Amaçlı Karar Destek Sistemleri BÖLÜM VII: BİLİM VE SANAT OLARAK İSTİHBARAT... 105 7.1 İSTİHBARAT KAVRAMI... 105 7.2 İSTİHBARATIN KISA TARİHÇESİ... 108 7.3 İSTİHBARAT İLE KARIŞTIRILAN KAVRAMLAR... 117 7.3.1 Casusluk... 117 7.3.2 Bilgi... 118 7.3.3 Haber... 119 7.4 İSTİHBARATIN TANIMI... 119 7.5 İSTİHBARATIN KAPSAMI... 124 7.5.1 İstihbarat Çarkı... 127 7.5.1.1 İstihbarat İhtiyaçlarının Tespiti ve İstihbarat Toplama Çalışmalarının Yönlendirilmesi... 128 7.5.1.2 Haberlerin Toplanması... 130 7.5.1.3 Haberlerin İşlenmesi (Değerlendirilmesi)... 132 7.5.1.4 İstihbaratın Yayımı ve Kullanılması... 134 7.6 İSTİHBARAT ÇEŞİTLERİ... 136 7.6.1 Amacına Göre İstihbarat Çeşitleri... 136 7.6.1.1 Temel ve Cari İstihbarat... 136 7.6.1.2 Pozitif ve Negatif İstihbarat... 137 7.6.2 Elde Edilme Yöntemlerine Göre İstihbarat Çeşitleri... 137 7.6.2.1 İnsan İstihbaratı (İNİS)... 137 7.6.2.2 Teknik İstihbarat (TEKİS)... 138 7.6.2.3 Açık Kaynak İstihbaratı (AÇİS)... 140 7.6.3 Seviyelerine Göre İstihbarat... 142 7.6.3.1 Taktik İstihbarat... 142 7.6.3.2 Operasyonel İstihbarat... 143 7.6.3.3 Stratejik İstihbarat... 143 7.6.4 İstihbaratın Temel İlkeleri, Başarı ve Başarısızlığı... 146 7.7 İSTİHBARATIN GELECEĞİ... 151 BÖLÜM VIII: KARAR DESTEK SİSTEMLERİNİN İSTİHBARAT AMAÇLI KULLANILMASI... 155 8.1 KARAR DESTEK SİSTEMLERİ VE İSTİHBARAT... 155 8.2 KARAR DESTEK SİSTEMLERİ İLE İSTİHBARAT ARASINDAKİ İLİŞKİ... 156 8.3 İSTİHBARAT AMAÇLI KULLANILACAK KARAR DESTEK SİSTEMLERİNİN KARAR VERME SÜRECİNDEKİ YERİ... 158 8.4 STRATEJİK İSTİHBARAT AMAÇLI KARAR DESTEK SİSTEMLERİNİN KULLANILABİLİRLİĞİ... 161 8.4.1 Millî Güç Hedeflerine Göre İstihbarat Türleri... 162 8.4.1.1 Siyasi İstihbarat... 162
İçindekiler xiii 8.4.1.2 Askeri İstihbarat... 164 8.4.1.3 Ekonomik İstihbarat... 166 8.4.1.4 Sosyolojik İstihbarat... 168 8.4.1.5 Bilimsel ve Teknolojik İstihbarat... 169 8.4.1.6 Biyografik İstihbarat... 170 8.5 İSTİHBARATA YÖNELİK KDS... 171 BÖLÜM IX: MİLLÎ GÜÇ UNSURLARININ KIYASLANMASINDA STRATEJİK KARAR VERME MODÜLÜ (SKVM) TABANLI ALTERNATİF BİR YAKLAŞIM... 175 9.1 STRATEJİK KARAR VERME MODÜLÜ (SKVM)... 175 9.2 MİLLÎ GÜÇ UNSURLARINI ÖLÇMEDE KULLANILAN DOĞRUSAL MODEL... 177 9.3 SKVM DE KULLANILACAK YENİ GÖSTERGELER, AĞIRLIK KATSAYILARI VE OLASILIKSAL MODEL... 177 9.3.1 Yeni Göstergeler ve Ağırlık Katsayıları... 177 9.3.2 Olasılıksal (Stochastic) Model... 187 KAYNAKLAR... 203
ŞEKİL LİSTESİ Şekil 2.1 : Strateji teriminin anlamsal dayanakları... 6 Şekil 2.2 : Günümüz teknolojisini oluşturan dinamikler... 8 Şekil 2.3 : Teknolojinin savaşın gelişim sürecine etkisi... 9 Şekil 3.1 : dört aşamalı karar verme süreci... 15 Şekil 3.2 : Analitik yöntemlerle karar verme süreci... 16 Şekil 3.3 : Altı aşamalı karar verme süreci... 17 Şekil 3.4 : Karar uzayı... 19 Şekil 3.5 : Karar verme ve sezinleme... 21 Şekil 4.1 : Matematik modelleme süreci... 33 Şekil 4.2 : Bilgi paylaşım süreci... 33 Şekil 4.3 : Bilgi paylaşım sürecinde karar ortamı... 34 Şekil 4.4 : Üç boyutlu karar ortamı... 35 Şekil 4.5 : Mantıksal alanı oluşturan alt boyutlar... 35 Şekil 4.6 : Mantık üstü alanı oluşturan alt boyutlar... 34 Şekil 4.7 : İki boyutlu α1 ve α2 ortamı... 40 Şekil 4.8 : Üç boyutlu karar ortamı... 41 Şekil 5.1 : Veri-Enformasyon-Bilgi dönüşümü... 44 Şekil 5.2 : BS unsurları... 44 Şekil 5.3 : Karar destek sistemleri (KDS) kronolojisi... 50 Şekil 5.4 : KDS yapısı... 52 Şekil 7.1 : İstihbarat çarkı... 128 Şekil 8.1 : KDS nin istihbarat amaçlı kullanımına yönelik KVS Modeli... 159 Şekil 8.2 : Haberlerin toplanması için maliyet-etkin alan... 161 xv
TABLO LİSTESİ Tablo 3.1 : Karar vermeyi etkileyen faktörler... 14 Tablo 3.2 : Karar karakteristiklerinin sınıflandırılması... 23 Tablo 4.1 : Karar matrisi... 42 Tablo 5.1 : YBS, KDS, US ve İZ karakteristikleri... 46 Tablo 5.2 : Genişletilmiş KDS çerçevesi... 56 Tablo 6.1 : Joseph S. Nye ye göre güç çeşitleri... 70 Tablo 6.2 (a) : KMG-doğal kaynaklar... 89 Tablo 6.2 (b) : KMG- ekonomik faaliyet yeteneği... 89 Tablo 6.2 (c) : KMG-yabancı ülkelerle ekonomik faaliyet yeteneği... 90 Tablo 6.2 (ç) : KMG-bilim ve teknoloji yeteneği... 90 Tablo 6.2 (d) : KMG-sosyal gelişim seviyesi... 90 Tablo 6.2 (e) : KMG-askeri yetenek... 91 Tablo 6.2 (f) : KMG-devletin düzenleme ve kontrol yeteneği... 91 Tablo 6.2 (g) : KMG-dış ilişkiler yeteneği... 91 Tablo 6.3 : Tellis ve diğ. (2000) tarafından gerçekleştirilen çalışmaya göre MGU... 92 Tablo 6.4 : MGU yu oluşturan ana bölümler: (a) millî kaynaklar (b) millî performans (c) askeri kabiliyet... 92 Tablo 6.5 : Cerami ve diğ. (2001) tarafından gerçekleştirilen çalışmaya göre MGU... 95 Tablo 6.6 : Millî Güvenlik Endeksi (NSI) 2002... 95 Tablo 6.7 : Millî Güvenlik Endeksi (NSI) 2003... 96 Tablo 6.8 : Millî Güvenlik Endeksi (NSI) 2004... 96 xvii
xviii Stratejik Karar Verme Boyutunda Bilgi Toplama/İşleme Amaçlı Karar Destek Sistemleri Tablo 6.9 : Millî Güvenlik Endeksi (NSI) 2006... 97 Tablo 6.10 : Millî Güvenlik Endeksi (NSI) 2007... 97 Tablo 6.11 (a) : Hafeznia ve diğ. göre MG-ekonomik değişken... 98 Tablo 6.11 (b) : Hafeznia ve diğ. göre MG-bilim ve teknolojik değişken... 99 Tablo 6.11 (c) : Hafeznia ve diğ. göre MG-sosyal değişken... 99 Tablo 6.11 (ç) : Hafeznia ve diğ. göre MG-kültürel değişken... 99 Tablo 6.11 (d) : Hafeznia ve diğ. göre MG-siyasi değişken... 100 Tablo 6.11 (e) : Hafeznia ve diğ. göre MG-ülkesel değişken... 100 Tablo 6.11 (f) : Hafeznia ve diğ. göre MG-Astro-Uzay değişkeni... 100 Tablo 6.11 (g) : Hafeznia ve diğ. göre MG-uluslararası değişken... 101 Tablo 6.11 (ğ) : Hafeznia ve diğ. göre MG-askeri değişken... 101 Tablo 6.12 (a) : Inboden e göre MG-ekonomik güç... 101 Tablo 6.12 (b): Inboden e göre MG-yönetim... 102 Tablo 6.12 (c) : Inboden e göre MG-sosyal sermaye... 103 Tablo 6.12 (ç) : Inboden e göre MG-askeri güç... 104 Tablo 7.1 : İstihbarat için yapılan tanımlar... 120 Tablo 8.1 : Hedef, amaç, kaynak, sonuç ve bilgi toplama vasıtaları açılarından KDS ve istihbarat ilişkisi... 156 Tablo 8.2 : Sahip oldukları özellikler açısından KDS ve istihbarat ilişkisi... 157 Tablo 9.1 : Bir ülkenin T yılı için performans skorları tablosu... 189 Tablo 9.2 : Toprak kullanımı performans skorları tablosu... 190 Tablo 9.3 : Toprak kullanımı benzeştirme skorları tablosu... 191