Ulu s l a ra ra s ı D iya b e t Fe dera s ynu Mdül III-5 Mdül III-5 Beslenme Tedavisi Genel Açıklama Amaçlar Diyabette etkili beslenme tedavisinin kısa ve uzun dönemdeki diyabet snuçları için önemli faydaları vardır. Buna rağmen yeme alışkanlıklarında değişimi sağlamak zr labilir. Bu mdülün amacı terik çerçeveyi ve etkili, uygun beslenme yönetimi ile direkt bağlantıyı ve aynı zamanda diyabetle ilgili lumlu snuçları sağlamaktır. Diyabet eğitimcilerinin bunu sağlamasında anahtar bileşen, kültür ve inançla ilgili zeminin farkında lmaları ve bu zemine karşı duyarlı yaklaşmalarıdır. Beslenme eğitimi bireysel beslenme değerlendirmesi, en iyi glisemik kntrlü sağlama ve kardiyvasküler riski azaltma üzerine temellendirilmelidir. Oluşturulacak rehber, prtein, karbnhidrat, yağ (satüre, çklu ve mnsatüre yağlar, n-3 ve n-6 yağ asitleri), lif ve antiksidanların önerilen günlük miktarını içermelidir. Beslenme değişikliklerini sağlamak sıklıkla zrdur. Bu nedenle, diyabet eğitimcileri diyabetli bireylerde, bilgi verme ve sağlıklı beslenme seçimlerini klaylaştırmada destek larak, değişiklik luşturacak yetenek ve hevese sahip lmalıdırlar. Diyabet eğitimcisine, diyabetlilere kendi beslenme ihtiyaçlarını belirlemede yardım ve mtivasyn sağlayabileceği temel strateji bilgileri ve yetenekleri kazandırmak Katılımcıların beslenme tedavisinin aşağıdaki içeriklerini anlamasını sağlamak: Optimal büyüme, gelişme ve sağlık için uygun enerji ve besin Sağlıklı kilya ulaşma ve kruma stratejileri İnsülin, metablik gereksinimler ve fi ziksel aktivite ile besin alımını dengeleyerek en iyi glisemik kntrlü sağlayan veya devam ettiren stratejiler En iyi düzeyde glisemik kntrlü sağlayarak mikrvasküler kmplikasyn riskini azaltmak Diyabet Sağlık Prfesynelleri İçin Uluslararası Eğitim Rehberi 55
Mdül III-5 Ulu s l a ra ra s ı D iya b e t Fe dera s ynu İnsülin tedavisinin hipglisemi, hiperglisemi, hastalık ve egzersizle ilişkili prblemler gibi akut kmplikasynlarının önlenmesi ve tedavisi Diyabet beslenme önerilerini uygulayarak makrvasküler kmplikasyn riskini azaltmak Ssyal ve psiksyal iyilik halini krumak Ssyal ve kültürel yeme alışkanlıklarını değerlendirmek Hedefler Bu mdül tamamlandıktan snra katılımcı aşağıdaki knularda yeterliliğe ulaşacaktır: Sağlıklı diyetin temel prensipleri Diyabetliler için dengeli bir diyeti açıkça tanımlayabilmek: prtein, yağ (satüre, mn satüre ve plisatüre yağ asitleri), karbnhidrat, sukrz, alkl, vitaminler, antiksidanlar, mineraller, eser elementler ve sdyum önerileri Beslenme önerilerinin ardındaki nedenleri tartışmak (kanıta dayalı kılavuzlara dayanarak) ve bunu yerel halka uygulamak Yerel halkın etnik grupların- yeme şekilleri üzerindeki ailesel, ssyal ve kültürel etkileri belirlemek (beslenme önerileri veren sağlık çalışanlarının beslenme ihtiyaçlarını belirlerken, gıdanın içeriğini, bireysel, tplumsal ve kültürel etkilerini araştırmaları önerilir) Besin seçimindeki ssyal ve psikljik etkileri tanımak Sağlıklı besin seçiminin başarılabilirliğini belirlemek Sağlıklı beslenme için başlıca besinleri açıklamak Yöresel yiyecek çeşitlerini listelemek Sıklıkla tüketilen karbnhidrat içerikli besinleri listelemek Yiyeceklerin glisemik indekslerini ve tkluk kan şekeri düzeyleri üzerine etkisinin önemini açıklamak Şeker ve alternatif tatlandırıcıların ve diyabetik gıdaların sağlıklı beslenme üzerine etkilerini tanımlamak ve her tatlandırıcı için güvenli günlük dzu belirlemek Gıda etiketlerinin nasıl kunacağını öğretmek Beslenmenin değerlendirilmesi Değerlendirme için akılcı bir yapı luşturun Beslenme öyküsünü alırken ve snuçları değerlendirirken görülebilecek srunların listesini yapın 56 Diyabet Sağlık Prfesynelleri İçin Uluslararası Eğitim Rehberi
Ulu s l a ra ra s ı D iya b e t Fe dera s ynu Mdül III-5 Beslenme hedeflerini belirlerken klinik verilerin kullanımı Beden kitle indeksi (BMI), bel kalça ranı ve biykimyasal belirteçleri örneğin glisemik kntrl (HbA 1c ), lipidler (LDL, HDL, VLDL, ttal klesterl, trigliserit), renal fnksiyn (glmerüler fi ltrasyn hızı, ptasyum, sdyum, fsfr) değerlendirmek Bireyler için yaş, diyet, tıbbi, biykimyasal ve antrpmetrik parametrelerini de hesaba katarak beslenme önceliklerini belirlemede bireyle işbirliği yapmak Etkili beslenme bilgisi Diyabetli bireyin ve ailesinin, ssy eknmik durumuna, kültürel, dini uygulamalarına, günlük rutinine iş/kul/aile, egzersiz alışkanlıklarına bağlı mevcut beslenme alışkanlıklarına dayanarak beslenmeyle ilişkili gerçekçi hedefl eri luşturmada birey ile işbirliği yapmak Besin, beslenme ve diyabet hakkında yaygın beslenme inançlarını ve yanlış anlamaları göz önünde bulundurmak ve örneklerle açıklamak (örneğin, Türkiye de bazı diyabetliler dğal balın şekeri yükseltmeyeceğine inanır.) Diyabetli bireyin etnik, kültür, yaş ve yaşam biçimi özelliklerini dikkate almak Diyabetli bireyin, ailesinin ve bakım verenlerin psikssyal durumlarını hesaba katabilmek (Bakınız: Mdül I-4, Psikssyal ve Davranışsal Yaklaşımlar) Fiziksel aktivite ve çalışma biçimlerini değerlendirmek Farklı eğitim yöntemleri Sağlıklı yeme ilkeleri eğitiminde beslenme piramidi, el semblleri ve tabak mdeli gibi etkili mdellerin önemini açıklamak Karbnhidrat sayımı düzey 1, 2 ve 3, glisemik indeks gibi karbnhidrat değerlendirmesini; prsiynlar, glisemik indeks, niteliksel diyet ve öğün planlama yaklaşımını öğretmek için çeşitli yöntemleri açıklamak; sinyal sistemi, serbest diyet Diyabetli kişiye beslenme eğitimi verirken yerel eğitim mdellerini kullanmak Her yöntemin faydalarını, lumsuz yönlerini,glisemik kntrlle ilişkisini ve bireye uygunluğunu tartışmak Tip 1 diyabetli çcuk, adölesan ve erişkinlere özgü beslenme gereksinimleri Erişkinde Yaşam kalitesi knularını ve psikssyal iyilik halinin nasıl sağlanabileceğini tartışmak Diyabet Sağlık Prfesynelleri İçin Uluslararası Eğitim Rehberi 57
Mdül III-5 Ulu s l a ra ra s ı D iya b e t Fe dera s ynu Hip ve hipergliseminin nasıl önlenebileceği açıklamak Bireylerin beslenme tedavisi ile insülin prfi llerinin nasıl düzenleneceğini açıklamak Beslenme/öğün planı ve insülin prfi li ile ilişkili larak kan glikz takibini anlamak Kan glikz düzeyleri üzerine alklün etkisini tartışmak Fizik aktivite, kan şekeri düzeyleri ve uygun beslenmeyi tartışmak Çcuklarda (Bakınız: Mdül IV-1, Çcuk ve Ergen Diyabeti) Yukarıda listelenen beslenme amaçlarına ilave larak: Büyüme ve gelişme ile ilişkili yeterli insülin ve enerji için değişim gereksinimini tanımlamak Beslenme amaçlarının bireylerin diyabet yönetim hedefl eri üzerine kurulmasının nedenlerini açıklamak Ülkeden ülkeye değişen (büyüme çağındaki çcukların yemeğe itirazları, yaşıtların baskısı, ergenlerde insülin kullanımının ihmal edilmesi, dini ve kültürel etkiler, hipglisemi ve buna bağlı larak insülin kullanımının ihmal edilmesi, fast fd gibi değişen yeme akımları) yaşa bağlı prblemleri değerlendirmek Ergenlerde görülen, yeme alışkanlıklarında ve yaşam şeklinde akran baskısı gibi, ülkeler arasında farklılık gösteren prblemleri fark etmek Çcuklarda ve adölesanlarda tedavi yönetimine uyumu etkileyebilen davranış ve diğer psikssyal knuların önemini anlamak (Bakınız: Mdül I-4, Psikssyal ve Davranışsal Yaklaşımlar) Tip 2 diyabetli bireylere özgü beslenmeyle ilişkili gereksinimler Erişkinde: Eğer arzu ediliyr ve uygunsa kil yönetim prgramı ile gerçekçi kil kaybını sağlamak ve sürdürmek; gerektiğinde egzersiz prgramı gibi diğer prgramlardan yardım alarak nu desteklemek Kil kaybı ve enerji alımınının kısıtlanması ile insülin yğunluğu ve insülin prgramları arasındaki ilişkiyi fark etmek % 5 10 ranında ağırlık kaybının glisemik kntrl, kan basıncı ve lipid düzeyleri üzerine lumlu etkisini fark etmek Obeziteyi önlemek Hip ve hiperglisemiyi önlemek 58 Diyabet Sağlık Prfesynelleri İçin Uluslararası Eğitim Rehberi
Ulu s l a ra ra s ı D iya b e t Fe dera s ynu Mdül III-5 Dislipidemiyi yönetmek Psiksyal iyilik halini, öz-saygıyı artırmak Tip 2 diyabette öğün aralıklarının glikz düzeylerine ve kilya etkisini tanımlamak Besin alımı ile mikr ve makrvasküler kmplikasynlar arasındaki ilişkiyi tanımlamak Etkili kil yönetimi ve uygun kişilerde sdyum kısıtlaması ile hipertansiynu kntrl altına almak Fizik aktiviteyi teşvik etmek Bazı tplumlarda bezitenin kültürel anlamını fark etmek Çcuklarda: (Bakınız: Mdül IV-1, Çcuk ve Ergen Diyabeti) Çcuklar ve ergenlerde Tip 2 diyabetin insidansındaki artışı bilmek Çcuklukta Tip 2 diyabet prevalansının yüksek lduğu etnik azınlık gruplarını tanımak Çcuklarda ve ergenlerde kil kaybı için sağlıklı yemenin önemini açıklamak Büyüyen bir çcuk için, yeterli besinleri, aile için davranışsal prgramı, aile rl mdellemesini ve yaşam tarzı değişimini kapsayacak uygun kil verme prgramını planlamak* Sağlıklı besin seçeneklerini ve artmış fi ziksel aktiviteyi klaylaştıracak, kul ve kul snrası faaliyetler gibi araçları tanımak Gençlik döneminde başlayan erişkin diyabeti (Maturity nset diabetes f the yung, MODY) gibi diyabetin farklı genetik tiplerini tanımak ve eğer fazla killu değilse sağlıklı beslenme için uygun önerilerde bulunmak Gebelik öncesi, gebelik ve snrasına özgü beslenme gereksinimleri (Bakınız: Mdül IV-2, Gebelik Diyabeti) Gebelik öncesi, gestasynel diyabet, gebelik ve snrası dönemde öğün planlamada önerilen önemli besin maddelerinin listesini luşturmak Glisemik hedefl ere ulaşmanın gebelik öncesi ve gebelik sırasındaki önemini tartışmak Kötü glisemik kntrlün anne ve çcuk açısından snuçlarını tanımak Emzirmeyi ve sağlıklı kilyu göz önüne alarak, gerektiğinde dğum snrası için de beslenme önerileri vermek Diyabet Sağlık Prfesynelleri İçin Uluslararası Eğitim Rehberi 59
Mdül III-5 Ulu s l a ra ra s ı D iya b e t Fe dera s ynu Emzirme döneminde hipglisemiden krunmanın önemini vurgulamak Gebelik diyabeti için beslenme önerilerini yukarıdaki ilkelerle birlikte ulusal rehber kitapları da dikkate alarak vermek Kişilere glisemik yüke yanıt larak karbnhidrat dağılımını planlamada yardım etmek Tip 1 diyabetli gebelerin diyabet yönetiminin, tip 2 diyabetli gebelerden farklarını tartışmak Yaşlılara yönelik, bakım evlerinde yaşayanlar da dahil lmak üzere, yaşlı erişkinlerin ihtiyaçlarına bağlı özel beslenmeyi tanımlamak (Bakınız: Mdül IV-4, İleri Yaştaki Yetişkinler) Yaşlıların spesifi k beslenme prblemlerine sahip labileceğinin farkında lmak Yaşlı bireylerde bireysel sağlık durumlarına uygun glisemik hedefl eri tartışmak Bakım kurumlarında/bakım evlerinde kalan bireylerin beslenme düzenlerini ve besin alımını direkt larak kntrl edemediklerini bilmek Diş prblemleri, kil kaybı, iştahsızlık, görme bzukluğu, demans gibi diyabet yönetimini etkileyebilen diğer faktörleri tartışmak Kötü glisemik kntrlün yaşlılarda yüksek kmplikasyn ranı ile snuçlanacağını ve kmplikasynların seyrinin gençlerdekine göre kötü labileceğini bilmek Daha fazla ssyal bakım ve uygulama yardımının gerekli labileceğini ve diğer kurumlarla işbirliğinin önemli lduğunu tartışmak Farklı etnik gruplardan bireylere özgü besin gereksinimi Belirli bir nüfus içinde bütün kültürlerin beslenme özelliklerini tartışmak Kültür ve inancın beslenme biçimi üzerine etkisini, çeşitli yiyecekler hakkındaki inançları tartışmak Tıbbi tedavinin alternatifi ve önermek için de uygun labilen bölgesel yiyecekleri ve ilaçları tanımak, etkinlikleri, güvenilirlikleri ve kntrendikasynları hakkında kanıta dayalı öneriler verebilmek Tplum için kültürel larak etkili ve uygun bilgi ve brşürleri hazırlamak. Örneğin, kur-yazarlığın yetersiz lduğu durumlarda besinlerin ftğrafl arı daha uygun labilir 60 Diyabet Sağlık Prfesynelleri İçin Uluslararası Eğitim Rehberi
Ulu s l a ra ra s ı D iya b e t Fe dera s ynu Mdül III-5 Belirli bir tplumda mevcut lan diğer beslenme prblemlerinin lup lmadığını belirlemek Dini ve kültürel festivallerde beslenme bilgisi Bölgedeki diyabetle ilişkili dinsel ve kültürel özellikleri tanımak, örneğin ramazanda ruç tutmak ve bayramlar gibi Öğünlerin, içeceklerin ilaç ile zamanlamasını ayarlamaya yardımcı lmak Diyabette dislipidemiye bağlı beslenme gereksinimleri* Tip 1 ve Tip 2 diyabet arasındaki bağlantıyı açıklamak Kardiyvasküler risk için ttal yağ, sature yağ, mnansature, pliansature yağ ve trans yağ asitlerinin önemini anlatmak Kardiyvasküler riski azaltmak için balık yağlarının önemini anlatmak Bitkisel kaynaklılar da dahil lmak üzere mega 3 yağ asitlerinden zengin gıdaları belirlemek Yağlar ve bezite arasındaki ilişkiyi açıklamak Klesterl düşürücü yiyecekler ve fnksiynel yiyeceklerin rlünü açıklamak Yeme bzuklukları* Diyabetli gençlerdeki anrmal yeme alışkanlıklarının ve yeme bzukluklarının (anreksia nervza, bulimia nervza vb) yüksek insidans ve prevalansını bilmek Belirli ülkeler ve tplumdaki öncelikli disfnksiynel yeme ve yeme bzukluğu srunlarını ve prevalansını bilmek İnsülin kullanmama ve kil kntrlü ptansiyelini bilmek Strese bağlı yemeyi anlamak ve yönetmek Yeme bzuklukları tanılandığında tedavi yaklaşımları knusunda yardımcı lmak Yeme bzukluklarını belirlemek için anketler gibi uygun tanı yöntemlerini tanımak Gerekli lduğunda bireyi bir ruh sağlığı birimine yönlendirmeyi anlamak Çölyak hastalığı* Tip 1 diyabetle ilişkili larak artan çölyak hastalığı riskini açıklamak Çölyak hastalığı araştırmasının avantajlarını ve dezavantajlarını tartışmak Diyabet Sağlık Prfesynelleri İçin Uluslararası Eğitim Rehberi 61
Mdül III-5 Ulu s l a ra ra s ı D iya b e t Fe dera s ynu Çölyak hastalığı lan diyabetliler için elde mevcut bilgi lup lmadığını bilmek Çölyak hastalıklı bireylere destek lan rganizasynlarla ilişki kurmak Ülkede mevcut lan glutensiz ürünlerin bir listesini hazırlamak Osteprzu önlemede kalsiyum, tanıda ekstra demir, artmış kanser riskinden dlayı yüksek antiksidan gibi diğer besin öğelerine gereksinimin anlamını bilmek Diyabet ve çölyak hastalığının birlikte getirdiği yiyecek kısıtlamalarını uygulama zrluğunun farkında lmak ve pratik gıda alternatifl eri luşturmak Seçilmiş glutensiz yiyecekleri hazırlamak ve nları tatmak Yerel diyabetik grubun gereksinimlerine uygun kaynak ve bilgi Her yaştaki Tip 1 ve Tip 2 diyabetliler için uygun kaynaklar belirlemek Yerel/ulusal/uluslarası kanıta dayalı rehber kitaplar belirlemek Bölgesel/ulusal/uluslararası destek rganizasynları ve bilgi ağlarının sağlanması ve kullanımı knusunda bilgilendirmek Öğretim Yöntemleri Önerilen Süre Bu Mdülün Eğitimcisi Öğrenimin Değerlendirilmesi Anlatımlar, demnstrasyn, market/alışveriş turları ile gıda etiketi kuma uygulaması, BMI ölçümü, lkal kaynakların saptanması, tadım seansları Vaka çalışmaları aracılığıyla prblem çözme, tartışma grupları, wrkshplar (atölye çalışması) (Erişkin, çcuk ve adölesan diyabetliler ile) 10 saat Hem erişkin hem de pediatrik diyabet knusunda uzman diyetisyenler Diyabetli bireyden beslenme öyküsünün nasıl alınacağını göstermek Beslenme ile ilşkili kendi kendine belirlenen davranışssal amaçları geliştirmek için işbirliği yapmak Beslenme durumu ve alışkanlıkları ile ilişkili kültürel, ailevi, dini ve etnik etkilerin duygusal yönünü değerlendirmek Yerel diyabetik tplumun gereksinimleri için uygun kaynakları bilgiyi kanıta dayalı rehber kitapları temel alarak geliştirmek (bunu yaparken yerel sağlık prfesynelleriyle işbirliği yapma) 62 Diyabet Sağlık Prfesynelleri İçin Uluslararası Eğitim Rehberi
Ulu s l a ra ra s ı D iya b e t Fe dera s ynu Mdül III-5 Tplum içinde farklı kültürleri tanıma ve uygun lan eğitim yardımları ve literatürü üretmek (Bunlar başka dilden çevrilmiş brşürler, vide fi lmleri, besin mdelleri ve kasetlerden luşabilir) Diyabette beslenme yönetimi ile ilgilenen diğer sağlık prfesynelleri ile iletişim kurmayı sağlayan bilgi ve haberleşme ağlarından haberdar lmak Bölgesel, ulusal ve uluslararası destek rganizasynlarını tanımak, nlarla hasta kntağını klaylaştırma, önerilen rganizasynların güvenilirliği knusunda tavsiyede bulunmak Kaynaklar American Diabetes Assciatin. Nutritin recmmendatins and interventins fr diabetes 2008: A statement f the American Diabetes Assciatin. Diabetes Care 2008; 31(Suppl 1): S61-S78. Allgrve J, Swift PGF, Greene S (Eds). Evidence-based paediatric and adlescent diabetes. Blackwell BMJ Bks. Oxfrd, 2007. Aslander-van Vliet E, Smart C, Waldrn S. Nutritinal management in childhd and adlescents diabetes. Pediatr Diabetes 2007; 8: 323-39. Australian Paediatric Endcrine Grup. The Australian Clinical Practice Guidelines n the Management f Type 1 Diabetes in Children and Adlescents. APEG. Westmead, 2005. (www.chw.edu.au/prf/services/endcrinlgy/apeg) Canadian Diabetes Assciatin Clinical Practice Guideline Expert Cmmittee. Nutritin Therapy, Type 1 Diabetes in Children and Adlescents. In Clinical Practice Guidelines fr the Preventin and Management f Diabetes in Canada. CDA. Trnt, 2003. (http://www.diabetes.ca/cpg2003/chapters.aspx) Delahanty LM, Halfrd BN. The rle f diet behaviurs in achieving imprved glycaemic cntrl in intensively treated patients in the Diabetes Cntrl and Cmplicatins Trial. Diabetes Care 1993; 16: 1453-8. Delahanty LM. Clinical significance f medical nutritin therapy in achieving diabetes utcmes and the imprtance f prcess. J Am Diet Assc 1998; 98: 28-30. Diabetes and Nutritin Study Grup f EASD. Evidence-based nutritinal appraches t the treatment and preventin f diabetes mellitus. Nutr Metab Cardivasc Dis 2004; 15: 373-94. Diabetes Cntrl and Cmplicatins Trial Research Grup. Effect f intensive diabetes treatment n the develpment and prgressin f lng-term cmplicatins in adlescents with insulin-dependent diabetes mellitus: Diabetes Cntrl and Cmplicatins Trial. J Pediatr 1994; 125: 177-88. Diabetes Cntrl and Cmplicatins Trial Research Grup. The effect f intensive treatment f diabetes n the develpment and prgressin f lng-term cmplicatins in insulin-dependent diabetes mellitus. N Engl J Med 1993; 329: 977-86. Franz MJ, Bantle JP, Beebe CA, et al; American Diabetes Assciatin. Evidencebased nutritin principles and recmmendatins fr the treatment and preventin f diabetes and related cmplicatins. Diabetes Care 2003; 26(Suppl 1): S51-S61. Natinal Institute fr Health and Clinical Excellence. Type 1 diabetes: diagnsis and treatment f type 1 diabetes in children, yung peple and adults. NICE. Lndn, 2004. (www.nice.rg.uk/cg015niceguideline) Diyabet Sağlık Prfesynelleri İçin Uluslararası Eğitim Rehberi 6
Mdül III-5 Ulu s l a ra ra s ı D iya b e t Fe dera s ynu Silverstein J, Klingensmith G, Cpeland K, et al; American Diabetes Assciatin. Care f children and adlescents with type 1 diabetes: a statement f the American Diabetes Assciatin. Diabetes Care 2005; 28: 186-212. (http://care.diabetesjurnals.rg/cgi/reprint/28/1/186) Stewart M, Belle Brwn J, Wayne Western W, et al. Patient centred medicine: transfrming the clinical methd. Sage Publicatins. Lndn, 1995. UK Prspective Diabetes Study Grup. Intensive bld-glucse cntrl with sulphnylureas r insulin cmpared with cnventinal treatment and risk f cmplicatins in patients with type 2 diabetes (UKPDS 33). Lancet 1998; 352: 837-53. UK Prspective Diabetes Study Grup. Respnse f fasting plasma glucse t diet therapy in newly presenting type 2 diabetic patients (UKPDS 7). Metablism 1990; 39: 905-12. * Bu hedefl er ileri düzeyde yer alacaktır Bu mdül için ilave bilgi bir slayt sunusu larak www.idf.rg adresinden temin edilebilir 64 Diyabet Sağlık Prfesynelleri İçin Uluslararası Eğitim Rehberi