V. ÜNİTE BÜTCELERDE HARCAMA VE GELİR TAHMİNLERİ POLİTİKA VE PROGRAM ANALİZLERİ A. HARCAMA VE GELİR TAHMİNLERİ 1. NİTEL (Sayısal Olmayan,Kalitatif)Yöntemler: Nitel yöntemler daha çok subjektif esaslıdır. Bu yöntemler, genelde yeni programlara başlanırken veya nicel verilerin kullanımını engelleyen geçmiş verilerin yokluğunda kullanılır.yeterli ve güvenilir veri toplanamadığı ve tahmincilerin eğitim düzeylerinin yetersiz olduğu durumlarda kullanılır. 2. Yargıya Dayalı Tahmin:Bu yöntem programlar veya bazı yeni gelir kaynakları hakkında yeterli düzeyde bilgi ve deneyim olmağında kullanılır. Ölçümlenemeyen faktörler olduğu zaman diğer yöntemlere göre bir üstünlüğe sahip olmasıdır. Matematiksel yöntemlerin ölçümleyemediği ve dolayısıyla bir tahmin üretemediği durumlarda, yargıya dayalı yöntem sonuç alabilmektedir. Yargıya dayalı tahminler belirli bir zaman dilimi ile sınırlı değildir. Kamu kesiminde en çok kullanılan bir yöntemdir. Zamanın kısıtlı olduğunda ve diğer tahmin yöntemlerinin uygulanamadığı durumlarda kullanılır.(kullanımı kolay olduğu için ilk denenen tahmin tekniğidir.) Delphi Tekniği: Gelir ile ilgili kurumsal bilginin olmadığı ve yargıları dayandıracak bir temel bulunmadığında kullanılır. Birden çok bütçe uzmanının görüşlerinin alınması amaçlanmaktadır. Uzmanların birbirleri ile konu üzerinde tartışmaları ve konuşmaları yasaktır. Uzmanlardan gelen görüşler toplanır ve bir rapor hazırlanır yanıtların ortalaması esas alınır.ortak görüş ortaya çıktığından sona erer Beyin Fırtınası:Bu teknik uzman kişilerin bir araya gelip toplanarak ortak bir tahmin üretmelerine dayanmaktadır. Uzmanlara daha önce tahmin yapılacak konu üzerinde bilgi verilmekte veya verilmeden toplantıya başlanabilmektedir. Beyin fırtınasında toplantıda her uzmanın aklına gelen tüm görüşleri ortaya koyması amaçlanır. Delphi tekniğine göre daha hızlı tahmin yapılmasını sağlar. 1. Birim Maliyete Dayalı Yöntem: Yöntemin amacı, öncelikle tahminlere esas olacak birim maliyeti hesaplamaktır. Örnek:Doğalgaz giderlerinin tahmini için öncelikle tahmin edilecek yıl içerisinde doğalgaz metreküp fiyatının ne olacağı hesaplanmaya çalışılır.daha sonra ise tüketilecek doğalgaz miktarı belirlenir.sonuçta ne kadar kaynağa ihtiyaç olduğu tahmin edilebilir. 2. NİCEL (Sayısal,Kantitatif)YÖNTEMLER: Yeterli düzeyde sayısal bilgiye sahip olunduğunda kullanılır.bu sayısal verilerin gelecekte de aynı biçimde devam edeceği varsayımına dayalı olarak tahminler yapılmaktadır.
3. Basit yöntem: Nicel yöntemler içerisinde çok fazla teknik bilgi gerektirmeyen ve yaygın olarak kullanılan yöntemdir. Otomatik Usuller olarak da adlandırılır. Bu yöntem daha çok gelir tahminlerinde kullanılır.tahmin edilecek harcama veya gelirin geçmiş yıl rakamları esas alınır.gelir tahmininde geçmiş yıl rakamları aynen alınabilir veya geçmiş birkaç yılın ortalaması alınabilir. Basit yöntemin tek üstünlüğü hesaplanmasının kolay olmasıdır. Yönetim zayıf yönleri de şunlardır. Tahmin edilecek yıllardaki ekonomik,sosyal ve diğer gelişmeleri tamamen gözardı etmesi en önemli eksikliğidir. Basit aritmetik ortalamanın hesabında,standart sapmanın oldukça yüksek olması halinde ortalamanın temsil gücü oldukça düşmektedir.buna bağlı olarak da hata payı yükselir. Geçmişteki ortalama eğilimin gelecekte de devam etmesi varsayımına dayanmaktadır. 1. Zaman Serisi Yöntemi: Bu yöntem tahmin edilecek değişkendeki geçmiş yıl verilerini ele alıp, bu verilere dayalı olarak çıkan trendin devam edeceği varsayımı ile tahmin yapmaktadır. Zaman Serisi yönteminde kullanılan tahmin araçları şunlardır. Hareketli Ortamlar Tekniği:Teknik Geçmiş yıllar verilerinin ortalamalarının alınması ile verilerdeki tesadüflüğü ve mevsimselliği ortadan kaldıracağı düşüncesine dayanmaktadır. Üstsel Düzeltme Tekniği:(Exponential Smooting Tekniği): Bu teknik hareketli ortalamalar tekniğinin bazı aksaklıklarını gidermek için geliştirilmiştir.yakın geçmişe daha fazla ağırlık verme olanağı tanımaktadır. ARMA(Autoregresive and moving average) Tekniği: İki ayrı varsayımı vardır. Otoregresiv tahmin,geçmiş verilerin doğrusal trendinin bir birleşimi olduğunu varsayar. Hareketli ortamlar tahmini ise, geçmişteki hata terimlerinin bir birleşimi olduğunu varsayar. Box-Jenkins Tekniği: Arma tekniğinin hangi tipinin daha uygun olduğunu test etmektedir. Box-Jenkins tekniği3 aşamalıdır. 1. Modelin tanımlaması 2. Model tahmini ile testi 3. Modelin tahminde kullanımı Zaman serisi yönteminin kullanımı oldukça maliyetlidir.ancak günümüzde artan bilgisayar kullanımı maliyetleri azaltmaktadır. Zaman serisi yönteminin kullanımı oldukça kolaydır,ve tahminleri yargıya dayalı tahminlere göre daha gerçekçi ve anlaşılırdır. Zaman serisi yönteminde tahminlerin doğruluğu güvenilir ve yeterli sayıda veri olmasına bağlıdır.
1. Nedensel Tahmin Teknikleri : Bu teknik tahmin edilecek değişkeni etkilediği düşünülen başka değişkenler ile istatistiksel ilişkilerden yararlanır. İki çeşit uygulaması vardır; 1. Regresyon Analizi : Daha çok gelir tahminlerinde kullanılmaktadır. Bu analiz bağımlı değişken(tahmin edilecek değişken ) ile onu etkilediği düşünülen bağımsız değişkenler arasındaki ilişkiyi araştırmaktadır. Regresyon analizi, uzun yıllara dayalı verilere ihtiyaç duyar, anacak uzun dönemde değişiklikler olabildiğinden uzun dönemli analizlere uygun değildir. Bunun yerine trendlerdeki kısa dönemli dönüm noktaları belirlemek daha etkili olmaktadır. 1. Ekonometrik Modeller: Regresyon modeline dayanır.ancak aralarındaki temel farklılık, regresyon modelinde tek bir fonksiyonda bağımlı, bağımsız değişkenler arasında ilişki araştırılırken, ekonometirk modellerde birden çok fonksiyon ve bunların birbiri ile ilişkileri de analiz edilmekte ve buna dayalı tahminler üretilmektedir. B. POLİTİKA VE PROGRAM ANALİZLERİ Politika ve program analizleri kamu kesiminde karar almayı kolaylaştırmak için kullanılmaktadır. Ortay çıkış nedeni, kamusal hizmetlerle ilgili maliyetlerin bilinmesi isteğidir. Analizler, politika oluşturmada oldukça kullanışlı ve faydalıdır. Örneğin; tinerci çocuklarla ilgili bir sorun ortaya çıktığında bir sorunla nasıl mücadele edilebileceğini ve alternatif mücadele yöntemlerinin göreceli üstünlüklerini ortaya koymaya çalışmaktadır. Sorunun nasıl ortadan kaldırılacağına politika ve program analizleri cevap vermektedir. Örnekteki olayda yasaklamanın mı, eğitimin mi daha etkili olacağını analizler ortaya koyar. Politika analizleri sadece politika oluşturmada değil politikaların amaçlarının belirlenmesinde ve sınıflanmasında da kullanılabilmektedir. Politikaların ilgili amaçlarının belirlenmesi kamu kesimi için oldukça zordur.çünkü amaçların ölçülebilir bir biçimde tanımlanması bazı kamu hizmetlerinde neredeyse imkansızdır. Politika analizleri, istenen sonuçlara verilen kaynaklara ulaşılıp ulaşılmadığının belirlenmesine yardımcı olur. Hesap verebilirlik kavramı, kamu yöneticilerinin kullandıkları kaynaklarla başardıkları işler arasında ilişki kurulmasına ve bunun hesabının verilmesine önem vermektedir. Program değerlemesi de program analizlerinin kullanıldığı bir başka alandır. Program değerlemesi kamu hizmetlerinin etkilerinin araştırılması ile ilgilenir. Program değerlemesi programların maliyetleri ve sonuçları ) sosyal faydaları konusunda bilgiler sağlar. Böylece daha sonraki yıllarda yapılacak analizlere temel oluşturur. Eğer programların amaçları bilinmiyorsa veya açık bir biçimde tanımlanamıyorsa program değerlemesi teknik değil, daha çok sosyal değerleme olarak adlandırılır. Teknik değerleme örneği, hava kirliliğini azaltma programının çevre üzerindeki etkilerini belirlemekken, sosyal değerleme ise hava kirliliği programının devam edip etmemesi ve programların oluşturulmasıdır. ANALİZLERDE KARAR ALMADA KULLANILAN ÖLÇÜLER
Analizler, program ve politika kararlarının alınmasında kullanılacak bilgileri toparlar, değerlendirirler ve özetlerler. Politikalarda değişiklikler, yeni programa başlama ve başlamama gibi kararları etkileyen ölçüler şunlardır; 1. Etkenlik : Belirli bir kamu programının istenen hedefi ile gerçekleşen sonuç arasındaki ilişkidir. Yani programların amaca ulaşma derecelerini vermektedir. 2. Etkinlik : Etkinliğin ölçümü, alternatifler arasında karşılaştırmayı veya dolaylı olarak kamusal fonların özel kesime bırakılması halinde ortaya çıkacak faydanın karşılaştırılmasını gerektirmektedir. Kamu kesiminin kullandığı kaynağın sosyal getirisinin, aynı kaynağın özel sektör kullanımındaki getirisinden fazla olması halinde kaynakların etkin kullanımından söz edilir. Yani, en az kaynakla, en fazla sosyal yararı sağlayan alternatif kaynakların etkin kullanımına neden olur. 1. Verimlilik : Programda kullanılan girdi çıktı ilişkisidir. Örneğin kaldırım yapma işinde bir işçi 22m 2 kaldırım taşı döşeyebiliyorsa verimliliği 22 dir. Verimlilik ölçüsü, kamu kesiminde daha çok girdilere yapılan işler arasındaki ilişkiyi kurmaya çalışır. Örneğin iş edindirme eğitim maliyetinin mezun sayısına oranı, günde polis devriye saatleri ile maliyet karşılaştırması verimlilik ölçüleri olabilmektedir. 1. Eşitlik : Eşitlik ölçüsü kamu programında elde edilen net kazançların bireyler arasındaki dağılımı ile ilgilidir. Eşitlik ölçüsü çeşitli gelir gruplarının kamu hizmetlerinden elde ettiği faydaları araştırır.program faydalarının hedefi belli bir eşitlik kavramına göre bireyler arasındaki dağılımın adil olmasıdır. PROGRAM ANALİZ TEKNİKLERİ 1. Fayda Maliyet Analizi : Belirli bir kamu hizmetinin veya kamu yatırım projesinin sosyal faydaları ile sosyal maliyetlerinin karşılaştırılmasıyla bir sonuca ulaşmaya çalışmak fayda maliyet analizi ile mümkündür. Bu teknikte, projenin veya hizmetin öncelikle faydalarının ve maliyetlerinin belirlenmesi, bunların yıllık itibariyle fayda ve maliyetlerin bugünü değerlere indirgenmesi ve son olarak da karar alınması gerekir. Bunun için Teknik maliyetlerin ve faydaların para birimi cinsinden ifade edilmesi gerekir. Bu analizde en fazla net sosyal faydayı sağlayan seçenek tercih edilir. 2. Maliyet Etkenlik Analizi : Bu teknik, belli bir kamu hizmetinin veya projesinin maliyetini parasal olarak ifade eder,ancak sonuçları veya projenin çıktılarını parasal olarak ölçmez. Örneğin, karayolu projesinde azalan trafik kazaları sonucunda kurtarılan hayat sayısını ve tasarruf edilen zamanı çıktı olarak belirler. Birçok kamu projesinin maliyetini hesaplamak ve tahmin etmek kolayken, faydalarını ölçmek zordur. Bu gibi durumlarda maliyet etkenlik analizi kullanılmalıdır. 1. Yön Eylem Araştırması (İşlem Analizi ): Bu yöntem, bir sorunun çözümünde farklı yolların sonuçlarını analiz eder. Sürekli tekrarlanan işlerdeki insan makine sistemleri ile ilişkili olarak bilimsel yöntemlerle karar alma tekniği olarak tanımlanabilir. Bu yöntem özellikle özel sektör projelerinde oldukça fazla kullanılır Yöntemin kamu kesiminde kullanım alanı bulunmaktadır. Örneği ; çevre temizlik işlerinde, çöp kamyonlarının en
uygun rotasının çizilmesinde ve farklı kapasitedeki araçların en uygun rotasının çözümünde kullanılmaktadır. Yön eylem araştırmasında belirlenmiş çıktıların( üretimin) maksimize edilmesi veya girdilerin ( maliyetlerin (minimize edilmesi amaçlanmaktadır. Yön eylem araştırması doğrusal programlama, kuyruk teorisi, Monte Karlo ve oyun teorisi gibi teknikleri kullanarak sonuca ulaşmaktadır. 1. Stratejik Analiz : Niteliksel bir yapıdadır. Örneğin senaryo yazmak, Bir başka ülkedeki rehine kurtarma operasyonunda olası tüm sonuçlara göre senaryolar yazılır. Karar alıcılar, bu senaryolara göre istemedikleri durumların ortaya çıkma ihtimalini en aza indirecek kararları alırlar. Stratejik analiz, kamu kurumların değişen ekonomik, sosyal, politik koşullara uyumlarının araştırılması ve geliştirilmesinde de kullanılabilmektedir; ayrıca istenen amaçlara doğru kamu kurumlarının nasıl değişmesi gerektiğini ortaya koymaya çalışır. PROGRAM VE POLİTİKA ANALİZLERİNDE ORTAYA ÇIKABİLECEK SORUNLAR 1. Programların birden çok amaca hizmet etmesi ve bunların analizlere dahil edilmemesi : Örneğin ; çocukların ücretsiz aşılanması, gelecekteki çocuk hastalıklarını azaltma yolu ile sağlık maliyetlerinde bir azalmaya neden olurken, aynı zamanda yoksulluğun azaltılması ve gelir dağılımının düzeltilmesine de fayda sağlamaktadır. 2. Nedensel İlişkiler : Alternatiflerin incelenmesinde belirli etkilerin birden çok nedeni olabileceği gözardı edilmemelidir. Ancak analist bu nedenlerin hepsini dikkate alamamaktadır. Örneğin; polislerin uyuşturucu madde kullanımı çok fazla etkilemediği, ancak öğrencilerin polislere karşı olan tutumlarını olumlu etkilediği gözlenmiştir. Bu tür bir etkinin ortaya çıkması ise ancak birçok farklı kaynaktan veri toplamak ve bunları değerlendirmekle mümkündür. Bu yönteme meta analiz denir. 1. Fayda Ve Maliyetlerin Tanımlanamaması ve Ölçülememesi : Genellikle devlet muhasebe sistemleri kuruluş bazında kayıt tuttukları için, programlar düzeyinde maliyet hesaplamaları yapılamamaktadır. Kamusal programların faydalarını belirlemek de oldukça zordur. Çünkü birçok kamusal hizmetin faydası ölçülemez niteliktedir. 2. Kamusal hizmetin dışsal faydalar ve maliyetler üretmesi analizlerde karşılaşılan bir başka sorundur. Örneğin; bir karayolu projesinin doğrudan maliyetleri, inşaat maliyetleri kolaylıkla ölçülebilirken, bu karayolunun kullanımından kaynaklanan çevre kirliliğinin tarım ürünleri üzerindeki olumsuz etkisini hesaplamak oldukça zordur. 3. Kamusal programların yeniden dağıtımı etkilerinin hesaplanmasının zaman zaman çok önemli olması analizlerin bir başka sorunudur. Bazı hizmetler yüksek gelir gruplarına fayda sağlarken, düşük gelir gruplarına daha az fayda sağlamakta veya maliyet yüklemektedir. Bunun sonucunda da gelir dağılımı bozulmaktadır. 4. Analizlerin bir diğer sorunu da, kaynakların özel sektörden kamu sektörüne geçmesinin alternatif maliyeti ile şimdiki tüketimden vazgeçerek gelecekte yatırıma dönüşmesinde ortaya çıkar. Özel sektörden kamu kesimine çekilen belli bir miktar paranın değeri, özel sektörün vazgeçtiği miktarla aynı değildir.
Gelecekte vazgeçilen tüketimin bugünkü değerine ulaşabilmesi için tüketimden çekilen paralara bir değer yüklenmelidir. Bu değere indirgeme oranı denir. Genellikle indirgeme oranı olarak, kamu kesiminin uzun vadeli borçlanması için piyasada oluşan faiz oranları kabul edilmektedir.