Takn ve Heyelan Sempozyumu / 24-26 Ekim 2013, Trabzon - 555 - Samsun ehir Taknlarnn Kronolojisi, 2012 Yl Samsun Takn Yrd. Doç. Dr. Asl ÜLKE*, Ar. Gör. Ayenur USLU*, Ör. Gör. Neslihan BEDEN** *Ondokuz Mays Üniversitesi, Mühendislik Fak., naat Mühendislii Bölümü, Samsun. **Ondokuz Mays Üniversitesi, Kavak Meslek Yüksekokulu, Samsun. asli.ulke@omu.edu.tr, auslu@omu.edu.tr, neslihan.beden@omu.edu.tr ÖZET Karadeniz bölgesinin orta bölümünde Yeilrmak ve Kzlrmak nehirlerinin Karadeniz e döküldükleri deltalar arasnda yer alan Samsun li, 735 mm lik yllk ortalama ya yükseklii ile ülke ortalamasnn üzerindedir. Kzlrmak ile Yeilrmak n yan sra ilde irili ufakl çok sayda akarsu bulunmaktadr. Samsun ili, her iki- üç ylda bir takna maruz kalmaktadr. Bu çalmada Samsun ehir Taknlarnn tarihsel bir kronolojisi verilmekte, taknn sebepleri, mevcut mühendislik yaplaryla takn olaylar arasndaki ilikiler, 2012 yl Temmuz ve Austos aynda yaanan taknlar ve herhangi bir takn olaynda zararn en aza indirilmesi için yerel yönetimlerce alnabilecek önlemler tartlmaktadr. Historical Chronology of Samsun City Floods and 2012 Year Samsun Flood ABSTRACT Samsun city is placed in the middle of Blacksea region where Kzlrmak and Yeilrmak rivers poured deltas. Samsun with a height of 735mm mean annual precipitation is above the national average. With Kzlrmak and Yeilrmak rivers there are many large and small streams. Samsun city is exposed to flooding every two to three years. In this study, a chronology of the historical city floods are given the reasons for flood, the relationship between existing engineering structures with flood events, floods that occurred in July and August of 2012 and in order to minimize flood damage in the event of any flood precautions to be taken by local authorities are discussed. 1. GR Ülkemizde taknlar depremlerden sonra en büyük ekonomik kayplara neden olan doal afetlerdir. Özellikle yerleim alanlarn etkileyen taknlar önemli ölçüde can ve mal kayplarna sebep olmaktadr. Karadeniz Bölgesi, engebeli bir toporafik yapya sahip olmas ve yllk yan fazlal nedeniyle takn ve heyelan olaylarnn en yaygn olduu bölgelerden biridir.
- 556 - Takn ve Heyelan Sempozyumu / 24-26 Ekim 2013, Trabzon 1.1. Samsun ili corafyas, iklimi, bitki örtüsü Karadeniz sahil eridinin orta bölümünde Yeilrmak ve Kzlrmak nehirlerinin Karadeniz e döküldükleri deltalar arasnda yer alan Samsun ili 9083 km² lik bir yüz ölçüme sahiptir. Samsun li yeryüzü ekilleri bakmndan üç ayr özellik gösterir. Birincisi güneyindeki dalk kesim, ikincisi; dalk kesimle ky eridi arasnda kalan yaylalar, üçüncüsü; yaylalarla Karadeniz arasndaki ky ovalardr. Bölgedeki akarsular topra yeteri derecede parçalayarak arazide yer yer yaylalar meydana getirmitir. Samsun genellikle lman bir iklime sahiptir. Ancak sahil eridi ve iç kesimlerinde iklim iki ayr özellik gösterir. Sahil eridinde (Merkez ilçe, Terme, Çaramba, Bafra, Alaçam, 19 Mays, Tekkeköy ve Yakakent) Karadeniz ikliminin etkileri görülür. Bunun için sahil eridinde yazlar scak, klar lk ve yal geçer. ç kesimler (Vezirköprü, Havza, Ladik, Kavak, Asarck ve Salpazar) yükseklii 2000 metreyi bulan Akda ve 1500 metreyi bulan Canik dalarnn etkisi altnda kalr. Buradaki dalarn etkisinden dolay klar souk, yamur ve kar yal, yazlar ise serin geçer. Scaklk ve ya yönünden Samsun hiç bir bölgeye benzemez. Samsun da ayn gün içerisinde havann bir kaç kez deitii görülür. Baz yllar k ortalarnda yazdan günler yaanr. Yllk ortalama ya ülke ortalamasnn üzerindedir (735 mm). Buna karlk ildeki ya oran, Bat Karadeniz Bölgesi illerindekinden farkldr. lde ya en çok Ekim (86,5 mm) ve Kasm (81,2 mm) aylarnda olmaktadr. lin dousundaki ya miktar batsna göre daha fazladr. Yllk ortalama yal gün says 156 gün civarndadr [1]. Çizelge 1. Samsun da 1975-2010 Yllar Arasnda Gerçekleen Ortalama Meteorolojik Deerler [1] Aylar 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Ort. Yal Gün Says Ort. Ya Miktar (kg/m 2 ) 13.2 13.4 15.0 14.7 12.5 9.6 6.3 6.6 10.0 12.8 12.2 13.6 58.0 50.2 57.1 58.8 51.1 48.0 31.8 36.7 52.9 91.9 80.2 76.9 Samsun su kaynaklar yönünden oldukça zengin bir corafi yapya sahiptir. lin en büyük akarsular Kzlrmak ile Yeilrmak tr. Bu iki akarsu il topraklarn geçtikten sonra Karadeniz e ularlar. Bunlarn yan sra ilde irili ufakl çok sayda akarsu bulunmaktadr (ekil 1). Ancak bu akarsularn düzensiz bir debisi ve ak vardr. Samsun ili, bitki örtüsü bakmndan da zengindir. Ovalar ba, bahçe, çayr ve ekili alanlarla örtülüdür. Dalar ormanlarla kapldr. l topraklarnn % 48 i orman ve fundalk; % 3 ü çayrlk; % 47 si ekili ve dikili alanlarla kapldr. lin önemli tarmsal ürünleri buday, tütün, msr, sebze, ayçiçei, ekerpancar, fndk ve çeltiktir [2].
Takn ve Heyelan Sempozyumu / 24-26 Ekim 2013, Trabzon - 557 - ekil 1. Samsun ilinden geçen dereler 2. SAMSUN L TAKINLARI Bölge de ilk ölçümler DS tarafndan 1960 yllarnda balamtr. Elde edilen kaytlar 1960 ylndan itibaren 13 tane kayda deer büyük takn felaketinin yaandn göstermektedir. 1960 yl takn 29.08.1960 tarihinde Çaramba ve civarna düen büyük deerdeki yalar drenaj imkânndan mahrum yerlerde toplanarak göllenmi ve önemli zararlara neden olmutur. Çaramba da günlük ya deeri 203 mm yi bulmutur. Samsun da ise bu deer 9.4 mm dir. Özellikle Tekkeköy ve Abdal kanallarnn memba ksmlarnda rüsubat fazladr. Tekkeköy de su izlerinden faydalanarak hesaplanan takn deeri 80 m 3 /sn dir. 1963 yl taknlar Kzlrmak havzasna düen devaml yalar ve muhtemelen kar erimeleri sonucunda 17.02.1963 günü Kzlrmak Nehri Bafra civarnda ve özellikle Bafra nn Kou Köyü arazisine tamak suretiyle ky oyulmalar ile birlikte çeitli zararlar meydana gelmitir. Kzlrmak üzerindeki istasyonlardan alnan en büyük akm deerine baklrsa 16.02.1963 günü Kzlrmak-nözü akm rasat istasyonunda 556 m 3 /sn olarak ölçülmütür. Ayn bölgede ayn yl 25 Mays' da meydana gelen taknn pik deeri için ayn rasat istasyonunda 800 m 3 /sn olarak ölçülmütür. 1966 yl takn Abdal Irma Çaramba Ovasndan geçerek denize karan bir deredir. 1966 yl Ocak aynn ilk haftasnda meydana gelen takn sularnn brakt izlere istinaden alnan en kesitte bu taknn pik deeri 219m 3 /sn bulunmutur.
- 558 - Takn ve Heyelan Sempozyumu / 24-26 Ekim 2013, Trabzon 1967 yl taknlar A) Takna Abdal Irma, Yeilrmak ve Terme deresi memba ksmlarnda 26 Haziran 1967 günü yamaya balayan saanak yalar sebep olmutur. Abdal Irmann mansabnda kanal ksmnda feyezan debisinin 350 m 3 /sn olduu tespit edilmitir. Abdal Irma nn kanal olarak slah edilen ksm 500 m 3 /sn debiye göre açlm olmasna ramen kanaln rüsubatla dolmu olmas sonucunda su kanaldan tamtr. B) 8-9 Kasm 1967 günü düen iddetli ve yüksek miktardaki yalar sebebiyle Samsun civarnda yer yer önemli taknlar olmu ve büyük zararlar meydana getirmitir. Bu takna itirak eden dereleri ve takn yerlerini Karadeniz kys boyunca u ekilde snflandrabiliriz: 1-Tekkeköy-Kerimbey-Kirazlk Köyleri Bu ksmda takna itirak eden dereler unlardr; Güneyyaka Deresi, Hzrilyas Deresi, Ökse Deresi. Bu üç dere fazla miktarda ince rüsubat getirmektedir. Güneyyaka ve Ökse dereleri kuru derelerdir. Hzrilyas ise sürekli debili bir deredir ve deredeki 10 yllk maksimum debi 11.7 m 3 /sn dir. Fakat takn kontrolü için o zamana kadar herhangi bir tesis yaplmamtr. 2- Samsun ehir içi ve çevresi Samsun ve çevresinde bu takna itirak eden dereler unlardr; Mert rma, Samsun ehir içi yan dereleri (Mezarlk Deresi, Doymaz Deresi, Aabeli Deresi), Kürtün rma. ehrin merkezini boydan boya geçen Kürtün ve Mert rmaklar genel olarak fazla rüsubat tamaktadr. Mert rma üzerinde denizden 8 km membada bulunan demiryolu köprüsünün 500 m mansabnda alnan kesit feyezan izlerine göre yaplan hesapta bu takna ait debi 730 m 3 /sn bulunmutur, bu feyezan debisinin 50 yllk tekerrüre tekabül ettii görülmütür. Kürtün rmandan ise ayn tarihte 160 m 3 /sn debi geçmitir. 3- Alaçam civar Takn yapan yan dereler ve Uluçay deresi ya havzalarna oranla boyu ksa derelerdir. Vadi yamaçlar diktir ve ormandan açma tarlalar feyezan ve rüsubatn artmasna sebep olmaktadr. Uluçay Deresi Taknnn dere yatanda brakt izlere göre feyezan debisi 565 m 3 /sn hesap edilmitir. Alaçam ilçesinde meydana gelen bu taknda 1 can kayb vardr. 1971 yl takn Samsun-Alaçam ilçesi Gümenez Deresi 09.06.1971 tarihinde havzann memba ksmlarna yaan iddetli dolu ve yamur sonunda takn meydana gelmitir. Takn meydana getiren ya lokal bir ya olup civardaki meteoroloji istasyonlarnda ölçülen yalardan çok daha büyüktür. Takn en kesitinde yaplan hesaplamalara göre takn debisi 92.5 m 3 /sn bulunmutur. Takn piki 86 m 3 /sn olarak hesap edilmi ve takn debisinin bu deeri at görülmütür. Meydana gelen bu taknda da 1 can kayb vardr. 1972 yl takn Samsun ehri civarnda 31.07.1972 tarihinde yaan iddetli yamur sonunda takn meydana gelmitir. Samsun ehrinin 8 km batsndaki sahada meydana gelen takn büyük zararlara sebep olmutur. Takn yapan yan dereler, Kuruzeytin, Afanl, Öteköy, Türkerçeme, Gerçeme, Derecik ve Kürtün dereleridir. Kürtün rmandan alnan en kesitteki takn izlerine baklarak hesaplanm takn debisi 270 m 3 /sn dir. 1977 yl takn 04.07.1977 günü takn, Bafra deltasnn sa tarafnda, Samsun ile Bafra arasnda kalan ve Karadeniz e dökülen küçüklü büyüklü yan derelerden, Deirmen, Çakrlar, Taflan, Muta, Karaköy ve Kumsalçay derelerinde meydana gelmitir. Bu derelerde takn srasnda görülen pik deerler 22 m 3 /sn ile 90 m 3 /sn arasnda deimektedir. Fakat bu takn olaynda en büyük debiyi Engiz ve Karaköy Dereleri geçirmitir, srasyla takn izlerinden hesaplanan pik
Takn ve Heyelan Sempozyumu / 24-26 Ekim 2013, Trabzon - 559 - deerler 456 ve 306 m 3 /sn dir. Bu deerler Engiz Deresi için 25 yllk debiye Karaköy Deresi için 100 yllk debiye karlk gelmektedir. 1979 yl takn 30.08.1979 günü düen iddetli dolu ve saanak ya Samsun-Havza, Amasya-Suluova- Merzifon, Tokat-Turhal, Çorum-Mecitözü yöresinde can ve mal kaybna yol açan taknlara sebep olmutur. Takn neticesinde Suluova Kavalck deresi takn debisi 88 m 3 /sn bulunmu ve taan sular kömür iletmesinin bacasndan galerilere indiinden 16 içinin ölümüne sebep olmutur. Ayn bölgede 11 de can kayb meydana gelmitir. 1988 yl takn 30.06.1988 günü balayan saanak yalar 01.07.1988 de Çaramba ve Tekkeköy ilçelerinde taknlara sebep olmutur. Ayn gün Hasanuurlu DS istasyonunda 406 mm ya ölçülmütür. 01.07.1988 günü Yeilrmak da Kale AG da ölçülen takn debisi 676 m 3 /sn, Çaramba AG den ölçülen debi 1300 m 3 /sn dir. Barajlarn yaplmas sonucu bu takn büyük ölçüde kontrol altna alnmtr. Abdal rmanda ise ayn gün 1175 m 3 /sn lik takn piki geçmitir. Bu debi deeri 250 yllk yinelenmeye karlk gelmektedir. Can kayb olmamtr. 1992 yl taknlar 16.06.1992 ve 22.06.1992 tarihleri arasnda Samsun-Tekkeköy ve Ayvack yöresinde deiik günlerde çok lokal ve deiken iddetli saanak yalar yan derelerle Ayvack ilçesi Çatak deresinde taknlara sebep olmutur. Taknlarn meydana geldii yöre Yeilrmak havzasnn sol sahilinde Karadeniz ky ksmlardr. Tekkeköy Kirazlk, abanolu ve Hdrellez derelerindeki taknda takn pikinin 60 m 3 /sn olduu tahmin edilmektedir. Bu da yaklak 13 yllk yinelenmeye karlk gelmektedir. 2007 yl takn Samsun il merkezi ve Dereköy beldesinde 24.08.2007 Cuma saat 03:40 da balayan ve saat 05:18 e kadar devam eden saanak ya Samsun il merkezi ve Dereköy beldesinde taknlara neden olmutur. Samsun il merkezinde yer alan Karasamsun (Baruthane) deresi, Askerlik ubesi (Kilise) deresi, Aabali deresi ile Dereköy beldesinde yer alan Kelin deresi, 1 No lu dere, Stmapnar deresi, Gülistan deresi, Ortada ve Fideli derelerinde taknlara neden olmutur. Bu dereler yaklak 25 km 2 alan sular altnda brakmtr [3, 4]. 2012 yl takn Samsun ili ve ilçelerinde 2012 yl içinde 04.07.2012 ve 07.08.2012 tarihlerinde ksa sürede düen ani saanak yalar sonucu, hem ehir merkezinde hem de ilçelerde can kayplar yannda, büyük miktarlarda maddi hasarlar meydana getiren taknlar olumutur. 04.07.2012 Tarihli takn 03.07.2012 Sal günü 23:30 da balayp 04.07.2012 Çaramba 05:50 ye kadar devam eden iddetli saanak ya ilin özellikle dou ilçelerinde taknlara neden olmutur. DM Genel Müdürlüünce yaplan meteorolojik deerlendirmeye göre, Ylanl, ncirli ve Karaaaç derelerinin ya havzalarna 240 mm yan dütüü bildirilmitir.
- 560 - Takn ve Heyelan Sempozyumu / 24-26 Ekim 2013, Trabzon 1 - Ylanl Deresi; Derenin 1000 yl frekansl takn pik debisi Q=217 m 3 /s iken; Takn srasnda gelen debi 710 m 3 / olarak hesaplanmtr. Gelen takn debisinin, hesap edilenkadastrofal pik debinin 2.37 kat olmasolayn bir afet boyutunda olduunu göstermektedir. Takn sonras;yeilova Mahallesinde (7) kii hayatn kaybetmi, AVM, çok sayda konut, araba ve i yerleri, eski sanayi, ehir stadyumu takndan zarar görmütür. 2 - ncirli Deresi; Derenin, 1000 yl frekansl takn pik debisi Q=121,3 m 3 /s iken; Takn srasnda gelen debi 172,7 m 3 /s olarak hesaplanmtr. Bu debi, hesap edilen takn pik debilerine göre (9138) yl frekansl takn pik debisine karlk gelmektedir. Burada da, olayn afet boyutunda olduu görülmektedir. Takn sonras; Hasköy Mahallesinde yer alan AVM de, büyük çapta maddi zarar olmutur. ekil 2. Ylanldere Taknnn Canik ilçesine verdii zarar 3 - Karaaaç Deresi; Derenin, 1000 yl frekansl takn pik debisi Q=103,5 m 3 /s iken; Takn srasnda gelen debi 131,4 m 3 /s olarak hesaplanmtr. Bu debi, hesap edilen takn pik debilerine göre (9087) yl frekansl takn pik debisine karlk gelmektedir. Takn sonras; PO Dolum tesislerinde, büyük çapta maddi zarar olmutur, Kirazlk Mahallesinde (5) kii hayatn kaybetmi, Karayolu ulam aksamtr.
Takn ve Heyelan Sempozyumu / 24-26 Ekim 2013, Trabzon - 561 - ekil 3.ncirli Deresi Taknnn AVM ye verdii zarar ekil 4. Karaaaç Deresi Takn PO dolum tesisi bölgesine zarar 07.08.2012 Tarihli takn Sabah 05:00 de balayp ve saat 08:00 e kadar devam eden iddetli saanak ya, ilin bat bölgelerinde etkili olmu, özellikle Atakum ilçesinde youn yaanmtr. Kuruzeytin (Çobanl), Afanl, Deirmen derelerinde takn ve su basknlarna sebep olmutur. 1 - Kuruzeytin (Çobanl) Deresi Derenin, 1000 yl frekansl takn pik debisi Q=160,7 m 3 /s iken; Takn srasnda gelen debi 55 m 3 /s olarak hesaplanmtr. Bu debi, takn debileri olarak hesap edilen Q 100 =100,3
- 562 - Takn ve Heyelan Sempozyumu / 24-26 Ekim 2013, Trabzon m 3 /s den bile küçüktür. Bu durum, takn felaketinin dere yataklarna müdahaleden kaynaklandn göstermektedir. Takn sonras; Kuruzeytin (Çobanl) deresinin mansap bölümü yol olarak kullanldndan, takn sular ulamn aksamasna, çevredeki çok sayda bina ve iyerinde maddi hasara neden olmutur. ekil 5. Kuruzeytin (Çobanl) Deresi Taknnn bölgeye verdii zarar 2 - Afanl Deresi Derenin, 1000 yl frekansl takn pik debisi Q=254,1 m 3 /s iken; Takn srasnda gelen debi 75 m 3 /s olarak hesaplanmtr. Bu debi, takn debileri olarak hesap edilen Q 100 =157,1 m 3 /s den küçüktür. Bu da ayn ekilde, takn felaketinin dere yataklarna müdahaleden kaynaklandn göstermektedir. Takn sonras; Samsun-Sinop Karayolu üzerindeki dere geçiindeki menfezin yetersiz olmas nedeniyle araçlarda ve iyerlerinde maddi hasarlar meydana gelmitir. 3 - Deirmen Deresi Derenin, 1000 yl frekansl takn pik debisi Q=192,4 m 3 /s iken; Takn srasnda gelen debi 35 m 3 /s olarak hesaplanmtr. Bu debi, takn debileri olarak hesap edilen Q 100 =117,5 m 3 /s den bile küçüktür. Bu da ayn ekilde, takn felaketinin dere yataklarna müdahaleden kaynaklandn göstermektedir. ekil 6. Afanl Deresi Taknnn bölgeye verdii zarar
Takn ve Heyelan Sempozyumu / 24-26 Ekim 2013, Trabzon - 563 - Takn sonras; Samsun-Sinop Karayolu üzerindeki dere geçiindeki menfezin yetersiz olmas nedeniyle araçlarda ve iyerlerinde maddi hasarlar meydana gelmitir [3, 4]. ekil 7. Deimendere Taknnn bölgeye verdii zarar 3. SONUÇ VE ÖNERLER Samsun ili, bulunduu iklim kua nedeniyle sürekli olarak bol ya almakta ve su basknlar riski altnda bir bölgede yer almaktadr. Bölgede geçmite sk sk su basknlar ve seller gündeme gelmitir. Bu taknlar incelendiinde özellikle yaz yamurlarnn takna neden oldu görülmektedir. Gittikçe artan ya iddetinde küresel iklim deiikliinin bir etkisi görülmekle birlikte 2012 taknna bakldnda ya deerlerinin afet boyutunda olmad durumlarda bile takn olduu görülmektedir. Bu tamamen düzensiz yaplama ve yetersiz altyap ile taknda insan unsurudur. Kentlemenin hzla büyüdüü ve gelitii dolaysyla krsal bölgelerin azalmas, toprak zeminlerin yerini beton ve asfalt ve geçirimsiz maddelerle kaplanmas sebebiyle yalarn büyük ksm aka geçmi ayn zamanda altyap sisteminin tayamamas yan iddetli ve uzun sürmesi sonucu büyük takn zararlar olumutur. Kimi kuru dere yataklar yok saylarak caddeye dönütürülmü, dere yataklar imara açlp üzerlerine çok katl binalar yaplmtr. Yllar içinde kentin denize bakan ksmna yaklak 500 m civarnda dolgu alan oluturulmutur. Bu nedenle eimli güney cephesinden gelen yamur sular düz alana ulanca dolguyu geçerek denize ulamak durumundadr. Yeterli altyap sisteminin olmamas sonucu sular denize ulaamayarak bu bölgede zarara neden olmutur. Samsun il merkezindeki doal gaz çalmalar ve ardndan yaplan asfaltlama, insanlarn yamursuyu kanallarnn temizlii konusunda duyarsz davranmalar, ani ve youn yan sonucunda yamur sularnn sisteme alnamamas nedeniyle takn zarar büyümütür [5, 6, 7]. Devlet Su leri nin verilerine göre son 20 ylda tüm Türkiye de 300 ü akn takn meydana gelmi, bu taknlarda yaklak 500 kii hayatn kaybetmitir. Taknlar Türkiye için deprem gibi doal olaylardr ancak bu doal olaylar afete dönütüren ise yerel yönetimler ve idarecilerdir. KAYNAKLAR [1] (http://www.samsun.gov.tr/default.asp) (son ziyaret Mays 2013) [2] (http://www.cografya.gen.tr/tr/samsun/iklim.html) (son ziyaret Mays 2013) [3] Kadzade B., Engiz, Mert ve Kürt Irma, (2013). Bitirme Projesi, OMÜ Mühendislik Fakültesi, naat Mühendislii Bölümü, Samsun.
- 564 - Takn ve Heyelan Sempozyumu / 24-26 Ekim 2013, Trabzon [4] Devlet Su leri 7. Bölge Müdürlüü Samsun, (Aralk 2012) 2012 Samsun Taknlar Raporu. [5] Marm G., Suyun Yerel Yönetimlerden ntikam Ar Oldu, TMH - Türkiye Mühendislik Haberleri, say 455-2009/3, 2002 [6] Mimarlar Odas Samsun ubesi, (2012). Samsun da Yaanan Afete likin Rapor, Samsun. [7] Ukay S., Aksu S., (2002). Ülkemizde Taknlar, Nedenleri, Zararlar ve Alnmas Gereken Önlemler, TMH - Türkiye Mühendislik Haberleri, Say 420-421-422 / 2002/4-5-6.