T.C. EGE ÜNIVERSITESI SOSYAL BILIMLER ENSTITÜSÜ Isletme Anabilim Dali Pazarlama Programi

T.C. EGE ÜNIVERSITESI SOSYAL BILIMLER ENSTITÜSÜ Isletme Anabilim Dali Pazarlama Programi ESNEK IMALAT SISTEMLERI VE EGE BÖLGESI TEKRARLI ÜRETIM ISLETMELERINDE UYGULAMA OLANAKLARI YÜKSEK LISANS TEZI Burcu KÖSE DANISMANI : Prof. Dr. Erhan ADA IZMIR-2003 1

IÇINDEKILER IÇINDEKILER...i SEKILLER LISTESI...iv TABLOLAR LISTESI...v BÖLÜM 1. GIRIS...1 1.1.Giris...9 1.2. Çalismanin Konusu Ile Ilgili Ön Bilgiler...9 1.3. Çalismanin Amaci ve Kapsami...10 BÖLÜM 2. ESNEK ÜRETIM SISTEMLERI...12 2.1. Üretim Sistemleri ve Üretim Sistemlerinin Tarihsel Gelisimi...12 2.2. Esnek imalat Sistemlerinin Yapisi ve Isleyisi...18 2.3. Pazarlama ve Esnek Imalat Sistemleri...25 2.4. Esnek Imalat Sistemlerinin Siniflandirilmasi...27 2.4.1. Esnek Imalat Modülü...27 2.4.2. Esnek Imalat Hücresi...28 2.4.3. Esnek Imalat Grubu...28 2.4.4. Esnek Imalat Sistemleri...29 2.4.5. Esnek Imalat Hatti...29 2.5. Esnek Imalat Sistemlerinde Kullanilan Teknolojik Araçlar...31 2.5.1. Sayisal Denetimli Tezgahlar...31 2.5.2. Bilgisayar Sayisal Denetimli Tezgahlar...33 2.5.3. Direkt Sayisal Denetimli Tezgahlar...35 2.6. Malzeme Tasima Sistemleri...36 2.7. Esnek Imalat Sistemlerinde Hiyerarsik Bilgisayar Kontrolü...41 2.7.1. Esnek Imalat Sistemlerinde Alt Kontrol Sistemleri...42 2.7.1.1. Makine ve Ekipman Kontrol Sistemleri...44 2.7.1.2. Hücre Kontrol Sistemi...44 2.7.1.3. Esnek Imalat Sistemi Kontrol Sistemi...45 2.8. Esnek Imalat Sistemlerinin Isletmeye Sagladigi Avantajlar...45 2.9. Esnek Imalat Sistemlerinin Dezavantajlari...48 2

2.10. Ileri Üretim Sistemleri...49 BÖLÜM 3. ESNEK IMALAT SISTEMLERI ILE GELENEKSEL SISTEMLERIN KARSILASTIRILMASI...56 3.1. Esnek Imalat Sistemleri ve Geleneksel Sistemlerin Karsilastirmali Özellikleri...56 3.1.1. Ürün Tasarimi...59 3.1.2.Kullanilan Üretim Araçlari...62 3.1.3. Süreç Planlama...64 3.1.4. Yerlesim...70 BÖLÜM 4. DÜNYADA VE TÜRKIYE DE ESNEK IMALAT SISTEMI KULLANIMI VE ISLETME FONKSIYONLARINA ETKISI...78 4.1. Dünyada Esnek Imalat Sistemleri Uygulamalari...78 4.2. Türkiye de Esnek Imalat Sistemleri...82 4.3. Esnek Imalat Sistemlerinin Diger Isletme Fonksiyonlarina Etkileri...83 4.3.1. Esnek Imalat Sistemlerinin Muhasebe Fonksiyonuna Etkileri...84 4.3.2. Esnek Imalat Sistemlerinin Pazarlama Fonksiyonuna Etkileri...90 4.3.3. Esnek Imalat Sistemlerinin Insan Kaynaklari Fonksiyonuna Etkileri...97 BÖLÜM 5. ALAN ÇALISMASI: EGE BÖLGESI TEKRARLI ÜRETIM ISLETMELERINDE ESNEK IMALAT SISTEMLERININ UYGULAMA OLANAKLARI... 103 5.1. Çalismanin Amaci ve Kapsami... 103 5.2. Arastirmanin Yöntemi ve Kisitlari... 104 5.2.1. Örneklem Büyüklügü... 104 5.2.3. Veri Toplama Yöntemi... 104 5.2.4. Analiz Yöntemi... 105 5.2.4.1. Anketin Güvenilirligi... 105 5.2.5. Arastirmanin Kisitlari... 105 5.3. Arastirma Sonucunda Elde edilen Veri ve Bulgular... 106 5.3.1. Isletmelerin Demografik Özelliklerine Iliskin Veri ve Bulgular... 106 5.3.2. Isletmelerin Tedarikçi, Kalite ve Egitim Politikalarina Iliskin Veri ve Bulgular... 108 5.3.3. Isletmelerin Üretim Süreçlerine Iliskin Veri ve Bulgular... 115 3

5.3.4. Sektör ve Isletmenin Sektördeki Durumu Ile Ilgili Veri ve Bulgular... 132 5.4. Arastirmanin Hipotezleri... 137 5.4.1. Isletme Ölçegi Ile Esnek imalat Sistemi Kullanimi Arasindaki Iliski... 138 5.4.2. Isletmelerin Bulundugu Sektör Ile Esnek imalat Sistemi Kullanimi Arasindaki Iliski... 139 5.4.3. Esnek imalat Sistemi Kullanim Düzeyi Ile Üretim Miktarindaki Degisim Arasindaki Iliski... 139 5.4.4. Esnek imalat Sistemi Kullanim Düzeyi Ile Satis Miktarindaki Degisim Arasindaki Iliski... 140 5.5.5. Isletmelerde Esnek imalat Sistemi Kullanimi Ile Yeni Teknolojilere Geçis Sürecinde Karsilasilan Kalifiye Eleman Yetersizligi Problemi Arasindaki Iliski140 5.4.6. Esnek imalat Sistemi Kullanimi Ile Üretim Maliyetleri Arasindaki Iliski 141 5.4.7. Bilgisayar Destekli Tasarim Sistemleri Kullanimi Ile Isletmelerin Müsteri Istek Ve Ihtiyaçlarina Uygun Çesitlilikte Ürün Sunabilme Konusunda Rakiplerinden Üstün Olduklari Düsüncesi Arasindaki Iliski... 141 5.4.8. Genisleme Esnekligi Ile Isletmelerin Müsteri Istek Ve Ihtiyaçlarina Uygun Çesitlilikte Ürün Sunabilme Konusunda Rakiplerinden Üstün Olduklari Düsüncesi Arasindaki Iliski... 142 5.4.9. Üretim Esnekligi Ile Isletmelerin Müsteri Istek Ve Ihtiyaçlarina Uygun Çesitlilikte Ürün Sunabilme Konusunda Rakiplerinden Üstün Olduklari Düsüncesi Arasindaki Iliski... 143 SONUÇ VE ÖNERILER... 144 YARARLANILAN KAYNAKLAR... 147 EK I : ANKET SORULARI... 158 4

SEKILLER LISTESI Sekil 2.1. Üretim Sistemi Modeli...6 Sekil 2.2. Esnek Imalat Sistemlerinde Üretim Miktari Parça Sayisi...17 Sekil 2.3. Esnek Imalat Modülü...19 Sekil 2.4. Esnek Imalat Hücresi...20 Sekil 2.5. Esnek Imalat Grubu...21 Sekil 2.6. Esnek Imalat Sistemi...22 Sekil 2.7. Esnek Imalat Hatti...22 Sekil 2.8.a Sayisal Denetimli (NC) Tezgahlar...25 Sekil 2.8.b Otomatik Takim Degisitirme Sistemli NC Tezgahlar...25 Sekil 2.9. Bilgisayar Sayisal Denetimli (CNC) Tezgahlar...27 Sekil 2.10. Direkt Sayisal Denetimli (DNC) Tezgahlar...28 Sekil 2.11. Hiyerarsik Kontrol Seviyeleri...35 Sekil 3.1. Esnek imalat Sistemleri ile Bilgisayar Teknolojileri Iliskisi...50 Sekil 4.1. Teknik Çekirdek Olarak Üretim...76 Sekil 4.2. Ileri Üretim Teknolojilerine Bagli Olarak Pazarlama Üretim Stratejik Bagi...85 Sekil 4.3. Yeni Pazarlama Stratejilerine Bagli Olarak Üretimde Yasanan Gelismeler...86 5

TABLOLAR LISTESI Tablo 2.1. Bilgisayarla Bütünlesik Üretimin Unsurlarini Olusturan Teknolojiler...44 Tablo 4.1. Ürün Tipine Göre Esnek imalat Sistemi Kullanicilari....72 Tablo 5.1. Örneklemde Il Dagilimi...98 Tablo 5.2. Örneklemde Sektör Dagilimi...99 Tablo 5.3. Örneklemde Sirket Türü Dagilimi...98 Tablo 5.4. Örneklemde Yabanci Ortaklik Durumu...100 Tablo 5.5. Örneklemin Ölçek Dagilimi...100 Tablo 5.6. Örneklemde Tedarikçi Sayisi Dagilimi...101 Tablo 5.7. Tedarikçi Sayisi Ölçek Iliskisi...101 Tablo 5.8. Tedarikçi Seçiminde Etkili Olabilecek Faktörlerin Dagilimi...102 Tablo5.9. Tedarikçi Seçiminde Etkili Olabilecek Faktörlere Iliskin Ortalamalar...102 Tablo5.10.Tedarikçi Seçiminde Etkili Olabilecek Faktörlerin Korelasyon Dagilimi...103 Tablo 5.11. Üretim Girdilerinin Temininde Karsilasilan Güçlüklerin Dagilimi..104 Tablo 5.12. Üretim Girdilerinin Temininde Karsilasilan Güçlüklere Iliskin Ortalamalar...104 Tablo 5.13. Kalite Yaklasimlarinin Dagilimi...105 Tablo 5.14. Kalite Kontrol Asamalari ve Kullanilan Yöntemlerin Dagilimi...105 Tablo 5.15. Kalite Güvence Sistem Düzeylerinin Dagilimi...106 Tablo 5.16. Egitim Verileri Dagilimi...106 Tablo 5.17. Egitimde Uygulanan Yöntemlerin Dagilimi...106 Tablo 5.18. Ürün Tasariminda Göz önünde Tutulan Faktörlerin Dagilimi...107 Tablo 5.19. Ürün Tasariminda Göz önünde Tutulan Faktörlere Iliskin Ortalamalar...108 Tablo 5.20. Ürün Tasariminda Göz önünde Tutulan Faktörlerin Korelasyon Dagilimi...109 Tablo 5.21. Isletmelerin Üretim Sistem Tipi Dagilimlari...110 Tablo 5.22. Esneklik Çesitleri Dagilimi...111 6

Tablo 5.23. Esneklik Çesitlerine Iliskin Ortalamalar...112 Tablo 5.24. Esneklik Çesitleri Arasindaki Korelasyon Dagilimi...113 Tablo 5.25. Üretim Sürecinde Karsilasilan Sorunlarin Dagilimi...114 Tablo 5.26. Üretim Sürecinde Karsilasilan Sorunlara Iliskin Ortalamalar...115 Tablo 5.27. Üretim Sürecinde Karsilasilan Sorunlar Arasindaki Korelasyon Dagilimi...116 Tablo 5.28. Son Üç Yil Içinde Yatirim Yapilan Alanlara Iliskin Ortalamalar...117 Tablo 5.29. 2001 Yilinda Teknolojiye Yapilan Yatirim Tutari...117 Tablo 5.30. Bilgisayar Teknolojisinin Kullanildigi Asamalarin Dagilimi...118 Tablo 5.31. Ileri Imalat Teknolojileri Kullanim Düzeyleri Dagilimi...119 Tablo 5.32. Ileri Imalat Teknolojileri Kullanim Düzeyleri Korelasyon Dagilimi.120 Tablo 5.33. Esnek imalat Sistem Araçlarinin Kullanim Oranlari Dagilimi...121 Tablo 5.34. Ileri Teknoloji Kullaniminda Etkili Olan Nedenlerin Dagilimi...122 Tablo 5.35. Ileri Teknoloji Kullaniminda Etkili Olan Nedenlere Iliskin Ortalamalar...122 Tablo 5.36.Ileri Teknoloji Kullaniminda Karsilasilan Problemlere Iliskin Ortalamalar...123 Tablo 5.37. Basari Düzeyi Dagilimi...124 Tablo 5.38. Son Bes Yil Içinde Satis Miktarinda Meydana Gelen Degisimin Dagilimi...124 Tablo 5.39. Son Bes Yil Içinde Üretim Miktarinda Meydana Gelen Degisimin Dagilimi...124 Tablo 5.40. Son Bes Yil Içinde Sektörde Meydana Gelen Degisimin Dagilimi...125 Tablo 5.41. Son Bes Yil Içinde Müsterilerden Gelen Sikayetlere Iliskin Dagilim...125 Tablo 5.42. Son Bes Yil Içinde Müsterilerden Gelen Sikayetlere Iliskin Ortalamalar...126 Tablo 5.43. Pazar Payini Arttirabilmede Etkili Olan Performans Kriterlerinin Dagilimi...126 Tablo 5.44. Pazar Payini Arttirabilmede Etkili Olan Performans Kriterlerine Iliskin Ortalamalar...127 7

Tablo 5.45. Pazar Payini Arttirabilmede Etkili Olan Performans Kriterlerinin Korelasyon Analizi Dagilimi...128 Tablo 5.46. Rakiplerle Yapilan Karsilastirma Sonuçlarinin Dagilimi...129 Tablo 5.47. Isletme Ölçegi Ile Esnek imalat Sistemleri Kullanim Düzeyleri Arasindaki Iliski...131 Tablo 5.48. Isletmenin Bulundugu Sektör Ile Esnek imalat Sistemleri Kullanim Düzeyleri Arasindaki Iliski...131 Tablo 5.49. Esnek imalat Sistemleri Kullanim Düzeyi Ile Üretim Miktarindaki Degisim Arasindaki Iliski...132 Tablo 5.50. Esnek imalat Sistemleri Kullanim Düzeyi Ile Satis Miktarindaki Degisim Arasindaki Iliski...132 Tablo 5.51. Esnek imalat Sistemleri Kullanimi Ile Ileri Teknoloji Kullanimina Geçiste Karsilasilan Kalifiye Isgücü Yetersizligi Problemi Arasindaki Iliski...133 Tablo 5.52. Esnek imalat Sistemleri Kullanimi Ile Isletmelerin Üretim Maliyetlerini Azaltma Konusunda Rakiplerinden Üstün Olduklari Düsüncesi Arasindaki Iliski...133 Tablo 5.53. Bilgisayar Destekli Tasarim Sistemi Kullanimi Ile Isletmelerin Müsteri Istek ve Ihtiyaçlarina Uygun Çesitlilikte Ürün Sunabilme Konusunda Rakiplerinden Üstün Olduklari Düsüncesi Arasindaki Iliski...134 Tablo 5.54. Genisleme Esnekligi Ile Isletmelerin Müsteri Istek ve Ihtiyaçlarina Uygun Çesitlilikte Ürün Sunabilme Konusunda Rakiplerinden Üstün Olduklari Düsüncesi Arasindaki Iliski...135 Tablo 5.55. Üretim Esnekligi Ile Isletmelerin Müsteri Istek ve Ihtiyaçlarina Uygun Çesitlilikte Ürün Sunabilme Konusunda Rakiplerinden Üstün Olduklari Düsüncesi Arasindaki Iliski...135 8

BÖLÜM 1. GIRIS 1.1.Giris Gelisen teknolojiler ve ulasim imkanlari adeta dünyayi küçültmüs ve rekabetin artmasina neden olmustur. Küresellesme olarak da adlandirabilecegimiz bu gelismenin en somut etkisinin, artik tüketicilerin dünyanin her yerinde üretilen kaliteli ürünleri uygun fiyatlardan alabilme olanagina kavusmasi oldugunu söyleyebiliriz. Bu nedenle günümüz dünyasinda yasamakta oldugumuz siyasal, sosyal ve ekonomik krizler ile yogun rekabet ortami, isletmeleri, varliklarini sürdürebilmek için daha düsük maliyetlerle daha kaliteli ürünler üretmek durumunda birakmaktadir. Bunu gerçeklestirmek için isletmeler fazla sermaye yatirimi gerektirmeyen, verimliligi ve üretkenligi arttirici yeni üretim teknolojileri gelistirmenin yollarini aramaktadirlar (Yükçü, 2000;18). Pazardaki rekabet ve degiskenliklerin artmasi, üretim sistemlerinin esnek bir hale gelmesini ve üretim araçlarinda ileri teknoloji kullanimini gerekli kilmaktadir. Esnek imalat sistemleri de bu arayislar sonucu ortaya çikan, ileri teknoloji kullanimini gerektiren sistemlerden birisidir. 1.2. Çalismanin Konusu Ile Ilgili Ön Bilgiler Yasanan toplumsal ve teknolojik gelismelerin isiginda piyasalarin küresellestigini, paranin ve bilginin çok hizli bir sekilde yer degistirdigini, bilgi sistemlerinin yayginlastigini, 19. yüzyilda ortaya çikan örgüt yapisinin tümüyle degisime ugradigini görmekteyiz. Ulusal ve uluslararasi rekabet her geçen gün yogunlasmakta, tüketicilerin kendi ihtiyaç ve beklentilerine uygun bir sekilde tasarlanmis ve üretilmis ürünler talep etmeleri nedeniyle, ürün yasam süreleri giderek kisalmakta ve ürün çesidi hizli bir sekilde artmaktadir. Bu baskilar karsisinda, üreticiler, ürün çesitlerini hizli bir sekilde gelistirerek piyasaya sunmak, ürünlerde sürekli tasarim degisiklikleri yapmak, bütün bunlari düsük maliyetle gerçeklestirmek ve kaliteden taviz vermemek suretiyle, rekabet 9

avantaji yaratmanin yollarini aramaktadirlar. Günümüzde olusturulacak çözümlerin büyük bir kismi teknolojiden geçmektedir (Üreten, 1999;215). Isletmelerin küresellesmesi ve yogun rekabet ortaminda faaliyet göstermeleri sonucunda, teknoloji kullanim düzeyleri önem kazanmaktadir. Yeni teknolojilerin, üretim sürecine uygulanmasi sürecin esneklesmesine neden olmaktadir. Teknolojik gelismeler sonucunda degisen rekabet kosullarina uyum saglama beraberinde esnek imalat e geçmeyi de zorunlu hale getirmistir. Esnek imalat sistemi, merkezi bir bilgisayar tarafindan kontrol edilen, bilgisayar destekli tezgahlar, robotlar ve otomatik malzeme tasima sistemlerinden olusan üretim araçlari toplulugu olarak tanimlanabilmektedir (Canel, 1997;316). Bu sistem, özünde emegi ikame eden, emek verimliligini arttiran ve yeni teknolojileri kullanan bir üretim sistemidir. Isletmelerin bu sistemlere yönelmesindeki temel amaç; pazarda meydana gelen degisikliklere en kisa sürede uyum saglayabilmektir. Esnek imalat sistemleri ile bir yandan degisen müsteri taleplerinin karsilanmasi amaçlanirken, diger yandan da makine hazirlik süre ve maliyetlerinin azaltilmasi amaçlanmaktadir. Esnek imalat de, hücre tipi üretim kullanilarak, genel amaçli makinelerle ürün farklilastirmasi yapilabilmekte, ayni makinede farkli ürünler üretilerek degisen talebe uyum saglanabilmektedir. Rekabette de fiyat yerine kalite ön plana çikmaktadir. Ayrica, esnek imalat sistemleri kullanimi sonucunda fordist dönemin temel dayanagi olan ölçek ekonomisinin yerini post fordist dönemde çesit ekonomisi almaktadir. 1.3. Çalismanin Amaci ve Kapsami Yogun rekabet ortaminda, ürün yasam sürelerinin kisa olmasi, zamanin ve esnekligin isletmeler açisindan öneminin artmasi, kaliteli ve iyi tasarlanmis ürün üretimi ve ileri üretim teknolojilerini ön plana çikartmaktadir. Bu noktada, esnek imalat sistemlerinin kullanildigi isletmeler, kullandiklari teknoloji ve endüstri alt yapilari baz alindiginda, ürettikleri ürünlerin fiyat, kalite ve ürün çesitliligiyle tüketici istek ve ihtiyaçlarini zamaninda karsilayabilmektedir. Tüm 10

dünyada oldugu gibi ülkemizde de isletmeler bu yeni üretim teknolojilerine yönelmektedirler. Ancak, bu yönelim henüz daha istenilen düzeye ulasmamistir. Bunda, isgücü maliyetlerinin düsük olmasi nedeniyle sermaye yogun sistemler yerine emek yogun sistemlerin tercih edilmesi de etkili olmaktadir. Bu çalisma ile amaçlanan, Ege Bölgesinde bulunan isletmelerde ileri üretim teknolojilerinin uygulanma düzeylerinin saptanmasidir. Çalisma kapsaminda arastirilan diger konular, alan çalismasinin incelendigi besinci bölümde ayrintili olarak ele alinmaktadir. Bu amaç dogrultusunda, çalismada, isletmelerin üretim süreçlerinde ileri teknoloji kullanma egilimleri arastirilmaktadir. Bu çalismanin, gelecekte bu tür teknolojileri kullanma egiliminde olan isletmelere bir alt yapi olusturabilecegi düsünülmektedir. Çalismanin birinci bölümünde esnek imalat sistemleri ile ilgili ön bilgi verilmekte ve çalismanin amaci ve kapsami ele alinmaktadir. Çalismanin ikinci bölümünde, üretim sistemleri, esnek imalat sistemlerinin ve tüm alt elemanlarinin isleyisi, avantajli ve dezavantajli yanlari ayrintili olarak incelenmektedir. Ayrica, esnek imalat sistemleri ile diger ileri üretim teknolojilerinin karsilastirilmasi da bu bölümde ele alinmaktadir. Üçüncü bölümde, esnek imalat sistemleri ile geleneksel sistemler, ürün tasarimi, kullanilan üretim araçlari, süreç planlama ve yerlesim özellikleri anlaminda karsilastirilmaktadir. Çalismanin dördüncü bölümünde, dünyada ve Türkiye de esnek imalat sistemleri kullanimina iliskin bilgiler verilmektedir. Ayrica, esnek imalat sistemleri kullaniminin diger isletme fonksiyonlarina etkileri incelenmektedir. Çalismanin besinci bölümünde ise, olusturulan teorik alt yapi dogrultusunda çalismanin hipotezleri ortaya konulmaktadir. Alan çalismasinin sonuçlari, olusturulan kuramsal yapi dogrultusunda analiz edilmekte ve yorumlanmaktadir. Son bölümde ise arastirma sonuçlarina iliskin yorum ve öneriler yer almaktadir. 11

BÖLÜM 2. ESNEK ÜRETIM SISTEMLERI 2.1. Üretim Sistemleri ve Üretim Sistemlerinin Tarihsel Gelisimi Genel sistem teorisinin dayanagi olan sistem kavrami, insanoglunun dogumundan ölümüne kadar yasaminin her devresinde etkili olan bir kavramdir. Bir kavram olarak sistem; her seyden önce yönetimle ilgili bir düsünüs biçimidir (Demir, 1988;16). Sistem kavrami çok farkli anlamlarda kullanilabilmektedir. Dar kapsamli olarak sistem, karsilikli iliski içinde bulunan ve birbirinden bagimsiz parçalarin bir bütün olusturacak sekilde bir düzen içinde siralanmasidir (Robbins, 1999;19). Bu tanimi biraz daha genisletecek olursak, ortak bir amaca hizmet etmek için ortak bir plana bagli ve çogunlukla ayri bölümlerin olusturdugu, karmasik yanlari ve sorunlari olan bir bütündür (Demir, 1988;17). Bir baska tanima göre ise sistem, ortak bir amaca yönelik olarak çalisan ve karsilikli iliskili ve etkilesimli elemanlardan olusan bir bütündür (Üreten, 1999;7). Verilen bu tanimlardan yola çikarak sistemin baslica özellikleri inceleyecek olursak (Üreten, 1999;7, Demir, 1988;17, Top, 1996;13); - Her sistem birçok alt sisteme sahip olup ayni zamanda kendisi daha büyük bir sistemin alt sistemidir, - Sistem, birbiriyle etki tepki iliskisi içinde bulunan parçalardan olusur, - Sistemler, içinde bulunduklarin çevreye uyum saglayabilmek amaciyla alt sistemlerin eklenmesi ve / veya çikmasi ile sürekli degisim gösterirler, - Bir sistemin kesin olarak sinirlarini belirlemek olanaksizdir, - Sistemin olusabilmesi için ortak bir amaç söz konusudur. Isletmelerde özellikle üretim alani ile ilgili problemler tamamen sistem yapisi içinde analiz edilmektedir. Bu amaçla isletmelerde sistem analizi açisindan yeterli bir sistem tanimi; birbiriyle iliskili ve ortak amaçlara sahip elemanlarin girisimci bir anlayis tarafindan bir araya getirilmesiyle olusturulmus anlamli bir bütündür seklindedir (Ada, 1990;2). 12

Ekonomik, sosyal ve endüstriyel alanda yasanan gelisme ve degismeler neticesinde giderek degisen pazar kosullari, talepte meydana gelen farkliliklar, ürün yasam egrilerinin kisalmasi ve artan rekabet, isletmeler üzerinde yogun bir baskiya neden olmaktadir. Bu durum, isletmenin büyüklügüne bagli olmadan ulusal ve uluslararasi rekabete girmek isteyen tüm isletmeler için geçerlidir. Tüm bu isletme problemlerinin çözümü; disiplinler arasi bir yaklasim, bütünlesik bir bakis açisi, analiz ve sentez uygulamasi ve bilgisayar destekli sistem modelini gerektirmektedir (Ada, 1990;2). En basit sekilde girdilerin çiktilara dönüstürüldügü model olarak tanimlanan sistemin temel elemanlari; girdi, dönüstürme süreci, çikti, geri besleme ve kontrol, kaynak ve kisitlardir. Sistemi olusturan elemanlar göz önüne alindiginda mal üreten bir sistemde, isgücü, hammadde, enerji, sermaye ve bilgi gibi girdilerin, teknoloji ve çesitli yöntemler yardimiyla daha önceden planlanmis çiktilara dönüstürüldügünü görmekteyiz (Bakiniz. Sekil 2.1.). Bir üretim sisteminde geri besleme özelligi; çiktilarda önceden tanimlanan özellikler ile gerçeklesen özellikler arasindaki farkliligi bildiren düzeltici karar niteligindeki bilgi akisidir (Top, 1996;13). Sonuç olarak bir üretim sistemi, mal veya hizmet üretme amaciyla insan gücü, malzeme, makine gibi fiziksel elemanlarin bir araya gelerek uyumlu bir sekilde çalismasi olarak tanimlanabilir. Sistem özelliklerinin tümünü tasiyan üretim faaliyetinde üç farkli boyutta sistem kavraminin tanimlanmasi mümkündür. Bunlar; üretim / islemler sistemi, dönüsüm alt sistemi ve denetim alt sistemleridir. 13

GIRDILER Çevre Kosullari Politik / Hukuki Sosyal Teknolojik Ekonomik Pazar Rekabet Temel Üretim Faktörleri Hammadde Parça ve Malzemeler Isgücü Sermaye Enerji TESADÜFI DALGALANMALAR DÖNÜSÜM ALT SISTEMI Fiziki (Imalat, Madencilik) Tasimacilik Ticari (Toptancilik, Perakendecilik) Depolama Diger Hizmetler (Sigorta, Finansal Hizmetler, Emlak, Saglik, Egitim, vb.) Devlet Hizmetleri (Merkezi,Yerel Yönetimler) ÇIKTILAR Ürün Ve Hizmetler Geribesleme Bilgisi DENETIM ALT SISTEMI Sekil 2.1. Üretim Sistemi Modeli Kaynak: Sevinç ÜRETEN, Üretim ve Islemler Yönetimi: Stratejik Kararlar ve Karar Modelleri, 2.Baski, Basar Ofset, Ankara, 1999, s.7. Üretim sistemi, eskiden oldugu gibi yalnizca imalat ile sinirlandirilmamakta ve isletmenin bir alt sistemi olarak kabul edilmektedir. Çok eski çaglardan bu yana insanlar, gereksinim ve isteklerini karsilayabilmek amaciyla çevrelerinde bulunan kaynaklardan faydalanarak üretim faaliyetini gerçeklestirmislerdir. Bu tarihsel gelisim içinde üretim sistemleri için önemli sayilabilecek birçok dönüm noktasi yasanmistir. Fabrika tipi üretime geçise neden olan buhar makinesinin icadi bu dönüm noktalari içinde en önemlilerinden birisidir. 1765 yilinda James Watt in buhar makinesini icat 14

etmesiyle Ingiltere de baslayan ve I. Endüstri Devrimi olarak nitelenen gelisme endüstrilesmenin baslangici olmustur. Fabrika sistemi sayesinde kol gücünün yerini makine gücü alamaya baslamistir. Üretim daha hizli ve kolay hale gelirken, kalifiye çalisanlarin yerini yari kalifiye çalisanlar almaya baslamistir. Bu dönemde Adam Smith isbölümünün ekonomik yararlarinin farkina varmis ve bu sayede verimliligin artabilecegini ileri sürmüstür (Üreten, 199;25, Demir, 1988;9). 1832 yilinda Charles Babbage de Adam Smith gibi isbölümünün üzerinde durmus ve beceri düzeyi, verimlilik ve ücret arasindaki iliskiyi açiklamistir (Buffa, 1975;10). 1911 yilinda bilimsel yönetimin babasi olarak kabul edilen Frederick Taylor in, isgücü/maliyet analizi, ücret planlari, zaman etüdü gibi konularda önemli katkilari bulunmaktadir. Ayrica isgörenlerin seçimi, is planlama, kalite kontrolünü gerçeklestirme gibi konularda aydinlatici bilgileri ile üretim yönetimine katkida bulunmustur (Çelikçapa, 2000;5). 1913 yilinda Henry Ford ve Charles Sorenson hareketli montaj hatti kavramini gündeme getirmislerdir (Üreten, 1999;33). Fordist üretim olarak da adlandirilan bu üretim Taylor un ortaya koydugu bilimsel temellere dayanmaktadir. Ford araba fabrikasinda kurulan montaj hatti ile beraber, kütle üretimi, birbiri yerine kullanilabilen parçalar, ürün tasariminin standartlastirilmasi, uzmanlasma ve üretimde maliyetlerin düsürülmesi gibi kavramlar ortaya çikmistir. Isgücü hakimiyetinin yerini, hizla makine hakimiyeti almaya baslamistir. 1930 lu yillarda üretim yönetimi alaninda yasanan gelismeler; matematiksel istatistigin kullanilmaya baslanmasi, endüstride istatistiksel kalite denetimine geçis, is örneklemesinin gelistirilmesi olarak sayilabilir (Çelikçapa, 2000;5, Üreten, 1999;27). Ikinci Dünya Savasindan sonra yöneylem arastirmalarinda yasanan hizli gelismelerden üretim yönetimi birçok farkli boyuttan etkilenmistir. Savas sartlari neticesinde, gelisme göstermis yöneylem arastirmasi teknikleri, üretim yönetiminde kit kaynaklarin optimal dagitimina iliskin problemlerin çözümünde kullanilmaktadir. Ikinci Dünya Savasi sonrasinda, üretimde ve uluslararasi 15

ticarette büyük bir artis olmustur. Meydana gelen bu artisa ilave olarak, yasanan hizli teknolojik gelismeler birçok yeni mamulün üretimini saglamis, bu da tüketimde artisa neden olmustur. Bu dönemde tüketici gelir gücünün düsük olmasi, satin alma kararlarinda fiyatin en önemli etken olmasina neden olmustur. 1960 li yillarda yasanan gelismelerle tüketici tercihlerinde kalite, fiyat kadar etkili olmaya baslamistir. 1970 li yillarsa, tüketim mali tercihlerinin kalite, uygun fiyat ve popüler olma sartlariyla sekillendigi bir dönemdir. Bu noktada meydana gelen hizli teknolojik gelismeler daha da etkili olmaya baslamistir. Isletmelerde, süreç hazirlama maliyetlerinin yüksek oldugu geleneksel sürekli üretim sistemlerinin degisen sartlara uyum gösterebilmesi için, yeni bir yapiya kavusturulmasi gerekmektedir (Ada, 1995;71). Birçok modern üretim yönetimi teknigi, yönetim faaliyetini kolaylastirmak ve yöneticiyi desteklemek amaciyla gelistirilmektedir (Ada, 1996;1). 1950 li yillarda günlük kayitlama islemleri için kullanilan bilgisayar, 1970 li yillarda üretim planlamasi ve denetiminde kullanilmaya baslanmistir. 1980 lerde yasanan gelismelerle birlikte, bilgisayarlarla bütünlesik üretim sistemlerinin ilk denemeleri yapilmistir. 1990 li yillarla beraber, hesaplama destegi saglayabilen ve / veya karar vericinin düsünce sistemini taklit edebilen uzman sistemler ve yapay zeka kullanilmaya baslanmistir (Üreten, 1999;37). Bilgisayar kontrollü üretimin önem kazandigi bu dönem Post Fordist dönem olarak adlandirilmaktadir. Kol gücüyle çalisan sistemlerden bilgisayar destekli sistemlere geçis sürecine kadar önemli gelisme ve degismelere ugrayan üretim sistemleri dönüsüm süreçleri itibariyle üç temel grupta toplanmaktadir. Bu gruplardan ilki; büyük ölçekli tek bir üretimi gerçeklestirmek amaciyla tasarlanmis, hem imalat hem de servis isletmelerinde kullanilabilen proje tipi üretimdir. Gerçeklestirilen her bir proje farkli özellikler tasimaktadir. Proje tipi üretim içinde aktiviteler tam olarak tanimlanmamis ve degisken olabilmekte ve üretim süreci esnasinda degisiklik gösterebilmektedir (Slack, 1998;124). Ayrica, bu üretim sistem tipi 16

içinde ürün sabit konumda bulunurken üretim faktörleri projenin sürdürüldügü alana tasinmaktadir. Ürün akisi olmadigi için tüm islemler bir düzen içinde gerçeklestirilmektedir, belli sayida tüketiciye baglidir ve tüketicinin ürünün dizayn asamasindan, süreçlerin yerine getirilmesine kadar yüksek katilimi söz konusudur. Proje tipi üretim diger üretim sistemlerinden farkli özellikleri ile ayrilmakta ve sistemin planlama, yönetim ve denetimi için çesitli yöntemler kullanilmaktadir. Proje tipi üretim kaynaklara yapilan yüksek miktarli yatirimlar, planlama ve kontrolünde yasanan yönetimsel zorluklar ve az sayida bir tüketici grubuna hitap etmesi nedeniyle çesitli riskler de tasiyabilmektedir. Sürekli üretim sisteminde ise, standardize edilmis ürünlerin yüksek miktarlarda üretimi söz konusudur (Russell, 1998;232). Makinelesmenin yüksek oldugu sistemde, özel amaçli makineler kullanilmakta ve bu nedenle üretim biçimi esnek olamamaktadir. Bu üretim sisteminin kullanildigi ürün gruplari için talep yüksek, dengeli, sürekli ve uzun vadeli bir yapiya sahiptir. Sistemin avantajlari arasinda programlamanin ve kontrolün kolay olmasi, tezgahlar arasinda is yükünün dengeli olmasi, verimliliginin ve dolayisiyla kapasite kullanim oraninin yüksek olmasi siralanabilmektedir. Sistemin kullanimi esnasinda karsilasilan dezavantajlar; sermaye yatiriminin yüksek olusu, az sayida ürün çesidi, talepte meydana gelen degisime kolay uyum saglayamama ve teknolojide meydana gelen gelismelerin takibinde yasanan zorluklardir. Sürekli üretim sistemleri, standart bir ya da çok kisitli sayida mamulün yüksek miktarda üretildigi kitle üretim sistemi ve üretim sürecinin bir tek ürünü üretecek sekilde tasarlandigi akis tipi üretim sistemi olarak iki gruba ayrilmaktadir. Son üretim sistem tipi ise, talebin düzensiz oldugu durumlarda, genel amaçli makineler kullanilarak çok çesitli ürünün az sayida üretiminin gerçeklestigi kesikli imalat sistemleridir. Ürünler siparis üzerine üretilmekte, özel veya özgün tasarim özelliklerine sahip olmaktadir. Kalifiye elemana ihtiyaç duyulan sistemde yüksek düzeyde ara stoklar olmasina karsin düsük hammadde ve mamul stoklari bulunmaktadir. Kesikli üretim sistemleri de 17

siparise göre üretim ve parti üretim olmak üzere iki alt grupta incelenmektedir. Atölye tipi olarak da bilinen, siparise göre üretim sistemleri tüketicinin veya müsteri firmanin zaman, tasarim, miktar ve kalite bakimindan özel olarak belirledigi bir mamulün üretilmesidir (Üreten, 1999;19). Parti tipi üretim ise özel bir mamulün, siparisi veya sürekli bir talebi karsilamak amaciyla belirli miktarlardan olusan partiler halinde üretildigi üretim sistemidir (Kobu, 1987;43). Günümüze kadar yasanan sosyo ekonomik degisimler ve teknolojide meydana gelen gelismelere ilave olarak, hizli bilgi akisinin da etkisiyle talep çok daha esnek bir hale gelmektedir. Isletmeler, esnek bir yapiya sahip talebi yerinde ve zamaninda karsilayacak, müsteri tatminini saglayacak yeni üretim sistemlerini uygulamak ve tesislerini de uygun sekilde olusturmak zorunlulugu içine girmislerdir. Olusan esnek talebin karsilanmasi için, esnek bir üretim sisteminin uygulamaya konmasi gerekmektedir. 2.2. Esnek imalat Sistemlerinin Yapisi ve Isleyisi Günümüzde tüketim kaliplarinin, tüketicilerin deger ve fayda kavramlarinin degistigini görmekteyiz. Tüketiciler, kendi istek ve ihtiyaçlari dogrultusunda tasarlanmis ve üretilmis ürünlere yönelmektedirler. Tüketici taleplerinde meydana gelen artisa ve degisime paralel olarak, ürün yasam egrileri kisalmaya baslamistir. Birçok isletme sürekliligini saglayabilmek amaciyla, tüketici davranislarindaki degisime paralel olarak özellikli, ekonomik ömrü kisa ve göreli olarak parti büyüklügü düsük olan ürünler üretmek durumunda kalmistir (Ada, 1995;73). Tüm bu degisen kosullar altinda üreticiler, rekabet güçlerini arttirmak amaciyla sistemde ürün türünün, tasarim ve makine süreleri minimum seviyelere indirilerek hizla degistirilebildigi yeni üretim süreçlerine yönelmektedirler. Üretim asamasinda, yeni teknolojilerin kullanimi üretim sürecinin esneklesmesine neden olmaktadir. Bu noktada, üretimi gelistirmenin yani sira, isgücü, malzeme ve enerji gibi kaynaklarin ekonomik 18

kullanimi ile verimliligin arttirilmasi da ön plana çikmaktadir. Imalat sisteminin esnek olmasi için gelistirilmesi, modernlestirilmesi ve genisletilmesi çalismalari yürütülürken ayni zamanda süreçlerde verim arttirilmali ve ürün kalitesi tüketici taleplerine cevap verecek düzeye çikarilmalidir. Esnek imalat sistemleri ile ilgili olarak pek çok tanim bulunmaktadir. Bu tanimlardan bazilari söyledir: Esnek imalat sistemi; otomatik tasima sistemleri sayesinde koordinasyonlari saglanan benzer ve / veya tamamlayici sayisal denetimli tezgah takimlarindan olusan bir üretim sistemidir (Tempelmeier, 1993;1). Esnek imalat sistemlerinde merkezi bir bilgisayar kontrolü altinda her biri otomatik tasima ve alet degistirme alt sistemleriyle donatilmis, çok sayida is istasyonlarinin, isleme merkezlerinin ya da üretim hücrelerinin, bir kombinasyon olusturarak parça ailelerinin ekonomik olarak üretilmesi söz konusudur (Gilbert, 1986;53). Esnek imalat sistemleri yigin üretimin düsük maliyetleri ile atölye islerinin esnekligini saglamak için birden fazla otomasyon teknolojisi kullanan bütünlesik bir sistemdir (Egilmez, 1996;24). Esnek imalat sistemi; yogun otomasyon ve teknoloji agirlikli üretimin yapildigi montaj hatlarinin olmadigi, üretim faktörlerinin hizla üretime yönlendirilebildigi, ürünün zamaninda tüketicilere ulastirilarak nakde çevrildigi, insanlarin bu ortama uyum gösterdigi ve degisikliklere eskisinden daha hizli cevap verebildigi üretim sürecidir (Tekin, 1993;20). Esnek imalat sistemi; islemsel ve kontrol karakteristikleri açisindan birbirinden farkli yapilardaki, genis bir üretim sistemleri yelpazesini anlatan genel bir terimdir. Bir malzeme tasima sistemiyle birbirine baglanmis, sayisal denetimli, bilgisayar sayisal denetimli (CNC) ve direkt sayisal denetimli tezgahlardan ve bunlarin isleyisini kontrol eden bilgisayar sisteminden olusan ve birbirinden farkli parçalar üretebilen bir üretim sistemidir (Kiral, 1996;18). 19

Esnek imalat sisteminde, bilgisayarli nümerik kontrollü makineler otomatik malzeme tasima sistemi ile baglantili olup bilgisayar kontrolü altinda çalismaktadir (Bayazit, 2001;26) Verilen tanimlar dogrultusunda esnek imalat sistemlerini; bilgisayar kontrolü altinda çalisan, otomatik tasima sistemleri ile baglantili sayisal denetimli tezgahlari bünyesinde bulunduran, iki ya da daha çok sayida esnek imalat hücresinden olusan sistemler seklinde tanimlayabilmekteyiz. Bilgisayar kontrollü fabrikalar için çok daha cazip olan esnek imalat sistemleri bir hücre veya birbirine baglanmis hücre serilerinden olusabilir. Üretici firmalar esnek imalat sistemlerini kullanarak, günümüzün rekabetçi kosullari altinda pazardan gelen talebi karsilarken, hem üretim esnekligine hem de yüksek verimlilige ulasmayi amaçlamaktadir. Genel olarak pazardaki degisime hizli uyum saglamak amaciyla kullanilan esnek imalat sistemleri diger yandan stoklari ortadan kaldirmakta ve ürün çesitleri arasinda makine hazirlik süre ve maliyetlerini de azaltmaktadir. Pek çok ürün çesidinin ekonomik olarak üretimine olanak taniyan esnek imalat sistemleri, çalisanlara islerinde esneklik ve isbirligi imkanlari sunmaktadir. Belli bir ürün grubunu düsük maliyetle ve düsük miktarlarda üretebilme yetenegine sahip olan esnek imalat sistemlerinde yer alan tezgahlarin kapasite kullanim orani oldukça yüksektir. Buna ilave olarak, sayisal denetimli tezgahlarin esnekligi ile otomatik transfer hatlarinin verimlilik avantaji birlestirilmektedir. Isin tasarim ve planlamasindan üretim sürecine kadar olan tüm islemlerin bilgisayarla düzenlenmesi, esnek talep dogrultusunda esnek imalat in gerçeklestirilmesini saglamaktadir. Özellikle tahmin edilemeyen ve duragan olmayan çevre kosullarinda basarili olmak isteyen isletmeler için esnek imalat sistemleri çok daha büyük önem tasimaktadir. Esnek imalat sistemleri, yatirim maliyetleri yüksek ve sisteme adaptasyonu riskli yatirimlardir (Sweeney,1986;69). Yatirim maliyetleri yüksek olmasina karsin, birim maliyetler 20

ve gerekli isgücü maliyetleri düsük seviyelerdedir. Tüm bunlara ilaveten sistemden elde edilen çiktilar, yüksek kalitede ve tutarlidir. Bu amaç ve özelliklere sahip olan esnek imalat sistemleri genel olarak bilgisayar destekli tasarim, bilgisayar destekli imalat ve bilgisayar destekli üretim planlamadan olusan bilgisayarla bütünlestirilmis üretim kavraminin bir fiziksel uygulamasi olarak düsünülmektedir (Kiran, 1989;3). Bütünlesik bir sistem kurmanin güçlügü karsisinda, sistemin yavas yavas gelistirilmesi yoluna gidilebilir. Bilgisayar sayisal denetimli tezgahlarla ise baslamak, daha sonra bunlari birlestirici malzeme tasima sistemini kurmak ve son olarak sistemi koordine edecek merkezi bilgisayar ile yazilimlari gelistirmek de mümkün olabilmektedir (Dilworth, 1992;225). Sistem bazinda ele alindiginda esnek imalat sistemleri iki alt sistemden olusmaktadir (Kiral, 1996;18). Bunlar fiziksel ve kontrol alt sistemleridir. Kontrol alt sistemi yazilim ve donanim olarak iki gruba ayrilmaktadir. Fiziksel alt sistem ise; istasyon (tezgah, muayene cihazlari vb.), depolama sistemi (palet veya parça stoklama düzenekleri) ve malzeme tasima sistemi (tasiyici bantlar vb.) olmak üzere üç ayri birime ayrilmaktadir. Esnek imalat sistemleri, bütün üretim faaliyetlerinin merkezi bir bilgisayar kontrolü altinda gerçeklestigi sistemlerdir. Bilgisayarlar üretimin yönlendirilmesini, isbölümünün uygun makinelere dagitilmasini, uygun tezgah seçimini, tezgahlara parça yüklenmesinini ve üretim performansinin kontrolünü gerçeklestirmektedir. Ayrica merkezi bilgisayar kontrolü sayesinde çizelgeleme, operasyonlarin düzenlenmesi, malzeme tasima kontrolü gibi sistemin herhangi bir düzeyinde ortaya çikabilecek aksakliklara zamaninda müdahale edilebilmektedir. Bu sistemlerde ürün tasarimlari bilgisayar destekli tasarim sistemleri kullanilarak olusturulmaktadir. Bu sayede detayli tasarimlar dahi kolaylikla yapilabilmekte ve üretilen ürünlere ait rotalama ve malzeme bilgileri ayrintili bir sekilde bilgisayar hafizasinda saklanabilmektedir. Üretim sürecinde bilgisayar sistemine girilecek bir kod ile ürünü olusturacak parça ve malzeme kodlari, malzeme tasima, yerlestirme ve depolama sistemine aktarilmaktadir. 21

Bu bilgi dogrultusunda depodan çekilen parça ve malzemeler, sistem içindeki herhangi bir makineden diger bir makineye parça aktarabilme yetenegine sahip otomatik kilavuzlu araçlara yüklenmektedir. Bu sistemler süreç planinda belirlenen siraya göre makineler arasinda parça aktarimini gerçeklestirmektedir. Bir makine üzerinde islemi tamamlanan bir ürün otomatik olarak bir sonraki sürece aktarilmaktadir. Islemi tamamlanan parça, otomatik olarak depoda yer alan yükleme / bosaltma istasyonuna gönderilmektedir. Bilgisayar sayesinde tüm tezgahlara ve tasima sistemine ayar bilgilerini ve islem talimatlari iletilmektedir. Bilgisayar talimatlariyla bir partinin üretiminde digerine geçiste tezgahlar üzerinde yapilmasi gerekli takim degisiklikleri de otomatik olarak gerçeklestirilebilmektedir (Üreten, 1999;243). Ayrica, esnek imalat sistemlerinde, bilgisayar kontrollü malzeme tasima sistemleri kullanimiyla gerekli olan malzemeler en kisa zamanda yükleme bosaltma alanina yerlestirilebilmekte ve gerekli oldugu anda üretim sürecine aktarilmaktadir. Bu da, üretim süreci içinde yari mamül stoklarinin azalmasinda etkili olmaktadir. Yari mamul stokunun azalmasi, otomatik malzeme tasima sistemlerinin kullanimi ve yüksek kullanim oranina sahip makinelerle çalisilmasi sonucunda, azalan makine ihtiyacina paralel olarak yerlesim alani ihtiyaci da azalmaktadir. Yerlesim alani ihtiyacinin azalmasinda etkili olan bir diger faktörde esnek imalat sistemlerinde kullanilan hücresel yerlesimdir. Üretilecek parça ya da üretimde kullanilacak makinelerin benzerliklerinden yararlanilarak olusturulan üretim hücreleriyle varolan kargasa azaltilmaktadir. Bu sayede üretim planlama ve denetim faaliyeti büyük ölçüde basitlesmektedir. Esnek imalat sistemleri kapsaminda sekiz tür esneklikten söz edilmektedir (Browne, 1988;27). - Ürün Esnekligi : Yeni ürün veya parça ailelerinin üretimine geçebilme yetenegidir. Üretim sisteminin tasarlanmasi sirasinda gelecekteki pazar kosullarinin belirsiz olmasi nedeniyle, ürün esnekligine hangi boyutta gerek duyulacagina karar vermek isletmeler için oldukça zordur. Ürün esnekligi, 22

isletmelere hizli ve ekonomik bir sekilde yeni ürün üretme imkani saglamakta olup bu da degisen pazar kosullarina uyumu hizlandirmaktadir. - Makine Esnekligi : Makine üzerinde belli bir dizi parçanin üretimi için gerekli degisikligi yapabilme kolayligidir. Diger bir deyisle, makinenin olusabilecek degisikliklere kisa sürede ve düsük maliyetlerle cevap verilebilmesidir (Sethi, 1990;298). - Süreç Esnekligi : Bir dizi siparisi çesitli yollardan üretebilme yetenegidir (R&D Center Laboratory Technical Report, 1983;190). Bu tanimi biraz daha genisletecek olursak; süreç esnekligi bir dizi ürün veya parça ailesinin üretiminin farkli malzemeler kullanarak, farkli yollar izlenerek gerçeklestirilmesidir. - Üretim Esnekligi : Sistemde bir ürünün üretimi için kullanilan parçalari, üretim sisteminin üretebilecegi diger parçalar ile hizli ve ekonomik bir sekilde degistirebilme yetenegidir (Aydogan, 1998;12). Diger bir deyisle, üretim esnekligi sistemde üretilebilecek parça ailesinin degistirilebilme yetenegidir. Ayrica, üretim esnekligi degisen üretim teknolojilerine uyumu gerektirmektedir. - Rota Esnekligi : Ürün dizilerinin üretim esnasinda makine arizalari oldugu takdirde izledikleri rotalarin degistirilerek üretime devam edebilme özelligidir. Yani bir ürün dizisinin, farkli rotalar kullanilarak üretilebilmesidir. Rota esnekligi sayesinde makine yükleri dengelenmekte, verimli ve etkin bir programlamayla makine arizasi, parça degisim süresinde gecikme olmasi gibi durumlarda dahi üretim devamliligi saglanmaktadir. - Genisleme Esnekligi : Esnek imalat sistemlerinin ihtiyaç duyuldugunda kolay ve modüler olarak genisleyebilme kapasitesidir. Ürün ve pazarda farklilasma stratejisine basvuran isletmeler açisindan oldukça önemlidir. - Islem Esnekligi : Faaliyet esnekligi olarak da adlandirilan islem esnekligi, üretim süreci içinde parça islemlerinin sirasini ve / veya islem görecekleri tezgahlari degistirebilme yetenegidir. Islem esnekligi ile üretim program alternatifleri ve makinelerden saglanan fayda artmaktadir. 23

- Hacim Esnekligi : Sistemin degisik üretim hacimlerinde, karli bir sekilde üretime devam edebilme yetenegidir. Yani, sistem farkli üretim hacimlerine ekonomik yönden uyum saglayabilmekte ve üretim verimli bir sekilde devam ettirilebilmektedir. Genis kullanim alanlari ve çesitli derece esnekliklere sahip olmalarina karsin tüm esnek imalat sistemleri asagidaki özellikleri göstermektedirler (Maleki, 1991;3): 1- Bütünlesme : Sistem içindeki parçalar karsilikli bagimlilik içinde olup, birlikte ve uyum içinde çalismaktadirlar. 2- Zeka : Verileri yorumlayabilme ve kullanicilarin beklentileri dogrultusunda üretim yapabilme yetenegidir. 3- Hizli Tepki Verebilme : Sistemin degisikliklere uyum ve tepki verebilme hizidir. Esnek imalat sistemleri, süreç içi stok düzeyini azaltmakta ve ekonomik kaynaklarin daha verimli kullanilmasini saglamaktadir. Bunlarin sonucunda da imalat sanayisine önemli katkilarda bulunmaktadir. Esnek imalat sistemleri, geleneksel üretim sistemlerine nazaran minimum zamanda ve ekonomik biçimde ürün kalitesini arttirabilen, gelisen teknoloji ile ayni dogrultuda ilerleyen ve pazarda meydana gelen degisikliklere hizla uyum saglayabilen verimli sistemlerdir. Esnek imalat sistemlerinin temel amaci otomasyon teknolojilerinin tek bir üretim sisteminde birlestirilmesidir. Esnek imalat sistemleri sayisal denetimli tezgah sayisi ve düzenleme sekillerine göre bes alt sinifa ayrilmaktadir (Kusiak, 1986;1058). Bu bes sinifin bir yilda sistem basina düsen çesitli parçalarin sayisi ve parçalarin yillik üretim orani arasindaki iliski Sekil 2.2 de gösterilmistir. 24

Yillik Üretim Miktari 3000 1000 400 200 75 25 Esnek Üretim Hatti Verimlilik Esnek Üretim Sistemi Esnek Üretim Grubu Esnek Üretim Hücresi Esnek Üretim Modülü Esneklik Farkli Parçalarin Sayisi 10 25 50 100 250 500 Sekil 2.2. Esnek Üretim Sisteminde Üretim Miktari Parça Sayisi Kaynak: Ahmet Riza BALIM, Esnek Imalat Sistemlerinin Incelenmesi, Istanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Üretim Yönetimi Anabilim Dali, Yayinlanmamis Yüksek Lisans Tezi, Istanbul, 1994, s.41. 2.3. Pazarlama ve Esnek Imalat Sistemleri Küresellesme ile beraber yasanan hizli teknolojik gelismeler ve sosyo kültürel dönüsümlerle ürün ve sermaye anlaminda sinirlarin ortadan kalktigini görmekteyiz. Bu gelismenin en somut etkisi, tüketicilerin dünyanin her yerinde, kaliteli ürünleri uygun fiyatlardan alabilme olanagina kavusmasidir. Tüm bu gelismeler tüketiciler açisindan olumlu olarak algilanirken isletmeler açisindan yogun bir rekabet anlamina gelmektedir. Bu yogun rekabet ortaminda, 25

isletmeler açisindan zamanin ve esnekligin öneminin artmasi, kaliteli ve iyi tasarlanmis ürün üretimini ve ileri teknoloji kullanimini ön plana çikartmaktadir. Konuyu bu baglamda irdeleyecek olursak, modern isletmecilik anlayisi çerçevesinde, isletmelerin basarili olabilmeleri ve rekabet avantaji kazanabilmeleri için ön kosul müsteri odaklilik olmaktadir. Isletmelerin, küresel anlamda faaliyette bulunabilmeleri ve varliklarini devam ettirebilmeleri açisindan müsteri istek ve ihtiyaçlarinda meydana gelen degisimleri yakindan takip etmeleri gerekmektedir. Isletmelerde pazarlama yöneticileri tarafindan pazar arastirmalari ve teknikleri kullanilarak bu gelismelere yakindan izlenmektedir. Tüketici tercihlerinin hizla degistigi ve mamul yasam süresinin çok kisaldigi görülmektedir. Basarili bir pazarlama faaliyeti için bu hizli degisime ayak uydurabilecek, yeni ürünleri tüketici tercihlerini karsilayacak kalite ve özelliklerde rakiplerden daha hizli bir sekilde üretebilen bir üretim süreci gereklidir. Ayrica sistem yeni ürünler, yeni tasarimlar ve ürün gelistirme çalismalariyla talebi yönlendirebilme olanagi saglamalidir. Bu sekilde pazarlama fonksiyonu iki yönlü müsteri iliskilerinin gelistirilmesinde etkili olabilecektir. Bu sekilde ürün hattini genis tutabilen, degistirebilen, çesitli ürünlerin küçük partiler halinde üretimini düsük maliyetlerle gerçeklestirebilen isletmeler pazarda önemli bir rekabet avantaji kazanmaktadir. Artan rekabet kosullari ve hizla degisen tüketici tercihleri, degisime hizli uyum saglamak isteyen isletmeleri daha ileri teknoloji kullanimina yöneltmektedir. Esnek imalat sistemleri de bu noktada isletmeler açisindan büyük önem tasiyan sistemlerden birisidir. Esnek imalat sistemi, bir üründen digerine geçiste makine hazirlik ve benzeri faaliyetler için zaman kaybedilmeksizin çesitli ürünleri üretebilme yetenegine sahip bir sistem olarak tanimlanmaktadir (Üreten 1997;227). Isletmelerin içinde bulunduklari yogun rekabet ortaminda, küresel anlamda pazar paylarini arttirabilmek, tüketici tercihlerinde meydana gelen degisimlere düsük maliyetler ve uygun ürünlerle cevap vermek için esneklige 26

yöneldikleri görülmektedir. Sonuç olarak, müsteri odaklilik anlayisini benimseyen ve ileri teknoloji kullanimina yönelen isletmeler pazarda ortaya çikan firsatlari çok daha net bir sekilde degerlendirme imkanina kavusmaktadir. 2.4. Esnek Imalat Sistemlerinin Siniflandirilmasi 2.4.1. Esnek Imalat Modülü Esnek imalat modülü kisa periyotlar için çalisabilen en küçük esnek imalat birimleridir. Tek bir sayisal denetimli veya bilgisayar sayisal denetimli tezgah ve buna eklenmis bir parça degistirici ve ara stok bölümünden olusmaktadir. Otomatik parça degisim mekanizmasi farkli islemlerin tek bir grupta birlestirilmesine olanak saglamaktadir. Esnek imalat modülü büyük ve yüksek düzeyde bütünlesmis esnek imalat sistemlerinin temel parçalaridir. (Bkz. Sekil 2.3.) Sayisal Denetimli Tezgah Palet Degistirici Ara Parça Yigini Sekil 2.3. Esnek Imalat Modülü Kaynak: Nafel Dogdu, Hücreden Üretime Esnek imalat, Gazi Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Yayinlanmamis Yüksek Lisans Tezi, Istanbul, 1999, s.67. 27

2.4.2. Esnek Imalat Hücresi Esnek imalat hücresi, ortak bir malzeme tasiyiciya sahip çesitli esnek imalat modüllerinden olusmaktadir. Ürün veya süreç odakli uygulanabilmektedir. Esnek imalat hücresi uzun süre, çok az ya da hiç denetim olmadan çalisabilme özelligine sahiptir. (Bakiniz. Sekil 2.4.; OKA: Otomatik Kilavuzlu Araçlar) 2.4.3. Esnek Imalat Grubu Ayni imalat alaninda bulunan, ortak bir bilgisayar kontrolünde bir malzeme tasima sistemi ile birlestirilmis, esnek imalat modül ve esnek imalat hücresinden olusan bir sistemdir. Esnek imalat gruplari ürün veya süreç odakli olabilir (Bakiniz. Sekil 2.5.) EÜM 1 EÜM 2 OKA EÜM 3 EÜM 4 Sekil 2.4. Esnek Imalat Hücresi Kaynak: Nafel Dogdu, Hücreden Üretime Esnek imalat, Gazi Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Yayinlanmamis Yüksek Lisans Tezi, Istanbul, 1999, s.67. 28

2.4.4. Esnek Imalat Sistemleri Farkli imalat alanlari, fabrikasyon, imalat ve montaji temsil eden esnek imalat gruplarindan olusmaktadir (Kusiak, 1986;1060). Tüm parçalar otomatik parça ve bilgi tasiyicilarla birlestirilmistir. Ürün veya süreç odakli olarak dizayn edilebilmektedir. (Bakiniz. Sekil 2.6.) 2.4.5. Esnek Imalat Hatti Esnek imalat hatti, istasyon adi verilen makine takimlarindan olusmaktadir. Her bir isleme tek bir makine tahsis edilmesi nedeniyle her parça için sabit bir rota bulunmaktadir. Süreç odakli bir yerlesim plani uygulanmaktadir. Otomatik kilavuzlu araç (OKA), robot, konveyör, zincirli tasiyicilar ve arabalar olarak bes tür esnek imalat hatti bulunmaktadir (Bakiniz. Sekil 2.7., Dogdu 1999;69). Parça Yükleme Alani OKA OKA Parça Bosaltma Alani Esnek Üretim Hücresi No : 1 Esnek Üretim Hücresi No : 2 Esnek Üretim Modülü Sekil 2.5. Esnek Imalat Grubu Kaynak: Nafel Dogdu, Hücreden Üretime Esnek imalat, Gazi Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Yayinlanmamis Yüksek Lisans Tezi, Istanbul, 1999, s.67. 29

Otomatik Takim Deposu Otomatik Parça Montaj Deposu OKA OKA Esnek Üretim Esnek Üretim Grubu Hücresi Sekil 2.6. Esnek Imalat Sistemi Kaynak: Nafel Dogdu, Hücreden Üretime Esnek imalat, Gazi Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Yayinlanmamis Yüksek Lisans Tezi, Istanbul, 1999, s.67. OKA OKA Istasyon 1 Istasyon 2 Istasyon N OKA OKA Sekil 2.7. Esnek Imalat Hatti Kaynak: Nafel Dogdu, Hücreden Üretime Esnek imalat, Gazi Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Yayinlanmamis Yüksek Lisans Tezi, Istanbul, 1999, s.67. 30

2.5. Esnek Imalat Sistemlerinde Kullanilan Teknolojik Araçlar Önceki bölümlerde de belirtildigi gibi bir esnek imalat sistemi, birbirine bir malzeme tasima agi ile baglanmis, yari bagimsiz sayisal denetimli tezgahlardan olusan, simülasyon tekniginden yararlanan, bilgisayar denetimli bir imalat sistemidir. Esnek imalat sistemlerinin temelini olusturan teknolojileri sayisal denetimli tezgah teknolojisi, malzeme tasiyicilari teknolojisi ve sistem elemanlarinin birbirinden haberdar olmasini ve sistemin bir bütün olarak denetlenebilmesini saglayan enformasyon teknolojisi olarak siniflandirabiliriz (Kiral, 1996;20). 2.5.1. Sayisal Denetimli Tezgahlar Ilk kez 1960 larda Birlesik Devletler tarafindan uzay endüstrisinde kullanilmis olan sayisal denetimli tezgahlar (Üreten, 1999;206), imalat sürecinde kullanilan en eski teknolojilerden birisidir. Sayisal denetimli tezgahlar esnek imalat sistemlerinin temelini olusturan araçlardir ve sistemin esnekligi büyük oranda tezgah esnekligine dayanmaktadir. Sayisal denetimli tezgahlar, ürün gruplari arasinda kolaylikla, hizli ve verimlilikte düsüs olmadan geçis imkani saglamaktadir. Farkli parça gruplarina ait imalat programlari sayi, harf ve çesitli sembollerden olusan kodlanmis bilgilere dönüstürülerek delikli kartlara aktarilmaktadir. Makine denetim birimleriyle bu programlar tezgahlara yüklenmis olur. Bu sekilde insan müdahalesi olmadan otomatik olarak üretime imkan saglanmaktadir. Sayisal denetimli tezgahlar, özellikle torna, mengene, matkap, ögütme, delme gibi metal isleme fonksiyonlarinin yerine getirilmesinde kullanilmaktadir (Üreten, 1999;207). Ayrica sayisal denetimli tezgahlar daha fazla etkinlik ve ekonomik üretim yollari arayan üretim sektörleri için yeni bir imkan saglamistir. Özellikle havacilik ve savunma sanayisi gibi parça hacminin bir adet olabildigi sektörler bu kapsamdadir. Düsük üretim hacminin ve kaçinilmaz olarak sik sik ortaya 31

çikan tasarim degisikliklerinin, seri üretime imkan vermedigi endüstrilerde sayisal denetimli tezgahlar çok daha önemli olmaktadir (Maleki, 1991;48). Geleneksel tezgahlarla karsilastirildiginda, sayisal denetimli tezgahlarin verilen talimatlar dogrultusunda dogru ve hizli bir sekilde takim degistirebilmesi oldukça önemli bir avantajdir. Bu sayede makine hazirlik süreleri azalmaktadir. Yardimci ve hazirlik sürelerinin azaltilmasi verimliligin artmasina ve maliyetlerin düsmesine imkan vermektedir (Bayazit, 2001;55). Geleneksel tezgahlara nazaran elde edilen çiktilar daha tutarli ve kalitelidir. Parçalar üzerinde degisimlerin otomatik olarak yapilmasi isgücü payinda azalmaya neden olmaktadir. Ancak, tezgahlarin programlanmasinda veya ariza durumlarinda uzmanlasmis elemana ihtiyaç duyulmaktadir (Hunt, 1989;78). Sayisal denetimli tezgahlar, geleneksel tezgahlara göre pekçok avantaja sahip olmalarina karsin, bazi dezavantajli yönleri de bulunmaktadir. Geleneksel tezgahlara oranla çok daha hassas olan sayisal denetimli tezgahlar çok daha iyi korunmalidir. En önemli görülen dezavantaji da, ilk yatirim maliyetinin geleneksel tezgahlara oranla çok daha yüksek olusudur. Sekil 2.8.a da sayisal denetimli bir tezgahin çalisma sistemi gösterilmistir. Sayisal denetimli tezgaha delikli kartla talimat girisi yapilir, ancak takimlarin seçilmesi ve makinenin yüklenip bosaltilmasi isgören tarafindan yerine getirilir. Sekil 2.8.b de gösterilen sayisal denetimli tezgahlar, otomatik takim degisikligini saglayacak sekilde tasarlanmistir (Üreten, 1999;224 226). 32