Sağlıkla İlgili Yaşam Kalitesinin Ölçümü ve Yaşam Kalitesi Ölçeklerinin Sınıflandırılması Doç. Dr. Erhan Eser Celal Bayar Üniversitesi e.eser@bayar.edu.tr
Yaşam Kalitesinin Sınıflandırılması Sağlıkla Doğrudan İlgili Olmayan Yaşam Kalitesi (YK) Sağlıkla İlgili Yaşam Kalitesi (SYK)
İnsandan insana YK ve SYK ne atfedilen önem farklılık gösterir
Sağlıkla Doğrudan İlgili Olmayan Yaşam Kalitesi 4 ALAN (DOMAIN) TANIMLANMIŞTIR: Kişisel - İçsel Alan Kişisel - Sosyal Alan Dışsal - Doğal Çevre Alanı Dışsal - Toplumsal Çevre Alanı
Kişisel - İçsel Alan değerler, inançlar, arzular, kişisel hedefler, başa çıkma
Kişisel - Sosyal Alan Aile yapısı, parasal durum vb.
Dışsal Doğal Çevre Alanı hava, su kalitesi vb.
Dışsal Toplumsal Çevre Alanı Kültürel ve sosyal kurumlar ve fırsatlar dinsel kurumlar, okul, sağlık hizmetleri güvenlik, ulaşım, alışveriş vb.
Yaşam Kalitesinin Coğrafi Düzeyleri 1. Düzey 2. Düzey 3. Düzey 4. Düzey 5. Düzey 6. Düzey Tek bir insan ve Ev Topluluk Bölgesel Ulusal Uluslararası Dünya çapında
Yaşam Kalitesinin Hasta İle İlgili Düzeyleri 1. Düzey: Tek bir hasta 2. Düzey: Klinik araştırma içindeki hastalar 3. Düzey: Bir hastalığın alt grubundaki hastalar 4. Düzey: Belirli bir hastalığı olan belirli özellikteki hastalar 5. Düzey: Belirli bir hastalığı olan tüm hastalar
Sağlıkla İlgili Yaşam Kalitesi (SYK) Yaşam Kalitesinin bir alt bileşeni Bir ALGINAN durum Çok boyutlu Sosyodemografik, sosyoekonomik ve medikal duruma göre farklılıklar gösterir.
Sağlıkla İlgili Yaşam Kalitesinin Ölçümü Yaşam kalitesi Sağlık durumu Sağlık hizmetlerinin Sonuçları
Sağlıkla İlgili Yaşam Kalitesinin Ölçümü SONUÇLAR Tıp Merkezli Hasta Merkezli
Hastalığın veya Sağlık Hizmetinin sonucu Tıp Merkezli biyokimyasal parametreler enfeksiyon varlığı
Hastalığın veya Sağlık Hizmetinin sonucu Hasta Merkezli uzun yaşam normal işlevler ağrısız ve semptomsuz bir yaşam iyatrojenik sorunlara maruz kalmamak finansal sağlık
SONUÇ HİYERARŞİSİ SONUÇ Boyutlar: ÖLÜM Yeti yitimi Rahatsızlık İyatrojen. Ekon. Alt Boyutlar: Üst alt bedensel ruhsal tıbbi cerrahi Direktindirekt Bileşenler: kavra ma beslen me Yürüme, tırmanm a Ağrı, yorgunluk anksiyete
Sağlıkla İlgili Yaşam Kalitesinin Ölçümü SONUÇLARIN ÖLÇÜMÜ Tek bir SAYI ile (İndeks ölçüm) Sağlık Profili ile
Sağlıkla İlgili Yaşam Kalitesinin Ölçümü İndeks Ölçüt Doğrudan Ölçüm Dolaylı Ölçüm Analog ölçümler çok kötü çok iyi Birden çok indeks ölçümün toplanması ile elde edilen ölçümler
Sağlıkla İlgili Yaşam Kalitesinin Ölçümü Profil Ölçüt Sağlıkla İlgili Yaşam Kalitesinin bütününü belirleyen ALT BİLEŞENLERDEN OLUŞUR Alt bileşenler: Domain (alan) Facet (bölüm)
PROFİL TİP YAŞAM KALİTESİ ÖLÇEĞİ YAPISI Faset Faset Faset Faset ALAN (BEDENSEL) Faset Faset Faset ALAN (PSİKOLOİJİK) TOPLAM PUAN Faset Faset Faset Faset Faset Faset Faset ALAN (SOSYAL)
Yaşam Kalitesinin Ölçümünde kullanılan gereçlerin genel sınıflaması 1- Herkesin yaşam kalitesinin bir parçası olduğu hakkında üzerinde fikir birliğine varılmış yaşam kalitesi parametreleri veya fonksiyonları üzerine odaklanmış gereçler
Yaşam Kalitesinin Ölçümünde kullanılan gereçlerin genel sınıflaması (devam) 2- Herkesin yaşam kalitesinin bir parçası olduğu hakkında çoğunlukla kabul edilmiş yaşam kalitesi parametreleri veya fonksiyonları üzerine odaklanmış gereçler
Yaşam Kalitesinin Ölçümünde kullanılan gereçlerin genel sınıflaması (devam) 3-Belirli bir hastalığa veya özelliğe (ör:yaşlı) sahip bireylerin yaşam kalitesinin bir parçası olduğu hakkında üzerinde fikir birliğine varılmış yaşam kalitesi parametreleri veya fonksiyonları üzerine odaklanmış gereçler
Yaşam Kalitesinin Ölçümünde kullanılan gereçlerin genel sınıflaması (devam) 4- Yaşam kalitesinin bazen bir parçası olduğu düşünülen ancak aslında birer klinik ölçüt olan parametreler veya fonksiyonlar üzerine odaklanmış gereçler (Ör: depresyon, ağrı, algı fonksiyon ölçütleri)
Yaşam Kalitesinin Ölçümünde kullanılan gereçlerin genel sınıflaması (devam) 5- Yaşam kalitesi ile teğet ilişkisi olan ancak nadiren yaşam kalitesinin bir bileşeni olabilecek gereçler (sosyal işlev ölçeği, kişilik testleri gibi)
SYK Ölçeklerini Seçerken 4 Önemli Nokta Açıklığa kavuşmalı: AMAÇ Ne? Ölçek toplum için Geçerli ve Güvenilir mi? Alternatif Ölçekler var mı?.. varsa hangi ölçeği seçmeliyim?
AMAÇ belirlendi.. Ölçek toplum için Geçerli ve Güvenilir... alternatif ölçekler??
Sağlıkla İlgili Yaşam Kalitesi Ölçüm Araçlarının Sınıflaması Genel araçlar Özel araçlar (Generic Instruments) (Specific Instruments)
Genel Araçlar Yaşam kalitesini ilgilendiren geniş bir fonksiyon, yeti kaybı ve genel olarak rahatsızlık spektrumunu kapsamaları nedeniyle Toplumun tüm kesitlerinde Tüm hastalıklar ve durumlarda Çeşitli tıbbi müdahalelerde kullanılırlar
Genel Araçlar Sağlık Profilleri Tercihe dayalı ölçekler (Health profiles) (Preference-based measures)
Sağlık Profilleri Bir sağlık profili, yaşam kalitesinin değişik yönlerini ölçen tek bir araçtır Bir puanlama sistemine sahiptirler Profillerden tek bir YK puanı (indeks) veya birkaç alt puan hesaplanabilir.
Sağlık Profilleri Örnekleri MOS: SF-36 Nottingham Health Profile (NHP) Sickness Impact Profile (SIP) WHOQOL
Tercihe Dayalı Ölçekler (preference-utility based) Sağlık ekonomisi alanında geliştirilen teorilere dayanarak üretilmişlerdir. (Maliyet Yararlanım ; QALY) Hastaların sağaltım işlemi ve bunun sonucu ile ilgili tercihlerini yansıtırlar Yaşam kalitesi, 0.0 ile 1.0 arasında TEK BİR rakama indirgenir. 0.0 Ölümü, 1.0 tam iyilik halini tanımlar.
Tercih nasıl belirlenir? 1. Puanları önceden belirlenmiş fonksiyonlar ile ilgili sorulara verdikleri yanıtlara göre... 2. Bireylerin, yaşam kalitesinin farklı yönleri ile ilgili kendilerinin verecekleri puana göre... Örnek: Quality of Wellbeing Scale A- Standard Gamble B- Time trade-off
Tercihe Dayalı Ölçek Örnekleri Quality of Well-Being Scale (QWB, QWB-SA) Health Utilities Index (HUI, HUI2, HUI3) EuroQol Instrument (EQ-5D)
Özel araçlar belirli bir nüfus grubuna özel belirli bir tıp disiplinine özel belirli bir duruma veya hastalığa özel belirli bir işleve özel
belirli bir nüfus grubuna özel Çocuklar (CHQ, Disabkid, KINDL, PedsQol) Ergenler (KINDL) Yaşlılar (WHOQOL-OLD, GDS)
belirli bir tıp disiplinine özel GÖZ HASTALIKLARI (Vision Scale Questionnaire =VSQ 25) DERMATOLOJİ (Dermatoloji Life Quality Index =DLQI)
belirli bir hastalığa özel Romatoid Artrit (RAQoL) Epilepsi (ESI-55, QOLIE) Astım (AQLQ,PAQLQ)...
belirli bir duruma veya işleve özel Ağrı Emosyonel durum (Beck, Hamilton) Cinsel İşlev (TTS) Obezite (IWQOL-Lite)
Özel araçlar Avantaj: Bireylerdeki girişime bağlı değişim daha duyarlı olarak ölçülebilir, Klinik uygulamaların değerlendirilmesinde başarılı Dezavantaj: Kapsayıcı değil (kişiyi bir bütün olarak ele almaz) Farklı durumlar ve programlar arasında karşılaştırma yapmaya olanak vermez
Yanıt Ölçekleri Nominal (var-yok) yanıt ölçekleri Sıralı yanıt ölçekleri (Likert tipi) Sürekli (nümerik) tipte yanıt ölçekleri (VAS= Görsel Eşdeğerlik Ölçekleri) Bir yaşam kalitesi aracında bu yanıt ölçeklerin yalnız birisi olabileceği gibi birden çok tipte yanıt ölçeği de bulunabilir.
SYK Araştırmalarında Nelere Dikkat Edilmelidir? 1. yaşam kalitesi düzeyinde önemli farklılık beklediğiniz durumlarda kullanın
SYK Araştırmalarında Nelere Dikkat Edilmelidir? 2. İdeal araştırma, fizyolojik değerleri ve diğer klinik parametreleri de içermelidir
SYK Araştırmalarında Nelere Dikkat Edilmelidir? 3. Araştırmayı yürüttüğünüz toplum için geçerli ve güvenilir olan ölçekleri kullanın
SYK Araştırmalarında Nelere Dikkat Edilmelidir? 4. kullandığınız ölçeğin özelliklerini ve sınırlılıklarını bilin ve alanda sınanmış olan ve sık kullanılan ölçekleri tercih edin
SYK Araştırmalarında Nelere Dikkat Edilmelidir? 5. Başlangıç ölçümünün ne zaman yapılacağını özenle belirleyin izleyen ölçümler için size rehber olacaktır.
SYK Araştırmalarında Nelere Dikkat Edilmelidir? 6. Ölçümlerinizi hastalığın seyrive sağaltımın etkisini ölçmeye yetecek sıklıkta tekrarlayın
SYK Araştırmalarında Nelere Dikkat Edilmelidir? 7.Ölçümleri, bazı hastaları hastalıkları şiddetlendiği zaman, bazılarını da kendilerini iyi hissettikleri zaman yapmaktan kaçının.
SYK Araştırmalarında Nelere Dikkat Edilmelidir? 8. Müdahalenizin etkisini ölçmek istiyorsanız ölçümünüzü girişimden hemen sonra ve bir sonraki girişimden hemen önce yapın
SYK Araştırmalarında Nelere Dikkat Edilmelidir? 9. Verilerinizi yalnızca ortalama hesaplayarak analiz etmeyin. Çok değişkenli varyans analizlerini tercih edin
SYK Araştırmalarında Nelere Dikkat Edilmelidir? 10. Ölçeğin yalnızca toplam puanı ile yetinmeyip varsa alt puanlarını da inceleyin.
SYK Araştırmalarında Nelere Dikkat Edilmelidir? 11. Mutlaka çalıştığınız bireylerin sosyoekonomik göstergelerini dahil edin. Ve Grup karşılaştırmalarında sosyoekonomik durumu kontrol edin, edemiyorsanız çoklu analizlerde bunu mutlaka göz önüne alın
SYK Araştırmalarında Nelere Dikkat Edilmelidir? 12. Son olarak, araştırmalarınızda kullanacağınız özel amaçlı ölçek yanında mutlaka bir de genel amaçlı ölçek kullanın.
İlginize teşekkürler...