TÜRKİYE BANKALAR BİRLİĞİ Bankacõlõk Krizlerinin Çözümü ve Banka Yeniden Yapõlandõrmasõnda İzlenen Temel Politika ve Uygulamalar Meksika ve Kore Deneyimlerinin Karşõlaştõrmasõ Nisan 2001 Türkiye Bankalar Birliği Bankacõlõk ve Araştõrma Grubu 1
Giriş Bankacõlõk Krizlerinin Çözümü ve Banka Yeniden Yapõlandõrmasõnda İzlenen Temel Politika ve Uygulamalar Meksika ve Kore Deneyimlerinin Karşõlaştõrmasõ Bankacõlõk krizlerinin çözümüne genel olarak yaklaşõldõğõnda temel amaçlar sistemik risklerin önüne geçilmesi, kriz nedenlerinin anlaşõlmasõ ve ortadan kaldõrõlmaya çalõşõlmasõ, bankalarõn ödeme gücü ve karlõlõk performanslarõnõn düzeltilmesi ve güçlendirilmesi, bankacõlõk sisteminin etkin olarak çalõşmasõ ve gelişmesi için gerekli yasal altyapõnõn oluşturulmasõ ve krizin kamuya maliyetinin asgari düzeyde tutulmasõ olarak belirlenebilir. Ancak, bankacõlõk sistemlerine ilişkin problemlerin çözümünde ülkelerin ekonomik ve sosya-politik yapõlarõna göre değişen yöntemler uygulanmakta ve her ülke için tek bir strateji önerisi getirilememektedir. Bankacõlõk sistemlerinde meydana gelen sorunlara yönelik olarak belli başlõ politika seçenekleri mevcuttur. Ancak bu seçenekler arasõndan en uygun olnõn belirlenmesi, kriz nedenleri, diğer temel koşullar ve düzenleyici otoritelerin karşõ karşõya olduğu sorunlar gibi tanõmlanmasõ güç unsurlara dayanmaktadõr. Bununla birlikte yukarõda ifade edilen amaçlara paralel olarak bankacõlõk krizlerinin çözümünde izlenebilecek temel aşamalar şöyle sõralanabilir: - Sistemik risklerin önlenmesi, - Kriz yönetim biriminin oluşturulmasõ, - Bankacõlõk sisteminin zararõnõn tespiti ve ödeme gücünün yeniden sağlanmasõ için gerekli stratejinin oluşturulmasõ, - Bankalarõn kötü aktiflerinin satõn alõnmasõ, - Bankalarõn yeniden sermayelendirilmesi, - Verimsizleşen aktiflerin yönetimi. - Bankacõlõk düzenleme ve denetim sisteminin güçlendirilmesi. Bankacõlõk sistemindeki problemlerin çözümü için yalnõzca uygulanmasõ düşünülen stratejilere bağlõ kalõnmasõ yeterli değildir. Söz konusu stratejileri uygulayacak hükümetlerin idari gücüne, zamanlamasõna ve sosyal ve politik faktörleri de içermek üzere yapacağõ reformlarõn başarõsõna bağlõ olarak izlenecek süreçte bankacõlõk sistemi yeniden etkin olarak çalõşõr hale gelebilecektir. Bu çalõşmada, 1994 yõlõ sonunda Meksika da ve 1997 yõlõnda Kore de yaşanan devalüasyonlarõn yol açtõğõ bankacõlõk krizlerinin çözümü için uygulanan politika ve alõnan önlemler yukarõda verilen temel çerçeve içinde ele alõnarak karşõlaştõrmalõ olarak incelenmektedir. 1. Sistemik Risklerin Önlenmesi Kore ve Meksika da bankacõlõk sistemlerinin zayõf durumda olmasõ nedeniyle, yatõrõmcõlarõn finansal piyasalara olan güvenini kaybetmiş olmasõ ve hükümetlerin krizlerin çözümünde başarõlõ olabileceğine dair belirsizlikler bankacõlõk sisteminin mevduat çekilişlerine bağlõ olarak çökebileceği riskini doğurmuştur. Her iki ülkede de bankacõlõk sistemine olan güvenin yeniden sağlanmasõ amacõyla tedbirler alõnmõştõr. 2
* Mevduat Güvencesi: Her iki ülkede de krizin ilk safhalarõnda banka mevduatlarõnõn tam güvenceye alõndõğõ ve bankalara kõsa vadeli yükümlülüklerini karşõlayabilmeleri için hem ulusal para hem de döviz cinsinden likidite aktarõlacağõ ilan edilmiştir. Kore de tüm mevduatlar 2000 yõlõ sonuna kadar tam garanti güvencesine alõnmõştõr. Tüm mevduat sigorta kuruluşlarõ Kore Mevduat Sigorta Kurumu (KDIC) çatõsõ altõnda birleştirilmiştir. Meksika da ikincil borçlar hariç bankalarõn tüm yükümlülükleri dolaylõ olarak Banka Tasarruflarõnõ Koruma Fonu (FOBAPROA) güvencesine alõnmõştõr. * Likidite Desteği: Problemli bankalar için en çok uygulanan çözüm yolarõndan birisi de bu bankalara kõsa dönemli kredi açõlmasõdõr. Ancak bir bankanõn geçici likidite problemini gidermek amacõyla kredi açõlmasõ ile ödeme güçlüğüne düşen bir bankanõn kredilendirilmesi arasõnda önemli bir ayrõm bulunmaktadõr. Birincisi parasal bir operasyon olup, hükümetin net kaynaklarõnõ etkilemezken, ikincisi hükümet kaynaklarõndan ödeme güçlüğüne düşen bankaya gizli bir kaynak aktarõmõnõ gerektirmekte ve hükümetin net kaynaklarõnõ azaltmaktadõr. Hem Meksika hem de Kore deki tüm bankalar kõsa vadeli yabancõ para yükümlülüklerini karşõlayabilmek için acil likidite desteğine ihtiyaç duymuşlardõr. Her iki ülkede de merkez bankalarõ likidite sõkõntõsõ çeken tüm bankalara, kõsa vadeli krediler açmõştõr. Söz konusu kredilere uygulanacak faiz oranlarõ belirlenirken kredilerin geri ödenmesini kolaylaştõracak ve teşvik edecek şekilde faiz uygulanmasõ esas alõnmõştõr. Meksika ve Kore de bu şekilde bankalara sağlanan likidite desteğine bağlõ olarak herhangi bir kamu maliyeti yaratõlmamõştõr. Tüm bankalar kredi borçlarõnõ geri ödeyebilmişlerdir. Bu kapsamda bankalara sağlanan toplam destek miktarõ Kore de 46,4 milyar dolar, Meksika da ise 27 milyar dolardõr. * Geçici Sermayelendirme: Mevduat güvencesi ve likidite desteği anlamõnda alõnan tedbirlere ek olarak Meksika hükümeti asgari sermaye yeterliliğini (yüzde 8) karşõlayamayan bankalarõn geçici olarak sermayelendirilmesine yönelik bir program oluşturmuştur (PROCAPTE-Temporary Recapitalization). Bu program, hem iç piyasalarda hem de dõş piyasalarda Meksika bankalarõnõn yeterli sermaye seviyesine ulaşmalarõ için hükümet tarafõndan gerekli zamanõn tanõnacağõ ve destekleneceği güvencesini vermek üzere tasarlanmõştõr. Program çerçevesinde sağlanan likidite desteği ile kamuya herhangi bir maliyet getirilmemiş, bankalar aktarõlan fonlarõ geri ödemişlerdir. Her iki ülkede de bankalar hükümetlerin likidite desteği ve kamuoyu güveninin yeniden kazanõlmasõ yönündeki ilk girişimlerine olumlu yanõt vermiştir. Bankalar kõsa süre içinde uluslararasõ sermaye piyasalarõna geri dönebilmiş ve yabancõ para cinsinden ve kriz öncesinde uygulanan faiz oranlarõna yakõn faizlerle borçlanmaya devam etmişlerdir. Ancak, her iki ülkede de bankalarõn problemleri likidite sõkõntõsõ ve zaman zaman sermaye yükümlülüklerini karşõlayamamalarõ ile sõnõrlõ kalmamõştõr. Ekonomik krizler bankacõlõk sektöründeki sõkõntõlarõn daha ciddi boyutlara ulaşmasõna yol açmõştõr. Dolayõsõyla krizin ilk başõnda alõnan önlemler bankalarõn problemlerinin çözümü için yeterli olmamõştõr. 3
2. Kriz Yönetim Biriminin Oluşturulmasõ Bankacõlõk krizlerinin çözümünde yapõlmasõ gerekenlerin başõnda öncelikle ödeme güçlüğüne düşen, mali bünyesi zayõf olan, ancak faaliyetlerine devam edebilecek olan bankalarla sağlam mali yapõsõ olan bankalarõn belirlenmesi gelmektedir. Bir sonraki adõm ise faaliyetini sürdüremeyecek bankalarõn en kõsa sürede sistem dõşõna çõkarõlmasõ, mali problemleri olan ancak faaliyetini sürdürebilecek bankalarõn mali bünyelerinin güçlendirilmesi için gerekli mekanizmanõn oluşturulmasõdõr. Bankacõlõk krizlerinin çözümünde atõlacak bu adõm büyük önem taşõmaktadõr. Çünkü otorite faaliyeti son bulan bankalarõn yeniden yapõlandõrõlmasõ, sistemde kalan bankalarõn yeniden sermayelendirilmesi, hükümet kaynaklarõndan ne kadarlõk bir fonun kullanõlacağõnõn tespiti gibi konularda ciddi kararlar almak durumundadõr. Kõsa sürede krizin çözülmesi ve bankacõlõk sisteminin yeniden sağlõklõ ve kar eden bir yapõya kavuşturulmasõ için hükümetin bir strateji belirlemesi gerekmektedir. Uygulanacak stratejinin belirlenmesi, karar alma ve uygulama sürecinin çabuklaştõrõlmasõ, hükümet ve ilgili kamu kurumlarõ ile gerekli koordinasyonun ve uyumun sağlanmasõ için ayrõ bir yönetim biriminin kurulmasõ da ayrõca önem taşõmaktadõr. Kriz yönetim biriminin etkin olarak çalõşabilmesi için yeterli kaynak ve uzman personel ihtiyacõ karşõlanmalõdõr. Merkezi bir kriz yönetim biriminin oluşturulmasõnõn önemli avantajlarõ bulunmaktadõr. Kriz yönetiminin sorumluluğu, merkez bankasõ, bankacõlõk denetim otoritesi, maliye bakanlõğõ gibi çeşitli idari kurumlar arasõnda paylaşõlabilmektedir. Kriz yönetim birimi politik açõdan hassas kararlarõn alõnmasõnda istekli davranamayacak politikacõ ve bürokratlarõn yerine daha etkin olarak çalõşabilmektedir. Ayrõca, bankalarõn tasfiyesi ve yeniden yapõlandõrma işlevinde görev alan kurumlarõn kendi kural ve önceliklerini benimsetmek yönünde õsrarlõ davranabilecekleri olasõlõğõna karşõlõk, kriz yönetim birimi alõnacak önlemlerin koordinasyonunun sağlanmasõ ve muhtemel uyumsuzluklarõn giderilmesinde etkili olabilecektir. Tablo 1 de Kore ve Meksika da yapõlan kurumsal düzenlemelere yer verilmiştir. Tablodan da görüleceği üzere Meksika ile Kore nin krizlerin çözümüne yönelik yaptõklarõ kurumsal düzenlemeler açõsõndan önemli farklõlõklar bulunmaktadõr. Kriz yönetim birimi Kore de Finansal Denetim Komisyonu (FSC) bünyesinde oluşturulmuş ve geniş yetkiler tanõnmõş, ancak sõnõrlõ bir bütçeye sahip olan özel bir birimdir. Bankalararasõ birleşme ve satõn almalar, aktif ve borç yönetimi gibi kriz yönetiminde önem taşõyan konularda kurum dõşõndan uzmanlar görevlendirilmemiştir. Kore deki kriz yönetim birimi personeli bankacõlõk denetim otoritesi, merkez bankasõ, maliye bakanlõğõ ve araştõrma enstitülerinden istihdam edilmiştir. Tüm çalõşanlar eski görevlerinden ayrõlarak kriz yönetim biriminde çalõşmak üzere atanmõşlardõr. FSC, sadece bankacõlõk sektöründeki değil aynõ zamanda reel sektördeki şirket krizlerinin de çözümünde de sorumluluk almõştõr. Meksika da ise bankacõlõk krizini yönetmek üzere özel bir birim oluşturulmamõş, bu görev finansal denetim otoritesi olan Ulusal Bankacõlõk ve Menkul Kõymetler 4
Komisyonu nun (CNBV) sorumluluğuna bõrakõlmõştõr. CNVB nin kõsõtlõ bir bütçesi olmamakla birlikte kurum dõşõndan uzman kişiler kriz yönetiminde görevlendirilmemiş, kriz çözüm süreci mevcut personel ile sürdürülmüştür. CNBV fiilen bağõmsõz olmakla birlikte kendisine olağanüstü yetkiler tanõnmamõştõr. Kriz çözümüne ilişkin strateji geliştirmek, kapatõlacak ve yeniden yapõlandõrõlacak bankalarõ belirlemek, kötü aktiflerin yönetimini düzenlemek gibi konulara kõsmen katõlõmda bulunmuş, önemli kararlar merkez bankasõ ve maliye bakanlõğõ ile dayanõşma içinde alõnmõştõr. Ayrõca, kriz yönetiminden sorumlu personelin aynõ zamanda denetim görevleri de devam etmiştir. Tablo 1: Bankacõlõk Krizlerinin Çözümüne Yönelik Kurumsal Düzenlemeler Kriz Yönetim Birimi Kore-1998 Meksika-1995 Kriz yönetiminden sorumlu birim (KYB) Bütçe, personel ve özerklik Finansal Denetim Komisyonu (FSC) içinde Özel Çalõşma Grubu Ulusal Bankacõlõk ve Menkul Kõymetler Komisyonu (CNBV) Geniş Bütçe Kaynaklarõ X Tam gün görevlendirilen personelin istihdamõ X (Aynõ zamanda denetim sorumluluklarõ devam etmektedir.) Banka birleşme ve satõn almalarõ, borç ve aktif yönetimi gibi konularda uzman personelin çalõştõrõlmasõ Özel sektörden değil, sadece merkez bankasõ, maliye bakanlõğõ, araştõrma enstitülerinden uzman çalõştõrõlmaktadõr. Hükümetten bağõmsõzlõk Sõnõrlõ Büyük ölçüde KYB nin yetkileri Önlemlerin alõnmasõ (fiilen) X Bankalarõn devam edebilirliklerine karar verilmesi Bankalarõn yeniden yapõlandõrõlmasõ Yeniden sermayelendirme yapõsõnõn belirlenmesi Takipteki kredi alacaklarõnõn satõlmasõna karar verilmesi Takipteki kredi alacaklarõnõn satõlmasõna ilişkin kriterlerin belirlenmesi İhtiyati düzenlemelerin değiştirilmesi ya da yeni düzenlemelerin yapõlmasõ (fiilen) (fiilen) X Sõnõrlõ Sõnõrlõ Sõnõrlõ 5
3. Hasar Tespitinin Yapõlmasõ Krizlere hõzlõ çözüm getirilmesi için atõlacak ilk adõmlardan birisi de bankalarõn gerçekleşen ve tahmin edilen zararlarõnõn tespit edilmesidir. Bankalarõn problemlerinin büyüklüğü ve nedenlerine gerçekçi olarak yaklaşõlmamasõ, uygun çözümlerin üretilmesi ve yeniden yapõlandõrma programlarõnõn oluşturulmasõnõ engelleyecektir. Bankalarõn problemlerinin tam ve doğru olarak anlaşõlmamõş olmasõ, alõnacak önlemlerle kõsa vadede çözüm ve rahatlama getirilse bile krizin esas nedenlerinin anlaşõlmasõ ve kökten çözümlerin geliştirilmesinde yetersiz kalõnmasõna yol açacaktõr. Kriz döneminde her geçen gün bankalarõn problemleri derinleşebilmektedir. Dolayõsõyla problemlerin anlaşõlõp, zarar tespiti yapõlmasõnda gecikilmesi, problemli bankalarõn sistem içinde kalmaya devam ederek zararlarõnõn daha da artmasõna neden olacaktõr. Bankalarõn problemlerinin tanõmlanmasõ her zaman kolay olmamaktadõr. Çünkü hükümetler bankalarõn gerçek zararlarõnõn tespitinde gerekli bilgiye sahip olamayabilir ya da bu konuda istekli davranmayabilir. Diğer yandan banka aktif ve pasiflerinin piyasa fiyatõndan değerlenmesi finansal kriz dönemlerinde oldukça güç olmaktadõr. Ayrõca, uluslararasõ muhasebe standartlarõnõn kullanõlmamasõ durumunda bankalarõn finansal durumlarõ hakkõnda yeterli bilgi zamanõnda ve hõzlõ olarak elde edilemeyebilir. Özellikle muhasebe standartlarõ takipteki krediler üzerinden faiz işlemesine imkan veriyorsa, kredi sõnõflandõrmalarõ ve karşõlõk kurallarõnõn sõkõ biçimde uygulanmadõğõ bankacõlõk sistemlerinde bankalarõn gerçek zararlarõnõn tespiti de kolay ve hõzlõ olmayabilir. Bankacõlõk otoritesi, özellikle iç ve dõş şoklara yol açan ekonomik kriz dönemlerinde ya da döviz şoklarõyla birlikte ortaya çõkan bankacõlõk krizleri sonrasõnda bankalarõn zararlarõnõn tespiti konusunda fazla istekli davranmayabilir. Ekonomik durumun değişmesiyle birlikte banka problemlerinin geçici olduğu ve dolayõsõyla ekonomik iyileşmenin bu problemleri de çözümleyebileceği düşünülebilir. Bu açõklamalardan sonra banka krizlerinin çözümünde atõlacak en önemli adõmlardan birisinin bankalarõn gerçek zarar tespitinin yapõlmasõ ve zararlara neden olan problemlerin anlaşõlmasõ olduğunu söylemek yerinde olacaktõr. Bu süreç sonunda hangi bankalarõn sistem dõşõna alõnacağõ hangilerinin faaliyetini sürdüreceğine karar verilmesi ise bir sonraki aşamayõ oluşturmaktadõr. Kore ve Meksika da faaliyetine devam edebilecek bankalarõn belirlenmesinde farklõ yöntemlere başvurulmuştur. Tablo 2 de Kore ve Meksika da hangi bankalarõn sistem dõşõna alõnacağõ, hangilerinin faaliyetini sürdüreceğinin belirlenmesinde başvurulan yöntemler ele alõnmõştõr. Kore de beş aşamadan oluşan bir yöntem izlenmiştir. Buna göre; - 1997 yõlõ sonunda yüzde 8 lik sermaye yeterliliği rasyosunu tutturamayan bankalar muhtemelen faaliyetini sürdüremeyecek bankalar olarak seçilmiştir. - Muhtemelen faaliyetini sürdüremeyecek olan bu bankalardan bir rehabilitasyon planõ hazõrlamalarõ istenmiştir. 6
- Bankalarõn gerçek finansal durumlarõnõn anlaşõlmasõ için FSC uluslararasõ standartlar kullanõlarak banka hesaplarõnõn incelenmesi amacõyla önemli muhasebe firmalarõyla işbirliği yapmõştõr. - Rehabilitasyon planlarõnõn incelenmesi için FSC üyeleri ile araştõrma enstitüleri ve bağõmsõz hukukçu ve muhasebecilerden oluşan bir komite kurulmuştur. - Komite değerlendirmelerini dikkate alarak FSC her banka hakkõnda kararõnõ vermiştir. Tablo 2: Sistemde Kalacak ya da Sistem Dõşõna Alõnacak Bankalarõn Belirlenmesi Karar Unsurlarõ Kore Meksika Kim karar alacak? Araştõrma enstitüleri ve özel sektör temsilcilerinden oluşan bir komitenin görüşleri alõnmak üzere FSC karar alacaktõr. Nasõl karar alõnacak? Tüm bankalara aynõ ilkeler uygulanacak Kriterler nelerdir? 1. Sermaye yeterliliği (%8) 2. Rehabilitasyon planõnõn uygunluğu 3. Bağõmsõz inceleme Ne zaman karar alõnacak? Tüm bankalar için bir defada karar alõnmõştõr. ( 28 Haziran 1998 CNBV (Ulusal Bankacõlõk ve Menkul Kõymetler Komisyonu) Her banka ayrõ ayrõ değerlendirilecek. CNBV nin banka hissedarlarõnõn kendi bankalarõnõn sermayelerini artõrõp artõramayacağõ konusundaki kararõ 1995 yõlõndan itibaren farklõ zaman dilimlerinde benzer kararlar alõnmõştõr. 28 Haziran 1998 tarihinde Kore deki beş banka kapatõlarak aktif ve pasifleri güçlü beş ayrõ bankaya devredilmiştir. Bunlar dõşõnda banka kapatõlmamõş, ancak zayõf mali yapõsõ olan bankalar birleşme ya da yabancõ ortak bulunmasõ yönünde teşvik edilmiştir. Meksika ile Kore nin uyguladõklarõ yöntemler arasõndaki farklõlõklar şöyle özetlenebilir: 1. Meksika da faaliyetine devam edebilecek bankalar CNBV tarafõndan ve kendi değerlendirmelerine göre belirlenmiştir. Bankalar, CNBV nin talebiyle bağõmsõz denetim kuruluşlarõnõn incelemesine tabi tutulmuştur. Ancak, bu incelemelerin sonuçlarõ faaliyetine devam edecek bankalarõn belirlenmesi amacõyla kullanõlmamaktadõr. Kore de ise FSC faaliyetine devam edecek bankalarõn belirlenmesinde bağõmsõz olarak kurulan komitenin karar ve incelemelerini dikkate almaktadõr. 2. Meksika da her banka CNBV tarafõndan ayrõ ayrõ değerlendirilmiş, standart kriterler ve prosedürler uygulanmamõştõr. CNBV, banka hissedarlarõnca bankaya yeni sermaye aktarõmõ yapõlõp yapõlamayacağõna bağlõ olarak bankalarõ değerlendirmektedir. Kore de ise tüm ticari bankalar faaliyetlerinin devamlõlõğõ konusunda karar verilirken aynõ kriter ve prosedürlere bağlõ olarak değerlendirilmiştir. 7
3. Faaliyetlerine devam edebilecek bankalarõn belirlenmesi için Meksika da Kore de olduğu gibi bir defada karar alõnmamõş, çeşitli aralõklarla bankalar için bu karar alma süreci işletilmiştir. Genel olarak değerlendirildiğinde, Kore de problemli bankalarõn sistem dõşõna çõkarõlmasõ konusunda daha hõzlõ karar alõnmõş ve bu kararlar açõk kriterlere ve sõkõ prosedürlere bağlõ olarak verilmiştir. Meksika da ise finansal denetim otoritesinin bankalarõn problemlerini algõlamasõ ve banka hissedarlarõn yeni sermaye artõrõmõna gidemeyeceklerinin belirlenmesine bağlõ olarak karar alma süreci uzamõş ve bu süre içinde problemli bankalar sistem içinde kalmaya devam etmiştir. Bu arada müdahale edilmeyen problemli bankalarõn hepsi yeniden sermayelendirme ve kötü aktiflerin satõn alõnmasõ gibi önemli miktarda mali kaynaklarõn kullanõldõğõ programlardan yararlanmõşlardõr. Meksika ekonomisinin hõzla iyileşmesine ve bankalarõ destek programlarõna rağmen 1995 yõlõnda hiç müdahale edilmeden faaliyetine devam edebilen banka sayõsõ çok azdõr. Bu nedenle problemli bankalarõn sistem dõşõna çõkarõlmasõnda gecikme olmasõ daha fazla kayõplara yol açmakta, dolayõsõyla doğrudan ya da dolaylõ olarak kamuoyuna ve kamu bütçesine daha fazla yük gelmesine neden olmaktadõr. 4. Takipteki Kredilerin Satõn Alõnmasõ Bankacõlõk sisteminin mali durumunun iyileştirilmesinin en etkili yollarõndan birisi bankanõn kötü aktiflerinin ayrõ bir kuruluşa aktarõlmasõdõr. Bu tür faaliyetler genellikle bankanõn takipteki kredilerinin özel bir kurum tarafõndan önceden belirlenen fiyattan alõnmasõ şeklinde yürütülmektedir. Söz konusu kurumlar satõn alõnan takipteki kredilerin yönetilmesinden, tahsil edilmesinden ve satõlmasõndan da sorumludur. Tablo 3'de Meksika ve Kore'de ticaret bankalarõndan takipteki kredilerinin satõn alõnmasõnda kullanõlan mekanizmalarõn ve bunun için gerekli kriterlerin karşõlaştõrõlmasõ yapõlmaktadõr. Buna göre, Meksika ve Kore deki uygulamalar arasõnda esas olarak 6 önemli farklõlõk bulunmaktadõr. Bu farklõlõklar şöyle özetlenebilir: 1. Meksika'da müdahale edilmeyen tüm bankalarda takipteki kredilerin bir kõsmõ devlete satõlmõştõr. Aşağõda gösterildiği gibi bu bankalardan bazõlarõ takipteki kredilerini transfer etmelerine rağmen faaliyetleri sürdürememiştir. Kore'de ise sadece (a) zayõf bankalarõ alan bankalarõn, (b) mali durumu güçlü ve zayõf iki bankanõn birleşmesinden meydana gelen yeni bankalarõn, (c) takipteki kredilerini devlete satmasõ uygun görülen bankalarõn faaliyetlerini sürdürmeleri mümkün olmuştur. 2. Bir diğer farklõlõk kredilerin alõm fiyatõnda ortaya çõkmaktadõr. Meksika'da bankalarõn iştiraklerine sermaye aktarõmõ yapmalarõnõ teşvik etmek amacõyla, krediler ilk defada karşõlõklar düşüldükten sonraki nominal değerinden satõn alõnmaktadõr. Bununla birlikte, sonraki defalarda CNBV, kredilerine daha yüksek fiyat ödenmesi için zorunlu karşõlõk oranlarõna esneklik getirmiştir. Ayrõca, Meksika da bankacõlõk otoriteleri, bankalara iştiraklerine verdikleri krediler veya iflas halindeki şirketlere verdikleri krediler gibi normalde satõlmasõ düşünülmeyen kredileri satmasõ konularõnda da gerekli kolaylõğõ göstermiştir. 8
Kore, Meksika'nõn aksine takipteki kredilerin fiyatlandõrõlmasõnda daha katõ kriterler belirlemiştir. Eylül 1998'den önce Kore Aktif Yönetim Kurumu (KAMCO), takipteki kredilerin değerlemesi ve fiyatlamasõnda, takipteki kredilerin ortalama nominal değerlerinin yüzde 55'inden satõn alõnmasõna dayalõ bir sistem kullanmõştõr. Bu sistem Eylül 1998'de değişmiştir. Bu tarihten itibaren teminatlõ krediler nominal değerlerinin sadece yüzde 45'inden, teminatsõz krediler ise nominal değerlerinin yüzde 3'ünden satõn alõnmaktadõr. Tablo 4 de Kore'de takipteki kredilerin fiyatlamasõnda kullanõlan kriterler daha detaylõ şekilde ele alõnmaktadõr. Tablo 3: Takipteki Kredilerin Satõn Alõnmasõ İçin Kullanõlan Kriter ve Mekanizmalar Kriter Meksika Kore Alõnan kredilerin türü Tüm kötü krediler Standart-altõ veya daha da alt kategoride sõnõflandõrõlan krediler Takipteki kredilerin satõşõnda yer alacak uygun bankalar Haziran, 1999 itibariyle satõn alõnan takipteki krediler Toplam kredi portföyünün yüzdesi olarak takipteki krediler Satõn alma fiyatõ Bedeli ödemek için kullanõlan araçlar Bankalarõn takipteki kredileri kaç kere sattõklarõ Takipteki kredileri satõn alan bankalar Satõn alõnan takipteki kredilerin yönetimi ve toplanmasõ için sorumluluk Müdahale edilmeyen tüm bankalar.! Banka operasyonlarõ altõnda mali yapõsõ zayõf bankalarõ alan bankalar,! İki zayõf bankanõn birleşmesinden oluşan ancak faaliyetini sürdürebilir yeni bankalar, Birleşen bankalar (sağlam banka ve faaliyetini sürdüremeyecek banka). 12,44 milyar dolar* Ticaret bankalarõndan 27 milyar dolar, banka dõşõ mali kurumlardan 19 milyar dolar. % 13,7 % 9 Kredilerin karşõlõklar düşüldükten sonra nominal değerinin yüzde 100'ü. Devlet garantili, 10 yõl vadeli senet senet. Bir çok defada Banka Tasarruflarõnõ Koruma Fonu (FOBAPROA) Banka *Bankalarõn verdikleri kredileri ve ulaşõm kredilerini içermektedir. Kaynak: FOBOPROA, IPABE ve KAMCO. Garanti kapsamõndaki kredilerin nominal değerinin yüzde 45'i ve garanti kapsamõnda olmayan kredilerin yüzde 3'ü. Devlet garantili piyasada işlem gören 6 aylõk faiz ödemeli tahvil. Bir defada (istisnai durumlarda iki) Kore Aktif Yönetim Kurumu (KAMCO) KAMCO 9
Tablo 4: Kore Aktif Yönetim KurumuTarafõndan Satõn Alõnan Aktif Türleri Aktif Alt-kategori Satõn Alma Fiyatõ Sõradan takipteki krediler (Hiç ödeme olmayan tahsili gecikmiş alacaklar) Özel Takipteki Krediler (mahkeme kararõ çõkartõlan takipteki krediler) Kaynak: KAMCO. Teminatlõ takipteki krediler Teminatsõz takipteki krediler Teminatlõ takipteki krediler Teminatsõz takipteki krediler Teminatõn ekspertiz değerinin yüzde 45'i. Nominal değerin yüzde 3'ü. Nominal değerinin yüzde 45 i. Nominal değerinin yüzde 3'ü. 3. Meksika'da takipteki kredilerin satõn alõnmasõ süreci, bir yandan kötü aktifleri mali durumu güçlü bankalardan çõkarmaya yönelik bir programõ ifade ederken, diğer yandan da banka hissedarlarõna yeni sermaye aktarõmõ için bir teşvik unsuru olmaktadõr. Bu nedenle kötü aktiflerini devlete satmak isteyen bankalar sermayelerini artõrmaktadõr. Bankaya hissedarlar tarafõndan koyulan her bir dolar için, devlet nominal değer üzerinden iki dolarlõk takipteki kredi satõn almaktadõr. Bunun aksine, Kore'de devlet, banka hissedarlarõnõn bankanõn sermayesini artõrmalarõna bakmaksõzõn takipteki kredilerini satõn almaktadõr. Bu durumda takipteki kredilerini satõlmasõndan dolayõ bankada sermaye azalmasõ meydana geldiği takdirde devlet sermaye aktarõmõ yapmakta ve böylelikle devlet bankanõn hissedarõ (genellikle de en büyük hissedarõ) durumuna geçmektedir. 4. Kore ve Meksika'da kredilerin tahsil edilmesi ve yönetiminde de farklõlõklar bulunmaktadõr. Kore'de, KAMCO takipteki kredilerin tahsil edilmesinden ve yönetilmesinden sorumludur. Buna karşõlõk, Meksika da FOBAPROA, bir krediyi satõn aldõğõ zaman sadece nakit akõmlarõndan faiz geliri elde etmektedir. Banka krediyi müşterisinden tahsil etmekte ve kredi portföyünü yönetmektedir. 5. Meksika ve Kore arasõndaki bir diğer farklõlõk, takipteki kredilerin tahsil edilmesinden kaynaklanan zararlarõn paylaşõmõ konusundadõr. Yukarõda da belirtildiği üzere, Meksika'da takipteki krediler karşõlõklar düşüldükten sonra mümkün olan en yüksek fiyattan satõn alõnmaktadõr. Bununla birlikte, çoğu durumda kredinin küçük bir bölümü iyileştirilebildiğinden, bankalarõn meydana gelen zararõn yüzde 25'ini, FOBAPROA'nõn ise kalan zararõ üstlenmesi öngörülmektedir. Kore'de ise krediler nominal değerinin yüzde 45 i veya yüzde 3 ü üzerinden satõn alõndõğõndan bankalar daha başlangõçta zararõn büyük bir kõsmõnõ üstlenmektedir. Kredinin KAMCO'ya satõlmasõyla, KAMCO kredinin iyileştirilmesinden meydana gelen zararõ (aynõ zamanda da meydana gelebilecek bir kazancõ) üstlenmemektedir 6. Kore ve Meksika'daki uygulamalar arasõndaki son farklõlõk ise ödemeler sistemi ile ilgilidir. Meksika'da FOBAPROA takipteki kredileri satõn aldõğõnda, bankalar devlet garantili 10 yõl vadeli senet almaktadõr. Kore'de ise bankalar KAMCO tarafõndan ihraç edilen devlet garantili tahvil almaktadõr. Bu tahviller piyasada işlem görebildiklerinden bankalar bunlarõ likit enstrümanlarla değiştirebilmektedir. 10
Kore ile karşõlaştõrõldõğõnda Meksika'nõn, bankalar (özellikle de bankalarõn hissedarlarõnõn) lehine uygulamalar gerçekleştirildiği görülmektedir. Özellikle bütün zayõf bankalarõn takipteki kredilerinin büyük kõsmõnõ uygun fiyattan (karşõlõklar düşüldükten sonra nominal değeri üzerinden) FOBAPROA'ya transfer etmelerine imkan tanõnmaktadõr. Ayrõca, Meksika da bankalarõn iştiraklerine veya iflas halindeki şirketlere verdikleri krediler gibi normalde satõlmayan kredileri satmalarõ konusunda da gerekli kolaylõk gösterilmiştir. Buna ilaveten, bankalar kredilerin iyileştirilmesinden doğan zararlarõn en fazla yüzde 25'ini üstlenmektedir. Kore ve Meksika'da aktiflerin yeniden yapõlandõrõlmasõna yönelik uygulamalar iki farklõ yaklaşõma işaret etmektedir. Meksika, bankalarõn mali durumlarõnõn güçlenmesi için daha esnek davranmaktadõr. Banka hissedarlarõna bankalarõnõ yeniden sermayelendirmeleri için gerekli zaman ve insiyatif tanõnmaktadõr. Bankalara müdahale edilmesi ise son seçenek olarak görülmektedir. Bankalara, hissedarlarõn sermaye aktarõmõnda başarõsõz olduklarõ veya denetim otoritelerinin bankada hileli davranõşlarda bulunulduğunu tespit etmeleri halinde müdahale edilmektedir. Kore'de ise mali sistem otoriteleri Meksika'ya göre daha katõ bir tutum benimsemiştir. Kore'de faaliyetini sürdüremeyecek bankalar hõzlõ bir şekilde belirlenmekte ve yeniden yapõlandõrõlmaktadõr. Mali durumu zayõf ancak faaliyetini sürdürebilir kurumlar ise devletten güçlü bir destek almaktadõr. Ancak hissedarlar zararlarõn büyük çoğunluğunu üstlenmektedir. Takipteki krediler piyasa değeri üzerinden satõn alõnõrken, bankanõn hissedarlarõ da bankayõ hõzla yeniden yapõlandõrmaya zorlamaktadõr. Meydana gelebilecek sermaye eksikliği de Kore bankacõlõk sisteminde en büyük hissedar durumuna gelen devlet tarafõndan karşõlanmaktadõr. 5. Kamu Kaynaklarõ ile Yeniden Yapõlandõrma Hükümetlerin problemli bankalara finansal müdahale yöntemlerine ilişkin çeşitli yöntemler uygulanmaktadõr. Kullanõlan yöntemler arasõndaki temel fark yöntemlerin doğrudan ve dolaylõ olma özelliğidir. Doğrudan yöntemlerde problemli bankalara hükümet tarafõndan (kamu kurumlarõ dahil olmak üzere) açõk bir parasal transfer söz konusudur. Bu yöntemlerde banka hisselerinin hükümet tarafõndan alõnmasõnõ ya da merkez bankasõ tarafõndan ödeme güçlüğüne düşen bankalara ödünç verilmesi uygulamalarõnõ içermektedir. Dolaylõ yöntemlerde ise problemli bankalarõn doğrudan yararlanamayacağõ (örneğin bankalarõn takipteki alacaklarõn hükümetçe takibi) ya da hükümete daha yüksek ve açõk maliyetler doğurmayacak (vergi indirimleri veya ihtiyati yükümlülüklerin yumuşatõlmasõ gibi) uygulamalarõ içeren finansal operasyonlardõr. Meksika ve Kore'de mali otoriteler tarafõndan alõnan önlemlerden birincisi bankalarõ yeniden sermayelendirmeye zorlamak için mali kurumlarda yabancõ ortaklõklarõn limitlerini yükseltmek olmuştur. Bu çerçevede Meksika'da söz konusu limitler yüzde 30'dan yüzde 49'a yükseltilirken, Kore'de tamamen kaldõrõlmõştõr. Ancak, Kore ve Meksika'da derin ekonomik durgunluğun meydana gelmesi, mali sisteme duyulan güvensizlik, devalüasyondan sonra uluslararasõ piyasalardaki ters etkiler nedeniyle bankalar gerekli sermayenin aktarõlmasõ için yabancõ veya yerli ortak 11
bulmakta zorlanmõşlardõr. Her iki ülke de bankacõlõk sistemine olan güvenin yeniden sağlanmasõ için mümkün olan en kõsa sürede kamu kaynaklarõ ve yeniden sermayelendirme modelleri oluşturmuşlardõr. Tablo 5'de Kore ve Meksika'da bankalara kamu kaynaklarõndan sermaye aktarõlmasõna ilişkin farklõ kriter ve mekanizmalar gösterilmektedir. Tablo 5 den de görüleceği üzere Kore ve Meksika'da mevcut bankalarõn yeniden sermayelendirilmesinde üç önemli farklõlõk bulunmaktadõr. i) Kore'de kamu kaynaklarõndan bankalara aktarõlacak miktarõn tamamõna yakõnõ başlangõçta verilmiştir. Eylül 1998'de Kore mali sisteminin yeniden yapõlandõrõlmasõ için 54 milyar dolar tutarõnda bir kaynak ayrõlmõştõr. Bu tutarõn 27 milyar dolarõ ticari bankalarõn yeniden yapõlandõrõlmasõ için kullanõlõrken, diğer mali kurumlar için küçük bir miktar kullanõlmõştõr. Bunun aksine Meksika'da kamu fonlarõndan bankalara ayrõlacak kaynak belirlenmemiştir. İhtiyaç duyulduğunda periyodik olarak gerekli fon aktarõlmõştõr. ii) Kore'de mali yapõsõ zayõf ancak faaliyetine devam edebilir ticari bankalar mali yardõmõ ancak;! Bir bankanõn mali yapõsõ zayõf bir bankayõ almasõ halinde,! Mali yapõsõ güçlü bir banka ile zayõf bir bankanõn birleşmesi halinde,! İki zayõf bankanõn birleşmesinden oluşan ancak faaliyetini sürdürebilecek yeni bir bankanõn ortaya çõkmasõ halinde, alabilmektedir. İlk iki durumda, mali yardõm, zayõf bir bankayla birleşen güçlü bankanõn karşõlaşabileceği muhtemel zararlarõn tazmininde kullanõlmaktadõr. Üçüncü durumda ise, iki zayõf bankanõn birleşmesinden meydana gelen yeni bankanõn fonlanmasõnda kullanõlmaktadõr. Meksika'da mali durumu zayõf ancak faaliyetini sürdürebilir bankalarõn kamu kaynaklarõ ile yeniden sermayelendirilmesi her kurumun niteliğine göre yapõlmaktadõr. Genellikle FOBAPROA bankanõn sermaye eksikliğini tazmin etmekte, devlet bankadaki hissesini yabancõ bir yatõrõmcõya veya diğer bir Meksika bankasõna satmaktadõr. iii) Kore'de KDIC tarafõndan bir bankaya yapõlan sermaye aktarõm miktarõ, zayõf bir bankayõ satõn alan güçlü bir bankanõn sermaye yeterliliğini sağlayacak düzeyde olmalõdõr. İki zayõf mali kurumun birleşmesi durumunda yapõlacak sermaye aktarõmõ ise sermayeyi BIS sermaye oranõ olan yüzde 10 seviyesine çõkaracak miktarda olmalõdõr. Buna karşõlõk, Meksika'da yeniden sermayelendirme için belli bir hedef belirlenmemiştir. Sermaye aktarõmõ miktarõ CNBV tarafõndan tespit edilmektedir. Her iki ülkede de devlet bir bankayõ yeniden sermayelendirdiğinde, söz konusu mali destek, bankalarõn mevduat yükümlülüklerini karşõlamak veya sermaye eksikliğini gidermek için kullanõlmaktadõr. 1998 sonunda Kore devleti, bankacõlõk sisteminin yüzde 75'ine sahip olmuştur. 12
Tablo 5: Bankalarõn Kamu Kaynaklarõnõn Yeniden Sermayelendirilmesi Sermaye aktarõmõ yapan kurum Yeniden sermayelendirme için aktarõlan tutar Meksika FOBAPROA. FOBAPROA'nõn yerini 1998 Aralõk'ta yeni bir kurum olan Banka Tasarruflarõ Koruma Kurumu (IPABE) almõştõr. Değişkendir. İhtiyaç duyulduğunda artõrõlmaktadõr. Kore Kore Mevduat Sigorta Kurumu (KDIC) 26,6 milyar dolar Haziran 1999 itibariye banka yeniden sermayelendirilmesi için kullanõlan Kamu kaynaklarõ tutarõ 61,5 milyar dolar 22 milyar dolar Yeniden sermayelendirmenin amacõ Yeniden sermayelendirme ile hedeflenenler Ödeme güçlüğü içindeki yeniden sermayelendirme prensipleri Mevduat yükümlülüklerini ve sermaye eksikliğini karşõlamaktõr. Kesin bir hedef olmadan sermayeye iyileşmesine yardõmcõ olmak.! Mevcut hissedarlarõn hisselerinin zarar yazõlmasõ! Yöneticilerin zarardan sorumlu tutulmasõ hususunun sona ermesi! Devletin bankadaki hissesinin yabancõ bir yatõrõmcõya satõlmasõ Mevduat yükümlülüklerini ve sermaye eksikliğini karşõlamaktõr. Sermaye yeterliği rasyosu yüzde 10 a yükseltilmiştir.! Mevcut hissedarlarõn hisselerinin yazõlmasõ! Yöneticileri zarardan sorumlu tutulmasõ hususunun sona ermesi Mali durumu zayõf ancak faaliyetini sürdürebilir kurumlarõn yeniden sermayelendirilmesi Kaynak: FSS, CNBV ve FOBAPROA Yeniden sermayelendirme her bankanõn durumuna göre belirlenmektedir. FOBAPROA'nõn sermaye eksikliğini gidermesi halinde banka yabancõ ya da yerli yatõrõmcõlara satõlmaktadõr. Belirtilen özellikteki bankalar yer almaktadõr:! Zayõf ama faaliyetini sürdürebilir iki bankanõn birleşmesinden meydana gelen yeni bankalar! Birleşme (sağlam banka ve faaliyetini sürdüremeyecek banka) 6. Borç Yeniden Yapõlandõrõlmasõ Bankacõlõk sisteminin yeniden sermayelendirmesinde ister kamu isterse özel kaynaklar kullanõlsõn, borçlularõn kredileri geri ödeme kapasiteleri iyileştirilmeden 13
başarõya ulaşõlmasõ mümkün değildir. Kore ve Meksika gibi ciddi kriz geçiren ülkelerde firmalarõn ve hane halklarõnõn kredilerini geri ödemeleri ve firmalarõn kapasitelerinin iyileştirilmesi ancak, sürdürülebilir bir ekonomik iyileşme süreci olmasõ halinde mümkündür. Böylelikle firmalar operasyonel ve mali yönden yeniden yapõlandõrma yoluyla ödeme güçlerini yeniden kazanabilir ve hane halklarõnõn reel gelirlerinin artmasõ firmalarõn yükümlüklerini gerçekleştirmesini sağlar. Mali krizlerin borçlularõn yükümlülüklerini yerine getirmesinde çok ciddi olumsuz etkilerinin olmasõ nedeniyle, Meksika ve Kore'de mali durumu zayõf ancak, potansiyel olarak ödeme gücü bulunan firmalarõn borçlarõnõ ödeyebilmelerini sağlamak amacõyla özel teşvik programlarõ oluşturulmuştur. Böylelikle, borçlu ve alacaklõlar arasõnda ödemelerin geçici olarak ertelenmesi, faiz oranlarõnda indirim yapõlmasõ, kredi vadelerinin uzatõlmasõ, kõsmi borç affõ gibi yöntemlerle borç yeniden yapõlandõrma sürecini kolaylaştõrmak için özel anlaşmalar yapõlmõştõr. Kore ve Meksika'da Tablo 6'da görüldüğü üzere borç yeniden yapõlandõrma sürecine ilişkin beş temel farklõlõk bulunmaktadõr. Tablo 6: Meksika ve Kore'de Borç Yeniden Yapõlandõrõlmasõ Meksika (1995-1999) Kore (1998-1999) Bankalarõn kredi portföylerinin GSYİH a oranõ Borçlularõn borçlarõnõ geri ödeme isteği Borç yeniden yapõlandõrma programlarõna katõlmasõna izin verilen borçlular Büyük şirketlerin borç yeniden yapõlandõrma mekanizmalarõ Küçük borçlular için borç yeniden yapõlandõrma mekanizmalarõ 1994 yõlõnda yüzde 21,4 1997 yõlõnda yüzde 71,5 Var Büyük mali ortaklõklar ve küçük borçlular Bütün küçük borçlular için gönüllü borç yönetim birimleri oluşturulmuştur. Sübvansiyonlar Devlet daha küçük borçlarõn yeniden yapõlandõrõlmasõndan doğan zararlarõn yüzde 75 ini karşõlamaktadõr. Kaynak: CNBV,FSS,FOBAPROA ve KAMCO. Yok En büyük mali ortaklõklar (banka kredilerinin yüzde 60 õnõ oluşturmaktadõr), küçük ve orta işletmeler Kurumsal yeniden yapõlandõrma için iki yaklaşõm: - En büyük 5 mali ortaklõğõn yeniden yapõlandõrma programõ - 6-64 şirkette borç yönetim birimi Küçük ve orta ölçekli işletmeler için gönüllü borç yönetim birimleri oluşturulmuştur. Yok. Borç yeniden yapõlandõrõlmasõnda oluşan zararlar bankalar tarafõndan karşõlanmaktadõr. Problemin Büyüklüğü: Kore bankalarõnõn kötü aktifleri Meksika bankalarõnõn kötü aktiflerinden daha fazladõr. Bu durum Kore bankalarõnõn kredi portföylerinin Meksika bankalarõndan daha büyük olmasõndan kaynaklanmaktadõr. Meksika da kredi portföyü 1994 yõlõnda GSYİH in yüzde 21,4 ünü oluştururken, Kore de 1997 yõlõnda bu oran 14
yüzde 71,5 düzeyindedir. Ayrõca, Kore bankalarõnda kredilerin geri ödenmesi oranõ Meksika bankalarõna göre daha yüksektir. Borçlularõn borçlarõnõ geri ödeme isteği: Meksika da Kore nin aksine borçlularõn borçlarõnõ ödeme kapasiteleri daha azdõr. Borçlularõn kredilerini geri ödemekte isteksiz davranmalarõnõn en önemli nedenleri, devalüasyondan sonra üç ay gibi kõsa bir sürede kredi faiz oranlarõnõn yüzde 20 den yüzde 150 gibi çok yüksek seviyelere ulaşmasõ ve borçlularõn reel ücretlerinde hõzlõ düşüşlerin yaşanmasõdõr (1995 yõlõnda yüzde 30 gibi oranlarda düşüş yaşanmõştõr). Ayrõca, borçlular krizlerin ekonomi politikasõnda yapõlan yanlõşlardan kaynaklandõğõnõ, bu nedenle de kendilerinin sorumluluğu olmadõğõnõ belirtmişlerdir. Hatta borçlularõn büyük bir kõsmõ ülke çapõnda organize olarak borçlarõnõ ödemeyeceklerini bildirerek, borçlarõn geri ödenmesi koşullarõnda iyileştirme talep etmişlerdir. Krizden sonra Meksika halkõnõn yaşam standardõnõn çok düşmesi nedeniyle, devlet icra ve iflas kanunlarõnõ değiştirmekten ve kreditörlerin haklarõnõ savunmaktan vazgeçmiştir. Bunun yerine aşağõda tartõşõldõğõ gibi borçlularõn kredilerini geri ödemelerini teşvik edecek bir çok programõ uygulamaya koymuştur. Yeniden Yapõlandõrõlan Borçlarõn Türleri: Kore de borç yeniden yapõlandõrõlmasõ süreci bankalarõn kredi portföylerinde büyük yer tutan büyük mali ortaklõklar üzerinde yoğunlaşmaktadõr. Buna karşõlõk, hane halklarõ için borç yeniden yapõlandõrma modeli oluşturulmamõştõr. Meksika'da ise bankalarõn kredi portföyünde büyük kuruluşlar, küçük ve orta ölçekli işletmeler ile hane halklarõ yer aldõğõndan, borç yeniden yapõlandõrma süreci bütün borçlularõ kapsamaktadõr. Mali Yardõm: Kore'de borç yeniden yapõlandõrõlmasõnda doğrudan mali yardõm sağlanmamaktadõr. Kore bankalarõnõn borç yeniden yapõlandõrõlmasõndan meydana gelen zararlarõ karşõlamasõ gerekmektedir. Meksika'da ise büyük kuruluşlarõn borçlarõnõn yeniden yapõlandõrõlmasõndan ortaya çõkan zararlarõ bankalar üstlenirken, küçük borçlularõn zararlarõnõn yüzde 75 i devlet tarafõndan karşõlanmaktadõr. CNBV'ye göre borç yeniden yapõlandõrma programlarõnõn maliyeti 1998 Haziran sonu itibariyle 13,3 milyar dolar tutarõnda gerçekleşmiştir. Borç Yeniden Yapõlandõrmasõ İçin Programlar: Kore ve Meksika'da borç yeniden yapõlandõrõlmasõnda kullanõlan program ve enstrümanlar farklõlõk göstermektedir. Kore'de borç yeniden yapõlandõrõlmasõnda temel olarak 4 program kullanõlmaktadõr: - Faaliyetini sürdüremeyecek kurumlarõn mahkeme kararõ ile tasfiyesi, - Gönüllü en büyük 5 mali ortaklõk için yeniden yapõlandõrma programõ, - Gönüllü 6-64 şirket için borç yönetim birimi, - Küçük ve orta işletmeler için borç yeniden yapõlandõrõlmasõ. Bu programlardan ikinci ve üçüncüsü Kore'deki kurumsal borç yeniden yapõlandõrma programlarõnõn temelini oluşturmaktadõr. Kore'deki 5 büyük mali ortaklõk için yapõlan yeniden yapõlandõrma programlarõ, 18 Aralõk 1998 tarihinde devlet ve bankalar arasõnda yapõlan bir anlaşmada belirlenen "Sermaye Yapõsal Gelişim Planlarõ" (CSIPS) na dayanmaktadõr. Söz konusu program kapsamõnda bu beş büyük mali ortaklõk, borçlarõn özkaynaklara oranõnõ; aktiflerin satõşõ, birleşme ve devralmalar, çapraz garantilerin kaldõrõlmasõ, bağlõ şirketlerin azaltõlmasõ gibi yöntemlerle 15
1997'deki yüzde 500 seviyesinden 1999'da yüzde 200 seviyesine düşüreceklerini taahhüt etmişlerdir. Kore'de en sorunlu 6-64 mali ortaklõk için yapõlan borç yeniden yapõlandõrõlmasõ kapsamõnda Kore bankalarõ ile banka dõşõ mali kurumlar arasõnda "Kurumsal Yeniden Yapõlandõrma" programõ imzalanmõştõr. Meksika'da ise büyük mali ortaklõklar için benzer bir borç yeniden yapõlandõrma programõ 1995 yõlõnda oluşturulmuştur. 13 Aralõk 1995'de CNBV ve Meksika Bankalar Birliği tarafõndan 40 büyük borçlunun borçlarõnõ yeniden yapõlandõrmak için Banka ve İşletmeler Arasõnda Koordinasyon Birimi (UCABE) kurulmuştur. Bu büyük borçlularõn bankacõlõk sistemine olan yükümlülükleri 150 milyon dolar ile 500 milyon dolar arasõnda değişmekte ve bu oran da bankalarõn toplam kredilerinin yüzde 10'nunu oluşturmaktadõr. Kore'de olduğu gibi Meksika'da da bankalarca belirlenen kriterlere göre sadece faaliyetini sürdürebilir şirketler UCABE borç yeniden yapõlandõrma programlarõnda yer alabilirler. Meksika bu programa ek olarak son dört yõlda küçük borçlularõn borçlarõnõ ödemeleri için de bir çok program oluşturmuştur. Bu tür programlardan yardõm alan borçlular şunlardõr: Mikro, küçük ve orta ölçekli işletmeler, tarõm, balõkçõlõk, hayvancõlõk ve ormancõlõk sektörlerinden borçlular; düşük ve orta gelir grubundan ipotekle ev alanlar, dayanaklõ tüketim malõ alan tüketiciler ve kredi kartõ borçlularõ. 7. Düzenleme ve Denetlemenin Güçlendirilmesi Bankacõlõk krizlerinin çözümlenmesinde en önemli adõmlardan birisi, bankalarõn etkin ve ihtiyatlõ yönetilmesini engelleyen yasal ve düzenleyici çerçevedeki zayõflõk ile çarpõklõklarõn giderilmesidir. Bu durumda ihtiyatlõ denetim ve düzenlemeye ilişkin daha sõkõ kurallarõn uygulamasõ, daha iyi muhasebe ve bilgilendirme standartlarõnõn oluşturulmasõ, etkin olmayan ve faaliyetini sürdüremeyecek kurumlarõn sistemden hõzlõ bir biçimde çõkmasõ için gerekli mekanizmalarõn kurulmasõ, hileli ve yasal olmayan mali işlemler için yaptõrõm uygulanmasõ gerekmektedir. Bu çerçevede Kore ve Meksika'da krize karşõ ilk önlem olarak uluslararasõ düzenleme standartlarõna uyum bakõmõndan önemli gelişmeler kaydedilmiş, yerinde ve uzaktan denetim (on-site and off-site supervision) geliştirilmiş, etkin bir bankacõlõk sistemi için temel altyapõ modernleştirilmiştir. Örneğin Kore'de bankacõlõk, menkul kõymetler, sigorta ve banka-dõşõ sektörlerin denetim ve gözetimi için Mali Denetim Servisi (FSS) kurulmuştur. Benzer şekilde Meksika'da bankacõlõk ve menkul kõymet denetim ve gözetim otoriteleri "Ulusal Bankacõlõk ve Menkul Kõymet Komisyonu (CNBV) altõnda birleştirilmiştir. Ayrõca, her iki ülkede de bankalar kanunu değiştirilmiş, iştiraklere verilen kredilerin sõnõrlandõrõlmasõ için yeni düzenlemeler yapõlmõş, kredi sõnõflandõrõlmasõ ve karşõlõk ayrõlmasõ sisteminde gelişmeler kaydedilmiş, yabancõ para riskine maruz kalma durumu azaltõlmõş, mevduat sigortasõ kapsamõ daraltõlmõş ve muhasebe standartlarõ geliştirilmiştir. Her iki ülkede de ihtiyatlõ denetim ve gözetim alanõnda önemli gelişmeler kaydedildiyse de, bazõ hususlar hala uluslararasõ standartlarõn gerisinde kalmõştõr. Örneğin piyasa oyuncularõnõn kredi ve piyasa riskine maruz kalma durumu ile ilgili kurallar zayõftõr. Borçlularõn mevcut ve gelecekteki borç geri ödeme kapasitelerine 16
dayalõ, yeni kredi sõnõflandõrõlmasõ sistemi henüz uygulamaya konulmamõştõr. Ayrõca, bankalarõn risk yönetim sistemleri yeni yeni uygulamaya konmaktadõr. Yeni denetim ve gözetim kurumlarõ bağõmsõz değildir. Üstelik Kore'de denetim ve gözetim için yöntem ve işlemlerde güncellemeye ihtiyaç vardõr. Denetim ve gözetim otoritelerinin riske dayalõ denetim esaslarõna göre eğitime tabi tutulmalarõ, piyasada faaliyet gösteren kurumlarõn ise yerinde ve uzaktan denetim altyapõsõnõn güçlendirilmesi gerekmektedir. Bir mali sistemin etkin ve sağlõklõ işlemesi için kurulmasõ gerekli yeni sistemin oluşturulmasõ ve uygulanmasõ uzun zaman isteyen bir süreçtir. Bu bağlamda yeni muhasebe standartlarõnõn uygulanmasõ, asgari sermaye şartlarõnõn yerine getirilmesi, kredilerin sõnõflandõrõlmasõ ve karşõlõk kurallarõ için zorunluluklar getirilmesi hususlarõ kademeli şekilde gerçekleştirilmesi gereken uygulamalardõr. 8. Zarar Niteliğindeki Kredilerin Satõşõ Kore ile karşõlaştõrõldõğõnda, Meksika'nõn krizin ilk çõktõğõ andan beri bir aktif düzenleme stratejisi bulunmamaktadõr. FOBAPROA tarafõndan alõnan aktiflerin sadece küçük bir bölümü satõlmõş, geri kalan aktiflerin değerindeki düşme devam etmiştir. FOBAPROA'nõn takipteki kredileri satamamasõnõn en önemli nedeni banka kredilerini tahsil etmesi için yasal haklarõnõn bulunmayõşõdõr. Kredi portföyü satõn almalarõ anlaşmalarõ çerçevesinde FOBAPROA kredi faizlerini değil, sadece nakit akõmlarõndan doğan faizi almaktadõr. Ayrõca bankanõn bütün aktiflerinin FOBAPROA'ya devredilmesi durumunda, bankalar aktiflerin iyileştirilmesinden kaynaklanan zararlarõ üstlenmemektedir. Meksika bankalarõ kredilerin iyileştirilmesi için yeteri kadar teşvik edilmemektedir. Yukarõda belirtildiği gibi, devlet aktifleri yüksek bir fiyattan satõn almakta ve kredilerin iyileştirilmesinden doğan zararlarõ üstlenmektedir. Ayrõca mevcut icra ve iflas kanunlarõna göre kredilerin iyileştirilmesi uzun zaman almaktadõr. Bu nedenle, bankalarõn tahsili gecikmiş alacaklarõnõn iyileştirilmeleri için pratikte gerekli teşvik yoktur. Meksika ve Kore kredi düzenleme ve iyileştirmelerinde iki farklõ örneği oluşturmaktadõr. 1999 Haziran sonu itibariyle, KAMCO tarafõndan satõn alõnan takipteki kredilerin nominal değeri 46 trilyon wondur. (GSYİH'in yüzde 10'u).KAMCO bu kredilere 20,4 trilyon won ödemiştir. Tablo 7'de de gösterildiği gibi KAMCO takipteki kredilerin düzenlenmesinde ve satõlmasõnda önemli gelişmeler kaydetmiştir. En başarõlõ aktif iyileştirmeleri ise (a) uluslararasõ satõşlardan, (b) icrada açõk artõrma suretiyle yapõlan satõş (c) tahsilattan gelmiştir. KAMCO aldõğõ takipteki kredilerin ortalama nominal değerinin yüzde 53'ünü iyileştirmiştir. Meksika'da ise otoriteler FOBAPROA'nõn takipeki kredilerin nominal değerinin yüzde 20'sini iyileştirdiğini tahmin etmektedirler. 17
Tablo 7: Kore'de Zarar Niteliğindeki Kredilerin Devralõnmasõ ve Satõşõ Düzenleme/Satõş Miktar (Nominal değer) İyileştirilen miktar Uluslararasõ satõş 2,9 1,2 İcralõ açõk artõrma 2,1 1,0 Kamu Satõşõ 0,2 0,1 Tahsilat 11,3 6,5 Toplam 16,5 8,8 Kaynak: KAMCO. Kore ve Meksika'da bu konuya ilişkin farklõ yaklaşõmlar olmasõnõn nedenleri üç noktada özetlenebilir:! Aktiflerin değeri zaman içinde düştüğünden, alõnan aktiflerin satõşõ ve düzenlenmesinde gecikmelerin olmasõ son derece maliyetli olabilmektedir.! Takipteki kredilerin hõzlõ bir şekilde elden çõkarõlmasõ otoritelerin bu kredileri satõn almalarõndaki maliyeti azaltabilmektedir.! Bankalara aktiflerini iyileştirmeleri için krizin erken safhalarõnda teşvikler yaratõlmasõ, aktif yönetiminin, aktifleri alan kurumda aktif düzenleme fonksiyonlarõnõn güçlendirilmesi ve aktif iyileştirilmesi için tam bir yasal çerçevenin oluşturulmasõ gerekmektedir. 9. Meksika ve Kore'de Bankacõlõk Krizlerinin Değerlendirilmesi Meksika ve Kore bankacõlõk krizini çözmek için önemli ilerlemeler kaydetmiştir. Bu çerçevede sistemik risk hõzlõ bir şekilde kontrol edilmiş, yatõrõmcõlarõn güveni tekrar sağlanmõş, bankalarõ yeniden sermayelendirme programlarõ oluşturulmuştur. Ayrõca etkin gözetim ve denetim önemli ölçüde güçlendirilmiştir. Bununla birlikte, Kore ve Meksika'da bankacõlõk krizlerinin çözümünde henüz bir sonuca ulaşõlamamõştõr. Aşağõda tartõşõldõğõ üzere her iki ülkede de bankacõlõk sistemlerinin uzun dönemli ödeme güçlerinin ve karlõlõklarõnõn iyileştirmesine ihtiyaç bulunmaktadõr. Ayrõca, Meksika'nõn banka kredilerini ciddi şekilde düşürmesi (1994 den beri yüzde 60'dan fazla) gerekirken, büyük yerli firmalarõn borç yeniden yapõlandõrma süreci devam etmelidir. Bunun yanõnda, iki ülkede de bankacõlõk sisteminin düzenleme ve teşvik yapõsõnõn daha da geliştirilmesi gerekmektedir. Kötü aktiflerin büyük kõsmõnõn satõlmasõ, devletin bankacõlõk sistemindeki ağõrlõğõnõn azaltõlmasõ ve ticaret bankalarõnõn risk yönetim kapasitelerini artõrmalarõ gerekmektedir. Kore ve Meksika'da bankacõlõk krizlerinin çözümünde tam bir sonuca ulaşõlamadõğõ için her iki ülkede de uygulamaya konulan programlarõn kapsamlõ bir şekilde etkinliğini değerlendirmek mümkün değildir. Bu nedenle bu bölümde krizin tam olarak aşõlabilmesi için her iki ülkede reform yapõlmasõ gerekli alanlar belirtilmektedir. 18
! Yapõlan araştõrmalara göre krizin ilk dönemlerinde her iki ülke de sistemik riskleri hõzlõ şekilde kontrol etmişse de, bankacõlõk krizinin çözümü için karar alma ve uygulama süreci Kore'de Meksika'dakinden daha hõzlõ olmuştur. Reformlarõn hõzlõ şekilde gerçekleştirilmesi seçilen stratejilere ve bunlarõn uygulanmasõna bağlõdõr. Kore'de bankacõlõk otoritelerinin sistemin sorunlarõnõn büyüklüğüne hõzlõ ve gerçekçi şekilde yaklaşmalarõ nedeniyle, sorunlu bankalar derhal yeniden yapõlandõrõlmõştõr. Diğer yandan, bankalarõn yeniden sermayelendirilmesi için kamu kaynaklarõndan 54 milyar dolarõn aktarõlmasõ ve takipteki kredilerin satõn alõnmasõ da sorunlarõn çözümünde etkili olmuştur. Meksika'da krizin çözümüne aşamalõ şekilde yaklaşõlmõştõr. Bunun nedeni Meksika otoritelerinin bankacõlõk sisteminde meydana gelen zararlarõ hõzla kavrayacak ve çözecek yetenekten yoksun olmalarõdõr. Sonuçta, yeniden sermayelendirme programlarõ takipteki kredilerin satõn alõnmasõ ve borç yeniden yapõlandõrma programlarõ Kore'de olduğu gibi geniş bir ölçekte uygulanmamõştõr. Her iki ülkede de önemli ilerlemeler kaydedilmesine rağmen krizin çözümünde sonuca ulaşõlamamõştõr.! Bankacõlõk sistemindeki krizin çok kõsa bir sürede aşõlmasõ en önemli husustur. Haziran 1999 itibariyle, Meksika ve Kore'de ticaret bankalarõ için ortalama sermaye yeterlik rasyolarõ sõrasõyla yüzde 16 ve 9,5'tur. Her iki oran da asgari rasyo olan yüzde 8'i geçmesine rağmen uzun dönemde bankacõlõk sisteminin sağlamlõğõ açõsõndan yetersiz kalmaktadõr.! 2000 yõlõnda uygulamaya konulan daha katõ kredi sõnõflandõrõlmasõ kurallarõ takipteki kredilerin artacağõ, sermayenin ise azalacağõ ihtimalini güçlendirmektedir. Bu nedenle, Kore bankalarõnõn halen 8,3 milyar dolar, Meksika bankalarõnõn ise 5 milyar dolar tutarõnda bir sermaye aktarõmõna gereksinim duyacağõ tahmin edilmektedir.! Krizin başlangõcõndan itibaren banka kredilerinde hõzlõ bir düşüşün yaşanmasõ (Meksika'da 1994 den beri yüzde 60'dan fazla düşmüştür) büyük oranda kreditörlerin haklarõnõn korunmasõnda gecikmeklerin yaşanmasõdõr Nitekim bu durum bankalarõn kredi vermeleri üzerinde olumsuz etki yaratmõştõr. Ayrõca, yeterli bir İcra İflas Kanunu nun bulunmamasõ borç yeniden yapõlandõrma programlarõnõn başarõya ulaşmasõnda engel teşkil etmiştir.! Kore ve Meksika'da daha fazla reform yapõlmasõ gereken alanlardan birisi de aktif yönetim şirketleri tarafõndan satõn alõnan (zarar niteliğindeki kredilerin satõşõ ve düzenlemesidir. Kore'de söz konusu aktiflerin yüzde 36'dan fazlasõ satõlmõşken, Meksika'da bu konuda çok daha geri kalõnmõş ve Haziran 1999 itibariyle FOBAPRO'ya satõlan aktiflerin ancak yüzde 1'i satõlabilmiştir.! Kore'de bankacõlõk sisteminin toplam aktiflerinin yüzde 50'sini oluşturan dört büyük bankadaki (Seoul Bank, Hanvit, Cho Hung Bank ve Korean First Bank) devletin çoğunluk hisselerinin yeniden özelleştirilmesine veya satõlmasõna ihtiyaç bulunmaktadõr. Meksika ise bu alanda daha fazla reform yapõlmasõ gerekmektedir. Nitekim, 7 ticaret bankasõnõn (Anahuac, Capital Cremi, Interestatal, Obrero, Oriente, Union) tasfiyesinin ve diğer dört bankanõn ise satõşõnõn (Bancrecer, Atlantico, Promex, Inverlat, Serfin) tamamlanmasõ gerekmektedir. 19
! Son olarak her iki ülkede de ihtiyatlõ gözetim ve denetim standartlarõnõn güçlendirilmesi gerekmektedir. Özellikle Meksika'da bu alanda ciddi düzenlemelerin yapõlmasõ gerekirken, Kore yerinde ve uzaktan denetimleri güçlendirilmelidir. Bundan başka her iki ülkede denetim otoritelerine tam bağõmsõzlõk verilmeli, mali kurumlarõn kurumsal denetimi için standartlar geliştirilmeli, bankalarõn risk yönetim kapasitelerini geliştirmeleri için teşvikler sağlanmalõdõr. Sonuç Bankacõlõk krizlerinin çözümü ülkelerdeki makroekonomik iyileşme, banka problemlerinin hõzlõ ve gerçekçi bir yaklaşõmla ele alõnmasõ, yeniden sermayelendirme ve borç yeniden yapõlandõrmasõna ilişkin programlarõn koordineli olarak yürütülebilmesi, mali bünyesi zayõf bankalarõn sistemden çõkarõlmasõ gibi bir çok faktöre bağlõ olarak işleyen bir süreçtir. Krizlerin çözümünde başarõ elde edilmesi hükümetlerin kriz yönetimindeki kurumsal kapasitesine, politikalarõn eş zamanlõ olarak zamanõnda ve yerinde uygulanmasõna, sisteme zarar veren uygulamalarõn değiştirilmesi konusunda alõnacak kararlarda istekli olunmasõna ve karar alõcõlarõn sosyal ve politik açõdan karşõ karşõya kalõnabilecek güçlüklerle mücadele yeteneğine bağlõ olmaktadõr. Meksika ve Kore de bankacõlõk krizleri çözümünde iki farklõ strateji benimsenmiştir. Meksika da çözüm sürecinde daha yavaş bir yaklaşõm tarzõ benimsenirken Kore de daha hõzlõ ve somut uygulamalara dayanan bir yaklaşõm seçilmiştir. Krizin erken safhalarõnda otoritenin bankalarõn problemlerini teşhis etmede gecikmesi ve yetersiz kalmasõ ve buna bağlõ olarak uygulanan programõn bankalarõ geçici olarak rahatlatmasõ ancak sistemin karlõlõğõnõn ve etkinliğinin yeniden sağlanmasõ konusunda hõzlõ ve kökten çözümlerin getirilmesinde başarõsõz olunmasõ gibi özellikler Meksika da uygulanan stratejinin temel özelliklerine işaret etmektedir. Meksika da bankalara sermayelerini artõrmalarõ ve alternatif olarak yerli ya da yabancõ yatõrõmcõlarõn desteklerini bulmalarõ için yeterli zaman verilmiş, kamu kaynaklarõnõn yeniden sermayelendirmede kullanõlmasõ en son seçenek olarak görülmüştür. Ancak, ekonomik krize bağlõ olarak piyasalarda oluşan olumsuz koşullar altõnda bankacõlõk sistemine sermaye enjekte edilmesi hem yavaş gerçekleşmiş hem de yetersiz kalmõştõr. Bankalarõn kötü aktiflerinin satõn alõnmasõna yönelik programlarõn uygulanmasõnda daha çok kamu kaynaklarõ kullanõlmõş, banka hissedarlarõndan önemli bir katõlõm sağlanamamõştõr. Dolayõsõyla bankacõlõk krizinin kamu maliyeti yüksek olmuştur (Eylül 1999 itibariyle GSYH nõn yüzde 19,3 ü oranõnda). Meksika bankacõlõk krizinin çözümünde sürecin yavaş işlemesi sadece politikalarõn uygulanmasõndaki gecikmeler nedeniyle sõnõrlõ kalmamõş aynõ zamanda öngörülen politikalarõn krizin çözümüne yönelik genel bir strateji çerçevesinde birleştirilmesi konusunda da zayõf kalõnmõş olmasõ da etkili olmuştur. Özellikle borç yeniden yapõlandõrma programlarõ koordinasyon eksikliği nedeniyle uzunca bir sürece yayõlmõş ve bu süreç içinde bir çok defa bankalara destek sağlanmõştõr. Dolayõsõyla bu destekler borcunu ödeyebilecek borçlularõ geri ödeme yapmamaya teşvik etmiş, sonuçta bu programlar kendi amaçlarõna ters düşmüştür. 20