İLKOKUL ÖĞRENCİLERİ İÇİN DEĞER BİLİNÇLENDİRMEYE DAYALI DEĞER SORGULAMA ETKİNLİKLERİ Hasan BACANLI, Aysun AKGÜL, İlker AKGÜL Giriş Yöntem Bulgular Tartışma, Sonuç ve Öneriler Kaynakça DOI: http://dx.doi.org/10.14527/9786053183563b2.043
Giriş Eğitim en temel tanımıyla kişilerde istendik ve kasıtlı öğrenme yaşantıları meydana getirme sürecidir (Senemoğlu,2011). Eğitim okullarda bireylere sadece bilgi kazandırmaz, bireylere insani değerleri benimsetmeye de çalışır (Ada, Baysal ve Korucu, 2005).Değerler, duyuşsal alanda hem zihnimizi hem de davranışlarımızı etkileyen olgular bütünüdür (Demircioğlu ve Tokdemir, 2008). Değerler eğitimi kişilerin kendilerinde var olan değerleri sezmelerinin sağlanıp, istenen değerlerin kendilerine kazandırılması ve benimsetilerek davranışlarına dönüştürülme süreçleridir (Yaman, 2012). Değerler eğitimi toplumsal yaşamı etkilerken, toplumun fertlerine hem bilgi, beceri hem de tutum kazandırma nedeniyle yapılan etkinliklerdir (Ekşi ve Katılmış, 2011). Değerler eğitimi, kişilerin sahip oldukları en önemli ve iyi olan özelliklerini ortaya çıkarıp, kendilerini gerçekleştirmek adına iyi ahlaka sahip olmalarını sağlamalarını amaçlar (Aydın ve Akyol, 2012). Bu bağlamda bireyi ortaya çıkaran, duyuşsal alanını da arka plana atmayan çalışmalar yapılmalıdır (Çağlayan, 2013). Okullarımızdaki öğrenmeler inançları, tutumları, değerleri temel alan duyuşsal alandan daha çok bilişsel alanda gerçekleşmektedir. Böylece okullardaki eğitim zihni öğrenmelerin sınırında kalmakta ve duyuşsal alanla ilgili çalışmaların geçerliliğinin düşmesine neden olmaktadır. Bu bağlamda değerler eğitimi ile ilgili çalışmalarda bu problemlerin oluşmaması adına alternatif yöntemler, teknikler ve uygulamalar geliştirilmelidir (Aydın, 2011). Değerler Eğitiminde kullanılabilecek birçok yaklaşım da bulunmaktadır. Değerlerin Doğrudan Öğretimi yaklaşımında, bireylere kazandırılması gereken değerler belirlenir ve direkt olarak verilir ve bireylerin bu değerleri içselleştirmesi beklenir. Bu süreç doğrultusunda şu işlem basamakları uygulanır; amacın belirlenmesi, ölçütün belirlenmesi, uygulanacak yöntemin seçilmesi, seçilen yöntemin uygulanması, seçilen yöntemin değerlendirilmesi ve gerektiğinde tekrar edilmesi (Doğanay, 2011). Ahlaki İkilem Yaklaşımı, Kohlberg in geliştirdiği adil topluluk okulu eğitim modelinden türemiştir. Burada okulun temeli adil olma, eşitlik ve demokrasi gibi evrensel değerleridir (Kunduroğlu, 2010). Yani öğrenci ve öğretmen eşit kabul edilmektedir (Yüksel, 2005). Bu yaklaşımda, öğretmenler öğrencilere gerçek hayatta karşılarına gelebilecek olgu ve olaylar oluşturarak, düşünce sistem değer yargılarını geliştirmek adına karar vermelerini sağlamaya çalışmaktadırlar (Leming, 1999; akt. Aladağ, 2009, s. 25). Yani amaç bireyin karar verirken ahlaki ilkelerini geliştirmelerini sağlayıp, bu sürece yardımcı olmaktır (Bulut, 2011). Değer Analizi yaklaşımında bireylere daha önceden belirlenen değerlerden çok, kendi seçtikleri değerler kazandırılmaya çalışılır (Dilmaç, 2007). Bu yaklaşımında asıl amaç, olgu-olaylar ve bunlardan ortaya çıkan sonuçların değerlendirmesi yapılırken kişilerin kendi kararlarının vermelerinin sağlanması ve durumun analizini yapabilir hale gelmelerinin istenmesidir (Türk, 2009). Değer Açıklama Yaklaşımında öncelikle değer detaylı bir şekilde tanımlanır, açıklanır ve bireye sunulur (Türk, 2009). Bu yaklaşımda en can alıcı nokta öğrencilerin kendilerine göre nelerin daha önemli olduğunu belirlemeleri ve bunu neye göre ortaya koyduklarıdır (Aydın ve Akyol, 2012). Bu yaklaşımların bir diğeri de Bacanlı ve Dombaycı (2012) tarafından geliştirilen ve daha çok Değer Analizi ile Değer Açıklamaya yakın duran Dört Katlı Düşünme Modeline dayalı ''Değer Boyutlandırma (Bilinçlendirme) Yaklaşımı''dır.Değer Boyutlandırma Yaklaşımı, değer eğitiminin dört boyutta yapılması gerektiğini öngörmektedir. Bu boyutlar; (Bacanlı ve Dombaycı, 2012, s. 10-11) 1. İşlenmemişliğe Karşı İşlenmişlik: Değer Analizi 2. Kurumsallığa Karşı Pratiklik: Değer Sorgulama 3. Olgusallığa Karşı İdeallik: Değer Konumlandırma 4. Başkalığa Karşı Kendilik: Değer Özneleştirme 692
Bu basamaklardan her biri için özel değer eğitimi teknikleri geliştirilmiştir. Değer analizi basamağı için Değer Örümceği ve Değer Sosyometrisi; Değer Özneleştirme basamağı için Hayali-İdeal Çocuk, Başkası Ne Yapar ve Değer Göreliliği; Değer Sorgulama Basamağı için Değer Belirleme ve Değer Aynası; Değer Konumlandırma Basamağı için Değer Karşılaştırma, Dünya Değeri ve Tehlikeleri teknikleridir. Değer sorgulama, bireylerin davranışları ile değerleri arasındaki uyuma yöneliktir. Bu basamağı şu iki kısımdan oluşmaktadır: Kişilerin davranışlarındaki değerlerin farkına varmasına yönelik etkinlikler ve kendi davranışlarındaki değerleri sorgulamalarına yönelik etkinlikler. Birinci kısımla ilgili etkinlik örneği Değer Belirleme adını taşımaktadır. Bu etkinlikte gösterim yoluyla davranışlar öğrencilere gösterilmektedir. Bu gösterim resim veya video göstermek olabileceği gibi, sınıfın önünde bir grubun oynaması şeklinde de gerçekleştirilebilir. İkinci kısmın örnek etkinliği Değer Aynası olup, bu etkinlikte kişi kendi davranışını sergilemekte ve diğerleri onun hangi değere sahip olduğunu tahmin etmeye çalışmaktadır. Bu bildiride yaklaşımın Değer Sorulama basamağındaki ''Kişilerin davranışlarındaki değerlerin farkına varmasına yönelik etkinlikler olan Değer Belirleme ve Değer Aynası teknikleri ele alınmıştır. Bu çalışma Değer Sorgulama Tekniklerinin belirlenen varsayımları açıklama ve değer eğitimi için bu etkinliklerin uygulanabilir olduğunu tespit etmek amacını taşımaktadır. Bununla birlikte Değerler Eğitimi kapsamında yapılan çalışmaların, öğretmenler tarafından pek uygulanmadığı, hem öğretmene hem öğrenciye bir ayak bağı gibi görünmesi, etkinliklerin sıkıcı olması, dikkat çekmemesi ve eğlenceli olmamasından yola çıkılarak, böyle bir etkinlik grubunun kullanılabilir olduğunu ortaya koymak adına çalışmamız önemlidir. Yöntem Bu araştırmada Değer Boyutlandırma/ Bilinçlendirme eğitim programının uygulama sürecinde uygulanabilecek Değer Sorgulama Tekniklerinin belirlenen varsayımları açıklama ve değer eğitimi için bu etkinliklerin uygulanabilir olduğunu tespit etmek amacıyla nitel araştırma yöntemi kullanılmıştır. Yapılan çalışma için 4 tane video seçilmiştir. Seçilen videolar İlköğretim Öğretim Programında Sosyal Bilgiler dersinde yer alan 20 Değer içerisinden rasgele örnekleme yoluyla belirlenen; hoşgörü, saygı, sevgi, aile birliğine önem verme, dürüstlük, sorumluluk, temizlik, sağlıklı olmaya önem verme değerlerinin temalarını içermektedir. Videolar; ilkokul öğrencilerinin bilişsel ve duyuşşal gelişim süreçlerine uygunluğu için 2 psikoloji alan uzmanı ve videoların değerlere uygunluğu açısından 1 program geliştirme uzmanından görüş alınmıştır. Seçilen her bir video öğrencilere her hafta izlettirilmiş olup toplamda 4 hafta uygulama yapılmıştır. Her bir hafta öğrencilerden öncelikle izledikleri videoda bulunan kahramanların durumlar karşısında sergiledikleri/ sergileyecekleri davranışları analiz etmeleri istenmiştir ve öğrencilerin analiz ettikleri davranışlarla ilgili gördükleri değerleri tespit etmeleri istenmiştir. Daha sonra öğrencilerle birlikte videolarda bulunan örnek olaylar tartışılmıştır. Örnek olayda dikkat edilmesi gereken davranışlar ve davranışlardaki değerler, öğrenciler tarafından öğretmen rehberliğinde tespit edilmiştir. Ayrıca öğrenciler, ilgili örnek olaylarda/ olabilecek durumlarda kendi sergiledikleri/ sergileyecekleri davranışlarını drama yoluyla ortaya koymuşlardır. Böylelikle öğrencilerin, hem kendisinin hem de diğer arkadaşlarının davranışlarındaki değer ya da değerleri ilişkilendirmeleri sağlanmıştır. Drama etkinliği ile öğrencilerin aynı zamanda kendi davranışlarını yansıma olarak görmelerinin değerleri bulmada kolaylık sağladığı da gözlemlenmiştir. Öğrenciler örnek olay/ durumlarda kahramanın yaptığı/ yapacağı davranış ve o davranış ile ilişkilendirilen değerler ile aynı örnek olay/ durumlarda kendisinin yaptığı/ yapacağı davranış ve o davranış ile ilişkilendirilen değerleri karşılaştırmışlardır. Yapılan karşılaştırma sonunda öğrenciler davranışlar ve davranışlardaki değerler arasındaki farklılık ve benzerliklerin farkına varmışlardır. 693
Katılımcılar Araştırma, İstanbul ilinde Esenler İlçesinde üst, orta ve alt düzey sosyo ekonomik düzey çocukların öğrenim gördüğü bir devlet okulunda gerçekleştirilmiştir. Okul, hem sosyo ekonomik düzey bakımından karma olması hem de araştırmacının çalıştığı okul olması nedeniyle tercih edilmiştir. Öğrenciler (araştırma grubu) seçilirken, sınıf öğretmenlerinden gerekli bilgiler alınarak, öğrencilerin farklı ekonomik düzeyde olmalarına dikkat edilmiştir. Böylece çalışma için olası yanlılık ortadan kaldırılarak; geçerli ve güvenilir sonuçlar elde edilmek istenmiştir. Araştırma için ilkokul 4. sınıf öğrencileri uygulama sürecine dâhil edilmiştir. Uygulama grubunda 10 öğrenci bulunmaktadır. Uygulamanın ilk defa denenecek olması, uygulamanın kolay uygulanabilir olması nedenlerinden dolayı 10 öğrenci seçilmiştir. Bu öğrencilerin 5 tanesi kız, diğer 5 tanesi ise erkektir. Bu öğrenciler geçerliği artırmak için, amaçlı örnekleme yöntemlerinden kolay ulaşılabilir örnekleme yöntemiyle seçilmişlerdir. Araştırma grubunda bulunan bireylere yönelik olarak hazırlanan programın uygulanması ve bireylerin isimlerinin araştırmada belirtilmemesi konusunda bireylerin ailelerinden, okul yönetiminden izin alınmıştır ve öğrencilerle yapılan görüşmelerde gönüllülükleri tespit edilmiştir. Veri Toplama Araçları Uygulamanın sonunda öğrencilere etkinlikler için geliştirilen Etkinlik Değerlendirme Ölçeği uygulanmış ve ölçek sonuçlarına göre değerlendirme yapılmıştır. Bulgular Uygulama süreci dört hafta sürmüştür. Her hafta değerleri tema alan kısa film, animasyonlar öğrencilere izletilmiş ve bu süreç üzerinden değerler eğitimi çalışması yapılmıştır. Değer Belirleme ve Değer Aynası etkinliği kapsamında öğrenciler davranışlardaki değerleri bulmaya ve bu değerleri dramatize etmeye çalışmışlardır. Birinci hafta hoşgörü ve saygı temalı bir video; ikinci hafta sevgi ve aile birliğine önem verme temalı bir video, üçüncü hafta dürüstlük, saygı ve sorumluluk temalı bir video ve dördüncü hafta ise temizlik, sağlıklı olmaya önem verme ve sorumluluk değerleri temalı video izletilmiştir. Aşağıda her hafta ile ilgili öğrencilerin ilgili videolara kahramanlar ve kendileri adına verdikleri cevaplar verilmiştir. Tablolardaki bulgulardan yola çıkılarak, süreç yorumlanmıştır. Tablo 1. Birinci Video İle İlgili Öğrencilerin Verdikleri Cevaplar (Hoşgörü ve Saygı Temalı). Öğrenciler Kahraman Adına Değerler Kendisi Adına Değerler Ö1 Yardımseverlik Saygı Ö2 Duyarlılık Sevgi, Saygı, Hoşgörü Ö3 Hoşgörü, Saygı Sevgi, Saygı, Hoşgörü, Barış Ö4 Hoşgörü Hoşgörü Ö5 Hoşgörü, Sevgi Hoşgörü, Sevgi, Saygı, Barış Ö6 Saygı Duyarlılık Ö7 Saygı Duyarlılık Ö8 Saygı Duyarlılık Ö9 Adil olma Saygı, Hoşgörü Ö10 Saygı Saygı Tablo 1 e bakıldığında öğrencilerin verdikleri cevaplarda kendi davranışlarında ve başkalarının davranışlarındaki değerlerin tam olarak ortak bir payda içerisinde bulunmamışlardır. Yani aynı olay hakkında kendileri ve izledikleri videolardaki kahramanlar adına davranışlarda farklı değerlere atıf yapmışlardır. Davranışlarda olması gereken değer cevaplarını tam olarak tespit edememişlerdir. 694
Tablo 2. İkinci Video İle İlgili Öğrencilerin Verdikleri Cevaplar (Sevgi ve Aile Birliğine Önem Verme Temalı). Öğrenciler Kahraman Adına Değerler Kendisi Adına Değerler Ö1 Aile birliğine önem verme Aile birliğine önem verme Ö2 Dayanışma Hoşgörü, Sevgi Ö3 Hoşgörü, Sevgi, Aile birliğine önem verme Hoşgörü, Sevgi, Aile birliğine önem verme Ö4 Aile birliğine önem verme Sevgi Ö5 Sevgi, Saygı, Duyarlılık Sevgi, Saygı, Duyarlılık, Hoşgörü Ö6 Aile birliğine önem verme Aile birliğine önem verme Ö7 Sevgi, Duyarlılık Sevgi, Saygı, Hoşgörü Ö8 Duyarlılık Aile birliğine önem verme Ö9 Aile birliğine önem verme Duyarlılık Ö10 Sevgi, Hoşgörü, Dayanışma Sevgi Tablo 2 ye baktığımızda öğrencilerin değerleri hem kendileri hem de başkalarına adına gösterdikleri ve gösterilen davranışlarda doğru tespit etmeye başlamışlardır. Ancak bazı öğrenciler hoşgörü, dayanışma ve duyarlılık değerlerini sevgi ile ilişkili görerek bunu belirtmişlerdir. Bir önceki uygulamaya göre ise daha çok başarılı olmaya başlamışlardır. Tablo 3. Üçüncü Video İle İlgili Öğrencilerin Verdikleri Cevaplar (Dürüstlük, Saygı, Sorumluluk Temalı). Öğrenciler Kahraman Adına Değerler Kendisi Adına Değerler Ö1 Saygı Saygı Ö2 Adil olma, Hoşgörü Hoşgörü Ö3 Saygı, Duyarlılık Sevgi, Saygı, Barış, Hoşgörü Ö4 Sorumluluk, Duyarlılık Bağımsızlık Ö5 Saygı Dürüstlük Ö6 Dürüstlük Sorumluluk Ö7 Dürüstlük Dürüstlük Ö8 Saygı Adil olma Ö9 Saygı Dürüstlük Ö10 Dürüstlük Dürüstlük Tablo 3 e baktığımızda ise, öğrenciler olaylar karşısında gösterilen hem kendi hem de kahramanların davranışları için olması gereken değerleri hemen hemen doğru tespit etmişlerdir. Ancak burada öğrenciler dürüstlük ve saygı değerlerini iyi bir şekilde tespit etmelerine rağmen, sorumluluk değerini tespit etmede zorlanmışlardır. Bunun sebebi olarak, öğrencilerin dürüstlük ve saygı değerinin olduğu durumlarda sorumluluk değerinin çok ilişkili olmayacağını düşünmeleri olabilir. Tablo 4 e baktığımızda ise, ilerleyen haftalar ve Değer Sorgulama Yönteminin etkisinden olabileceği varsayılarak, öğrencilerin durumlarda hem kendi davranışlarında hem de başkalarının göstereceği davranışlarda olması gereken değerleri tespit etmede başarılı oldukları ortadadır. Bu bağlamda söylenebilir ki, bireylere bu tür bir çalışma uygulandığında zamanla bireylerin hem kendi hem de başkalarının davranışlarının hangi değerleri içerdiğini bilememe problemini ortadan kalkmaya başlayacağı varsayılabilir. 695
Tablo 4. Dördüncü Video İle İlgili Öğrencilerin Verdikleri Cevaplar (Temizlik, Sağlıklı Olmaya Önem Verme, Sorumluluk). Öğrenciler Kahraman Adına Değerler Kendisi Adına Değerler Ö1 Sağlıklı olmaya önem verme Sağlıklı olmaya önem verme Ö2 Temizlik Sağlıklı olmaya önem verme Ö3 Temizlik Temizlik, Sağlıklı olmaya önem verme Ö4 Sağlıklı olmaya önem verme Sağlıklı olmaya önem verme Ö5 Temizlik, Sağlıklı olmaya önem verme Temizlik, Sağlıklı olmaya önem verme Ö6 Sağlıklı olmaya önem verme Temizlik Ö7 Temizlik Temizlik Ö8 Temizlik, Sağlıklı olmaya önem verme Temizlik, Sağlıklı olmaya önem verme Ö9 Sağlıklı olmaya önem verme Temizlik, Sağlıklı olmaya önem verme Ö10 Temizlik Temizlik Etkinlik Değerlendirme Formu Etkinlik Değerlendirme Formundan elde ettiğimiz verilere baktığımızda, öğrencilerin hem kendi davranışlarında hem de başkalarının davranışlarındaki değerleri daha iyi kavradıkları, bu etkinliği yaparken eğlendikleri ve böylece değerleri anlamada daha faydalı gördükleri, buna benzer çalışmalara katılmak istedikleri, etkinliğin verimli geçtiği sonucuna ulaşılmış, böylece değer eğitiminde etkili olabileceği yorumlaması yapılabilir. Tartışma, Sonuç ve Öneriler Yapılan uygulamalarla birlikte, öncelikle öğrencilerin hem kendi davranışlarında hem de başkalarının davranışlarındaki değerlerin tam olarak ne olduğunun farkında olmadıkları ortaya çıkmıştır. Yani bir öğrenci bir davranış sergilemekte ama bu davranışın hangi değerler ilgili olduğunu tam olarak bilememektedir. Örneğin saygı ile ilgili bir davranışın hemen yanına alışılagelen sevgi değerini eklemişlerdir. Geçmiş yaşantılarıyla anlamlı ya da anlamsız şekilde ilişki kurdukları değerlerin mutlaka bir arada olması gerektiği algısı ortadadır. Yapılan etkinliklerle birlikte, geçen zaman doğrultusunda; öğrencilerin başlangıçta hatalar yapsalar bile, etkinlikle birlikte olayların ve olguların tartışılarak davranışlardaki doğru değerleri bulma eğiliminde olmaya başlamışlardır. Bu bağlamda yapılan Değer Belirleme ve Değer Aynası etkinliklerinin öğrencilerin hem kendi davranışlarında hem de başkalarının davranışlarındaki değerleri belirlemede, neyi neden yaptıklarını ya da yapıldığı algılamada olumlu yönde etki sağlamıştır. Bu da göstermektedir ki, bu etkinlikler ''Kişilerin davranışlarındaki değerlerin farkına varmasına yönelik sorunları ortadan kaldırdığı ve değerler eğitimi adına kullanılabilir olduğunu ortaya koymuştur. Değer Belirleme ve Değer Aynası etkinlikleri bittikten sonra Etkinlik Değerlendirme Formu ile süreç öğrenciler tarafından değerlendirilmiştir. Bu çalışma ve uygulamalarla birlikte öğrencilerin süreçten keyif aldıkları, değerleri hem kedileri hem de başkalarının davranışlarında daha iyi anladıkları ve algıladıkları, bu çalışmalara katılmada istekli oldukları, buna benzer çalışmada yer almaya istekli olacakları ortaya çıkmıştır. Bu bağlamda etkinliğin verimli geçtiği ve değerler eğitiminde kullanılabilir olacağı sonucu ortaya çıkmıştır. Daha büyük gruplarda bu çalışmalar uygulanarak, uygulamanın uygulanabilirliği test edilebilir. 696
Öne Çıkan Noktalar Yapılan araştırmada Değer Bilinçlendirme Yaklaşımının Değer Sorgulama basamağındaki Kişilerin davranışlarındaki değerlerin farkına varmasına yönelik etkinlikler olan Değer Belirleme ve Değer Aynası teknikleri ele alınarak; belirlenen varsayımları açıklama ve değer eğitimi için bu etkinliklerin uygulanabilir olduğunu tespit etme amacını taşımaktadır. Araştırmanın başlangıcında, öğrencilerin hem kendi hem de başkalarının davranışlarındaki değerleri doğru bir şekilde belirleme konusunda sıkıntı çekmişlerdir. Ancak etkinlikler uygulanmaya başladıktan sonra, öğrenciler hem kendi davranışlarında hem de başkalarının davranışlarındaki değerleri doğru tespit etmeye, neyi neden yaptıklarını anlamaya başlamışlardır. Bu sonuçlarla birlikte, öğrenciler süreçten keyif aldıkları, etkinliğe katılmada istekli oldukları, benzer çalışmalara katılmaya istekli oldukları, değerleri hem kendi davranışlarında hem de başkalarının davranışlarında daha iyi fark ettikleri ortaya çıktığından dolayı, bu etkinlikler değerler eğitiminde uygulanabilir olacağı şeklinde yorumlanabilir. Kaynakça Ada, S., Baysal, N., ve Korucu, S. (2005). Sınıf öğretmenlerinin sınıf içi olumsuz davranışlara gösterdikleri tepkilerin karakter eğitimi ve 2005 ilköğretim programı açısından değerlendirilmesi. Değerler Eğitimi Dergisi, 3 (10), 7-18. Aydın, M. Z. ve Akyol, Ş. (2012). Okulda değerler eğitimi. Ankara: Nobel Yayın Dağıtım. Aydın, M. Z. (2011). Okulda ahlak eğitimi ve ahlak öğretiminde örnek olay incelemesi yöntemi. Ankara: Nobel Yayın Dağıtım. Aladağ, S. (2009). İlköğretim sosyal bilgiler öğretiminde değer eğitimi yaklaşımlarının öğrencilerin sorumluluk değerini kazanma düzeyine etkisi. Yayımlanmamış doktora tezi, Gazi Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Ankara. Bacanlı, H. ve Dombaycı, M.A. (2012). Değer eğitiminde değer boyutlandırma yaklaşımı. II. Uluslararası Değerler ve Eğitimi Sempozyumu (ss 889-912) içinde. İstanbul: DEM Yayınları Bulut, S. (2011). Atasözlerinin değerler eğitimindeki yeri. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Karadeniz Teknik Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Trabzon. Çağlayan, A. (2013). Ahlak pusulası ahlak ve değerler eğitimi. İstanbul: Dem Yayınları. Demircioğlu, İ. ve Tokdemir, M. (2008). Değerlerin oluşturulma sürecinde tarih eğitimi: Amaç, işlev ve içerik. Değerler Eğitimi Dergisi, 6, 69-88. Doğanay, A. (2011). Değerler eğitimi sosyal bilgiler öğretimi demokratik vatandaşlık eğitimi, Ankara: Pegem Akademi. Dilmaç, B. (2007). Bir grup fen lisesi öğrencisine verilen insani değerler eğitiminin insani değerler ölçeğinde sınanması. Yayımlanmamış doktora tezi, Selçuk Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Konya. Ekşi, H. ve Katılmış, A. (2011). Karakter eğitimi el kitabı. Ankara: Nobel Yayın Dağıtım. Kunduroğlu, T. (2010). 4. sınıf fen ve teknoloji dersi öğretim programıyla bütünleştirilmiş değerler eğitimi programının etkililiğinin incelenmesi. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Ankara Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Ankara. Senemoğlu, N. (2011). Gelişim öğrenme ve öğretim. Ankara: Pegem A Yayınevi. 697
Türk, İ. (2009). Değerler eğitiminde saygı. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Gaziosmanpaşa Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tokat. Yaman, E. (2012). Değerler eğitimi. Ankara: Akçağ Yayınları. Yüksel, S. (2005). Kohlberg ve ahlak eğitiminde örtük program: Yeni ilköğretim programlarında yer alan ahlaki değerleri kazandırma için bir açılım. Kuram ve Uygulamada Eğitim Bilimleri Dergisi, 5(2), 329-338. 698