T.C. KARAMANOĞLU MEHMETBEY ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ DÜNYA VE TÜRKİYE DE YENİ EKONOMİNİN ETKİLERİ VE ELEŞTİRİLERİ

T.C. KARAMANOĞLU MEHMETBEY ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ DÜNYA VE TÜRKİYE DE YENİ EKONOMİNİN ETKİLERİ VE ELEŞTİRİLERİ Hazırlayan Mehmet ÇAĞLAR İŞLETME ANABİLİM DALI İŞLETME BİLİM DALI YÜKSEK LİSANS TEZİ Danışman Yrd. Doç. Dr. Rabia ÖZPEYNİRCİ KARAMAN 2009

KARAMANOĞLU MEHMETBEY ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İŞLETME ANABİLİM DALI DÜNYA VE TÜRKİYE DE YENİ EKONOMİNİN ETKİLERİ VE ELEŞTİRİLERİ YÜKSEK LİSANS TEZİ HAZIRLAYAN Mehmet ÇAĞLAR 064201011005 DANIŞMAN Yrd. Doç. Dr. Rabia ÖZPEYNİRCİ KARAMAN 2009

i ÖNSÖZ Son yıllarda enformasyon ve iletişim teknolojilerindeki yenilik dalgalarının, ekonomiler üzerinde göz ardı edilemeyecek, belirgin ve kalıcı etkiler yaptığı yaygın olarak kabul görmektedir. Bu etkiler, ilk olarak 1990 lı yıllarda ABD de ortaya çıkmaya başlamış ve süreç 1995 1999 yılları arasında etkisini arttırarak günümüze kadar ilerlemeye devam etmiştir. Bu süreçte, ekonomideki değişen paradigmaları tanımlamak için yeni ekonomi tabiri kullanılmıştır. Bu tez ise, yeni ekonomi sürecinin yönetim yaklaşımları ve örgüt yapıları üzerine dünyada ve Türkiye de ne gibi etkilerde bulunduğu ve kavrama yönelik olarak, yönetim yaklaşımları, örgütlenme biçimleri üzerine ve iktisadi açıdan getirilen eleştirileri ortaya koymak amacıyla kaleme alınmıştır. Şüphesiz ki, ekonomiyi makro ve mikro düzeyde etkileyen yeni ekonomi sürecinin anlaşılır kılınması ekonomide faaliyet gösteren ekonomik karar birimleri açısından önem arz etmektedir. Mesela, değişen şartlar içerisinde, işletmeler rekabet güçlerini koruyabilmek adına yönetim anlayışı ve örgüt yapılarında köklü değişikliklere gitmekte ve böylece yeni oluşan pazar şartlarına uyum göstermeye çalışmaktadır. Biz ise, tezde bu konuları ikinci ve üçüncü bölümde ele aldık, değişen ekonomik algıların yönetim anlayışı ve örgüt yapıları üzerindeki etkilerini çalışmamız kapsamında açıklamaya çalıştık. Bu tezin yazılması esnasında, yoğun mesaisine rağmen, bana vakit ayıran değerli hocam Yrd. Doç. Dr. Rabia ÖZPEYNİRCİ ye ve değerli katkılarından dolayı Yrd. Doç. Dr. Ercan OKTAY hocama teşekkürlerimi sunarım. Mehmet ÇAĞLAR Karaman, Ağustos 2009

ii ÖZET DÜNYA VE TÜRKİYE DE YENİ EKONOMİNİN ETKİLERİ VE ELEŞTİRİLERİ Hızla değişen bir dünyada yaşamaktayız, işletmeler daha yüksek düzeydeki başarılara ulaşmak için zorlanmakta veya kendilerini zorlamaktalar. Aksi takdirde, kıyasıya rekabetin yaşandığı küreselleşmiş bir pazar ortamında işletmelerin varlıklarını sürdürebilmeleri giderek zor bir hal almaktadır. Bu tez ise, yeni ekonomi olarak adlandırılan bu yeni durumun, işletmelerin yönetim anlayışları ve örgüt yapıları üzerine etkilerini araştırmak amacıyla hazırlanmıştır. Tez çerçevesinde, kavramın dünyada ve Türkiye deki etkileri incelenmiş ve özellikle, tezde bu etkilerin neden olduğu yönetim ve organizasyon değişimlerine yer verilmiştir. Son olarak, yeni ekonomi sürecinin Türkiye deki işletmeler üzerindeki yönetim ve örgüt yapısına yönelik etkileri ele alınmıştır. Ayrıca, son bölümde, yeni ekonomi kavramına getirilen eleştiriler üzerinde de genel olarak durulmuştur.

iii ABSTRACT THE EFFECTS OF THE NEW ECONOMY TO THE WORLD AND TURKEY AND CRITICISM OF THE NEW ECONOMY We are living in a world wich changing rapidly, enterprises have challange to reach higher level of succees or have forced themselves. Otherwise it is going to be more difficult for enterprises to maintain the existance in a globalized market place in wich merciless competition is exist. This thesis is prepored for the aim at researching effects of the new situation which is called new economy, on enterprises managemant concepts and organization structure. As a part of the thesis effects of the concept of new economy to the world and Turkey are analyzed and especially, change on management and organization are investigated finally, effects of process of the new economy to managemant and organizational structure of enterprises in Turkey are examined. Also the criticism of the concept of the new economy generally emphesized in the last section.

iv İÇİNDEKİLER Sayfa No. ÖNSÖZ. i TÜRKÇE ÖZET..... ii YABANCI DİLDE ÖZET... iii TABLOLAR LİSTESİ viii ŞEKİLLER LİSTESİ ix GİRİŞ 1 Birinci Bölüm YENİ EKONOMİ KAVRAMININ KAPSAMI VE TANIMI 1.1. YENİ EKONOMİ KAVRAMI..... 4 1.2. YENİ EKONOMİNİN ÖZELLİKLERİ. 6 1.2.1. Bilgi Ekonomisi. 6 1.2.2. Dijital (Sayısal) Ekonomi...... 7 1.2.3. Sanallaşma. 8 1.2.4. Molekülerleşme.. 8 1.2.5. İletişim Ağları.... 8 1.2.6. Aracısız Ekonomi... 9 1.2.7. Medya Sektörü... 9 1.2.8. Yenilikçilik (İnovasyon).... 9 1.2.9. Üretici ve Tüketici Bütünleşmesi... 9 1.2.10. Hız...... 10 1.2.11. Küreselleşme...... 10 1.2.12. Çatışma...... 10 1.3. YENİ EKONOMİ VE ESKİ EKONOMİ..... 11 1.4. YENİ EKONOMİNİN PRENSİPLERİ.... 14 1.5. YENİ EKONOMİNİN GETİRİLERİ... 14 1.5.1. Maliyet Üzerine Etkisi..... 14 1.5.2. Network Etkisi..... 16 1.5.3. Tüketici Tatmini ve Fiyatlandırma..... 17 1.5.4. Verimlilik Artışı... 18 1.6. YENİ EKONOMİ VE İNTERNET...... 19

v 1.6.1. İnternet. 20 1.6.2. İnternetin Tarihsel Gelişimi..... 21 1.6.3. İnternet ve İşletmeler... 22 1.6.4. Kurumsal İnternet: İntranet ve Ekstranet.... 23 1.6.5. Elektronik Ticaret ve Kategorileri... 25 1.6.5.1. İşletme-İşletme (Business to Business B2B )... 26 1.6.5.2. İşletme-Tüketici (Business to Consumer B2C )..... 26 1.6.5.3. İşletme-Devlet (Business to Government B2G ).. 27 1.6.5.4. Tüketici-Devlet (Consumer to Government C2G ).. 27 1.7. YENİ EKONOMİ VE KÜRESELLEŞME.... 27 1.7.1. Küreselleşme 27 1.7.2. Küreselleşme ve Yeni Ekonomi... 30 İkinci Bölüm YÖNETİM ANLAYIŞI ÜZERİNE ETKİLER 2.1. YÖNETİM YAKLAŞIMLARINDAKİ DÖNÜŞÜMLER...... 32 2.1.1. Bilimsel Yönetim Öncesi Dönem (1880 Öncesi).... 32 2.1.2. Klasik Yönetim Yaklaşımı... 33 2.1.3. Neoklasik (Davranışsal) Yönetim Yaklaşımı.. 34 2.1.4. Modern Yönetim Yaklaşımı..... 35 2.2. YÖNETİM ANLAYIŞI ÜZERİNE ETKİLER.... 38 2.2.1. Toplam Kalite Yönetimi...... 40 2.2.2. Değişim Mühendisliği (Reenginering- Süreç Yenileme)..... 43 2.2.3. Benchmarking (Örnek Edinme ya da Kıyaslama)... 46 2.2.4. Amaçlara Göre Yönetim (AGY)...... 52 2.2.5. Stratejik Yönetim. 54 2.2.6. İstisnalarla Yönetim. 56 2.2.7. Kademe Azaltma (Delayering) 58 Üçüncü Bölüm İŞLETMELERDE ÖRGÜTLENME BİÇİMLERİ 3.1. ÖRGÜT VE ÖRGÜTLEME KAVRAMLARI. 60

vi 3.2. ÖRGÜTLEMEDE ÜÇ TEMEL MODEL.... 62 3.2.1. Klasik Örgüt Modeli.... 62 3.2.2. Neoklasik Örgüt Modeli.... 64 3.2.3. Modern Örgüt Modeli..... 66 3.3. ÖRGÜT YAPILARI. 67 3.3.1. Komuta Örgütü... 68 3.3.2. Komuta-Kurmay (Uzman) Örgütü.. 69 3.3.3. İşlevsel Örgüt.. 71 3.3.4. Proje ve Matriks Örgütü Yapıları.... 71 3.3.5. Son Gelişmeler Çerçevesinde Modern Örgüt Yapıları... 74 3.3.5.1. Şebeke Türü Örgüt Yapıları.... 75 3.3.5.1.1. Dâhili Şebeke Örgütler.... 78 3.3.5.1.2. Dengeli Şebeke Örgütler.... 79 3.3.5.1.3. Dinamik Şebeke Örgütler.... 81 3.3.5.1.4. Şebeke Örgüt Yapılarının Avantajları......... 82 3.3.5.2. Sanal Örgütler..... 83 3.3.5.3. Öğrenen Örgütler (The Learning Organization). 86 3.3.5.4. Yalın Örgüt Modeli..... 89 3.3.5.5. Adhokratik Örgüt Modeli... 90 3.3.5.6. Hibrit ( Melez) Örgüt Modeli...... 91 Dördüncü Bölüm YENİ EKONOMİNİN TÜRKİYE DEKİ İŞLETMELERE ETKİLERİ VE YENİ EKONOMİYE YÖNELİK ELEŞTİRİLER 4.1. YENİ EKONOMİNİN TÜRKİYE DEKİ İŞLETMELERE ETKİLERİ.. 93 4.1.1. Bilgi ve İletişim Teknolojileri (BİT) ve Etkileri...... 93 4.1.2. Geleneksel İşletme Anlayışındaki Dönüşümler... 99 4.1.3. Türkiye deki İşletmelerden Örnekler..... 103 4.2. YENİ EKONOMİYE YÖNELTİLEN ELEŞTİRİLER.. 110 4.2.1. Yönetim Uygulamalarına Yöneltilen Eleştiriler... 110 4.2.1.1. Toplam Kalite Yönetimine Yönelik Eleştiriler. 110 4.2.1.2. Değişim Mühendisliğine Yönelik Eleştiriler. 112 4.2.1.3. Benchmarking e (Kıyaslamaya) Yönelik Eleştiriler. 113

vii 4.2.1.4. İstisnalarla Yönetim Anlayışına Yapılan Eleştiriler. 115 4.2.2. Örgütleme Biçimlerine Yöneltilen Eleştiriler... 116 4.2.2.1. Şebeke Türü Örgütlemeye Yönelik Eleştiriler. 117 4.2.2.2. Sanal Örgütlere Yönelik Eleştiriler... 119 4.2.3. Yeni Ekonomiye İktisadi Açıdan Getirilen Eleştiriler... 120 4.2.3.1. Verimlilik ve Yeni Ekonomi. 121 4.2.3.2. Pazar Gücünün Kötüye Kullanılması ve Tekelleşme 122 SONUÇ.. 126 KAYNAKÇA. 130

viii TABLOLAR LİSTESİ Sayfa No. Tablo I.I: Eski ve Yeni Ekonominin Ana Temaları.. 13 Tablo IV. I: Geleneksel İşletme ile E-İşletme Arasındaki Temel Farklar 101

ix ŞEKİLLER LİSTESİ Sayfa No. Şekil I.I: Dünya İnternet Kullanım İstatistikleri 1995 2005.. 22 Şekil II. I: Benchmarking Yönteminin Aşamaları.. 48 Şekil II. II: Xerox Firmasının Geliştirdiği Benchmarking Modeli. 51 Şekil III. I: Komuta ve Kurmay Örgüt Yapısı 69 Şekil III. II: Matriks Örgüt Yapısı.. 73 Şekil III. III: Şebeke Türü Örgüt Yapısı. 77 Şekil III. IV: Dâhili Şebeke Örgüt Yapısı.. 79 Şekil III. V: Dengeli Şebeke Örgüt Yapısı. 80 Şekil III. VI: Dinamik Şebeke Örgüt Yapısı.. 81 Şekil III. VII: Sanal Örgüt Yapısı... 84 Şekil IV. I: Elektronik İşletme Uygulama Mimarisi.. 102

1. GİRİŞ İnsanlık tarihi, sosyo-ekonomik gelişme sürecinde, aile ve mülkiyet kavramlarının oluşmadığı, toplumun dağınık ve basit bir yapıda olduğu ilkel toplumdan, yabani hayvanların evcilleştirilerek toprakların üretim için kullanılmaya başlanıldığı ve toplum hayatında yerleşik hayatın oluşmaya başladığı tarım toplumuna, tarım toplumundan kitlesel üretim, tüketim ve eğitimin önem kazandığı sanayi toplumuna, sanayi toplumundan ise kitlesel refahın, bilginin ve nitelikli insan gücünün önem kazandığı günümüz bilgi toplumuna geçiş şeklinde farklı gelişme aşamaları kaydetmiştir. Tarım toplumundan sanayi toplumuna geçiş 18. yy ın sonuna doğru yaşanan sanayi devrimi ve Fransız devriminin sonucunda oluşmuştur. Sanayi devrimi; James Watt ın 1765 de buhar makinesini bulması ve bunun enerji kaynağı olarak kullanılması gibi yeni teknolojilerin ekonomik alanda artan ölçüde kullanılmasına yol açmış, Fransız devrimi ise, sosyal, siyasal ve kültürel alanı etkisi altına almıştır. Sanayi devrimi, ekonomik faaliyetlerin hızla artmasına yola açarak, toplumun tüm alanlarında değişime neden olmuştur. Yeni teknolojilerin üretimde kullanılması ve işbölümü artışıyla üretim ve verimlilik hızla artmıştır. Tarıma dayalı geleneksel toplumda üretim, evlerde, el tezgâhlarında yapılırken, sanayi devrimi sonrasında üretim fabrikalarda yapılmaya başlanmış, toplumun kurumları, yapısı, norm ve davranış kalıpları değişmiş, geleneksel davranışlar giderek akılcı davranışlara yerini bırakmıştır (Çoban, 1997: 5-6). Elektronik, bilişim ve ekonomi unsurlarının etkileşiminden doğan otomasyon devri ise, ilk olarak sanayi devrimi ile başlamıştır. Bu ilk otomasyon döneminin belirleyici özelliği çıplak emeğin makinelerle yer değiştirmesidir. Bu otomasyon dönemi kömüre dayalı enerji üreten buhar makineleri ile başlamış, fabrikaların yanısıra deniz, demiryolu ulaşım sistemleri yaygın uygulama alanlarını oluşturmuş ve 19. yüzyılın sonuna doğru elektrik enerjisinin devreye girmesi ile merkezi olarak üretilen enerjinin geniş bir bölgeye iletilebilmesi ve kullanılabilmesi olanağı sağlanmıştır. Petrolün enerji kaynağı olarak ortaya çıkmasıyla yeni teknolojiler ortaya çıkmıştır. İçten yanmalı motorlu taşıtlara dayalı karayolu ulaşımının doğurduğu otomobil toplumları hem gündelik yaşamı etkilemiş, hem de bu yaşamın maddi olanaklarını sağlayan kitle üretim yöntemlerini ortaya çıkarmıştır. Bu otomasyonun altyapısı, büyük ölçüde kömür, petrol gibi enerji kaynaklarından ve bu hammaddelerle çalışan enerji dönüşüm teknolojisinden oluşmaktadır. İkinci otomasyon 1

döneminin başlaması ise, elektriğin enformasyon içerebilme ve iletebilme özelliklerinin gelişmesine dayalı olarak ortaya çıkmıştır. İkinci otomasyon döneminin ilk işaretleri; 19. yüzyılda telgraf ve telefonun icadı ve 20. yüzyılın başında elektromanyetik dalgalar ile telsiz haberleşmesinin sağlanmasıdır. Bu dönemin en belirleyici özelliği enerji ile enformasyonun birbirlerini tamamlayıcı bir biçimde ve yaygın olarak kullanılmasıdır. Birinci ve ikinci otomasyon dönemi, sanayi devrimiyle başlayan sanayileşme sürecinde ortaya çıkan aşamalardır. Sanayi toplumunun oluşmasına yol açan teknolojik gelişmeler, hem fiziki sermayeyi hem de fiziksel ve düşünsel gücü ile üretime katkıda bulunan insan sermayesinin kullanımını gerektirmiştir (Aktan ve Tunç, 1998: 118). Sanayi toplumundan bilgi toplumuna geçişte ise, teknolojide meydana gelen gelişmeler önemli roller üstlenmiştir. Bu dönemde iletişim ve bilişim teknolojilerinin gelişimini ve yaygınlaşmasını sağlayan bazı teknolojik gelişmeler yaşanmıştır. Mesela, bu dönemde transistörler icat edilmiş ve transistörlerin elektronik cihazlarda kullanılması devrim niteliğinde gelişmelere sebep olmuştur. Daha önceleri devasa büyüklükte olan bilgisayarların küçülmesinde ve daha etkin çalışmasında transistörlerin etkisi çok büyüktür. Transistörlerin icadı gibi, gerçekleştirilen elektronik icatlar sayesinde bilgisayar çağı doğmuştur. Daha sonraki aşamalarda ise iletişim altyapısı üzerinden bilişim teknolojisinin kullanılmaya başlamasıyla, bilgi iletişim ağ alt yapıları, bilgisayar ağları, belli merkezlere bağlı nokta ağ sistemleri ve otomasyon sistemleri insan hayatına girmeye başlamış ve bilgi toplumuna geçiş süreci bu şekilde başlamıştır. Genel olarak, bahsettiğimiz insanlık tarihindeki bu aşamalar, hiç şüphesiz ki, insanların, yaşamdaki yönetim anlayışını ve örgütleme şekillerini, sosyal hayatta ve ekonomide derinden etkilemiş ve yeniden biçimlendirmiştir. Yaşanan bu süreçlerde, insanoğlunun, hem yönetim açısından hem de yeniden örgütleme amacıyla ihtiyaç duyduğu bilginin toplanması, tasnifi ve depolanması, etkili ve hızlı bir şekilde iletimini sağlayan teknolojik gelişmelerden de etkilendiğini ve bu teknolojik gelişmelerin yönetim anlayışı ve örgütleme süreçlerinde etkin bir rol oynadığını söylemek mümkündür. 1950 li yıllardan başlayan ve 1990 lı yıllarda olgunluk dönemine erişen yeni ekonominin temelleri yukarıda bahsettiğimiz sosyal, ekonomik ve teknolojik gelişmeler üzerine oturmaktadır. Artık günümüzde, bilginin hızlı, ucuz, güvenilir ve etkin bir şekilde iletişim ağları arasında paylaşımı sağlanmıştır. Bu nedenle, yeni ekonominin getirdiği hızlı ve dinamik değişimlere 2

yabancılaşmamak amacıyla insanların, organizasyonların ve örgütlerin, yönetim anlayışlarını ve örgüt biçimlerini yeniden şekillendirerek sürece organize olma ve uyum sağlamak zorunluluğu ortaya çıkmıştır. Bu çalışma ise, günümüzün dinamik ve dolayısıyla süratle farklılaşan ortamında meydana gelen dinamik ve hızlı değişimlerin işletmelerin yönetim anlayışı ve örgütlenme biçimleri üzerine etkilerini tespit amacıyla hazırlanmıştır. Birçok alanda hızlı, köklü değişim süreçlerinin yaşandığı günümüzde, değişimlerin mahiyetini anlayamamak bu yeni süreci Türkiye nin de aleyhine işletecektir. Çalışmanın birinci bölümünde, yeni ekonomi kavramı tanımlanmaya çalışılmış ve ekonomi açısından ne gibi kazançlara, fırsatlara ya da dezavantajlara neden olduğu üzerinde durulmuştur. Dünyada özellikle ekonomi ve teknoloji alanında meydana gelen değişimler, örgütlerin yönetim anlayışını kaçınılmaz bir şekilde etkilemiş ve örgütleri bu düzlemde köklü değişiklikler yapmaya zorlamıştır. Yeni ekonominin ve küreselleşme sürecinin etkisi ile ortaya çıkan ezici rekabet ortamında kurumlar ve işletmeler yönetim yapılarını, sistemlerini, süreçlerini, insan ve bilgi kaynaklarını yenilemek ve değiştirmek zorunda kalmışlardır. Bu nedenle, ikinci bölümde, öncelikle yönetim sürecine ilişkin dönüşümler tarihsel olarak incelenmiş ve daha sonra ise, bu dönüşümler temelinde yeni ekonominin yönetim anlayışları üzerindeki etkileri ele alınmıştır. Üçüncü bölümde, geçmişten günümüze değişen şartlarının örgüt yapıları üzerindeki etkileri ve yeni ekonomik düzende ortaya çıkan yeni örgüt yapıları incelenmiştir. Dördüncü bölümde ise, yeni ekonominin Türkiye deki işletmelere etkisi üzerinde durulmuş ve yeni ekonomiye getirilen eleştiriler genel bir bakış açısıyla irdelenmiştir. Çalışmanın sonuç kısmında ise, yukarıda bahsetmiş olduğumuz etkiler nedeniyle ortaya çıkan, gelişim, değişim ve dönüşümlerin işletmelerin yönetim anlayışı ve organizasyon yapılarında meydana getirdiği sorunlara ilişkin çözüm ve öneriler getirilmeye çalışılmıştır. 3

BİRİNCİ BÖLÜM YENİ EKONOMİ KAVRAMININ KAPSAMI VE TANIMI 1.1. YENİ EKONOMİ KAVRAMI Yeni ekonomi kavramını açıklayabilmek için kavramın gelişim sürecini tarihsel anlamda incelemek gerekir. İnsanlık, gerek göçebe yaşam tarzından yerleşik hayata geçişte, gerek tarım toplumundan sanayi toplumuna geçiş aşamasında, gerekse de sanayi toplumundan günümüz bilgi toplumuna geçişte bir önceki döneme göre artan oranlarda enformasyona ve enformasyon sistemlerine ihtiyaç duymuştur. Bunun nedeni ise ekonomik, toplumsal, siyasal, teknolojik ve bilimsel gelişim ve değişimlerdir. Mesela, 18. yüzyılda birçok siyasi sistem mutlakıyetten aydınlanmış despotluğa geçmiştir. Mutlakıyet döneminde sadece kendi ve hanedanının ihtiyaçlarını düşünen kral, aydınlanmış despotluk döneminde tebaasının ihtiyaçlarını da düşünmek zorunda kalmıştır. Dolayısıyla yönetenler sınıfı toplumu yönetebilmek amacıyla daha fazla enformasyona ihtiyaç duymuştur. Siyasi anlamdaki bu gelişme aynı zaman da enformasyonun, dolayısıyla bilginin merkezi otorite dışına yayılmasına da sebep olmuştur. Örneğin: girişimciler, tacirler, bilim adamaları gibi gruplar işlerini yapabilmek amacıyla daha fazla enformasyona ihtiyaç duymuş ve talep etmişlerdir. Bunun sonucunda ise, enformasyona ve dolayısıyla bilgiye olan ihtiyaç önem kazanmıştır. Kuşkusuz ki, bu gelişimler ve değişimler teknolojiden ekonomiye, toplumdan siyasal sistemlere birçok kurumsal ve sosyal yapıyı etkilemiş ve dönüştürmüştür. Bu tarihi sürece daha genel bir perspektiften bakacak olursak: Sanayi toplumunun alt yapısı, teknolojik açıdan; 18. yüzyılda İngiltere de buhar makinesi ile, ekonomik açıdan; Adam Smith in Ulusların Zenginliği adlı eseri ile, politik açıdan; Fransız Devrimi ile oluşturulmuştur. II. Dünya Savaşından sonra, kullanılan hammadde kaynaklarının sınırlı ve tükenebilir olması ve zaman zaman bu kaynakları üretenlerde oluşan sorunların petrol krizi gibi- büyük krizler doğurması, ekonomik aktörleri yeni arayışlara yönlendirdi ve bu noktada bilgi gündeme geldi. Bilgi; hammadde, emek ve sermaye gibi girdilere olan ihtiyacı azalttığı için ekonominin temel kaynağı haline gelerek her zaman her alanda hızla kullanılmaya başlanıldı (Küçükgörkey, 2002: 870). 4

Artık Yeni Ekonomi olarak isimlendirilen bu çağda sadece bilgiyi kontrol etmeye dayanan bir zenginlik oluşturulabilir. Dolayısıyla bilgi aynı zamanda zenginliğin ve refahın kaynağı olarak karşımıza çıkmaktadır. Oysa klasik ekonomilerde zenginliğin kaynağı toprak, emek ve sermayeydi. Yaşanan bu değişim bilginin giderek emeğin ve hammaddenin yerini almasıyla meydana gelmiştir (Doğan ve Hamişoğlu, 2002: 881). 1960 lı yıllardan itibaren bazı sosyal bilimciler ABD ve Japonya gibi ileri düzeyde sanayileşmiş ülkelerde toplumun temel niteliklerinde köklü değişim eğilimi gözlemlemişlerdir. Birçok yönden sanayi toplumundan farklılık gösteren bu yeni toplumu tanımlayabilmek için İkinci Dünya Savaşı sonrasında yaygın olarak kullanılan Sanayi Toplumu yerine çok sayıda kavram ortaya atılmıştır. Söz konusu dönem, birçok düşünürce Post-modern Dönem, Sanayi Sonrası Toplum, Bilgi Toplumu, Kapitalist Ötesi Toplum, Teknokratik Çağ veya Bilişim Toplumu gibi oldukça fazla isimle anılmıştır. Bu kavramlardan Daniel Bell tarafından 1970 lerde gelmekte olan toplumu tanımlamak için kullanılan Sanayi Sonrası Toplum ve Japon araştırmacılar ve özellikle Y. Masuda tarafından kullanılan Enformasyon Toplumu yeni oluşan toplumun tanımlanmasında daha fazla kabul görmüştür. (Akın, 2005: 45). Yeni ekonomi denildiğinde ise, genellikle enformasyon teknolojileri üzerinde örgütlenmiş olan ekonomik ilişkilere referans verilmektedir. Yeni ekonomi kapsamında ele alınan birçok kavramın bir biçimde enformasyon teknolojileri ile ilişki içerisinde bulunduğu bir gerçektir. İnternet yeni ekonomi söz konusu olduğunda ister istemez bahsi geçen ve üzerinde durulan bir fenomen olarak haklı bir yere sahip bulunmaktadır. İnternet teknolojilerine bakıldığında bu alanın enformasyon teknolojilerinin sıkça kullanıldığı bir alan olduğu ortaya çıkmaktadır. İnternetin gösterdiği ivme ile paralel bir seyir içerisinde ekonomi kuramında kimi yeni bazı kavramların da üzeride sıkça durulmaya başlanmıştır (Yürekli, 2003: 2). Şüphesiz ki bunun en temel nedeni, günümüzde eskiye nispeten- kitle iletişim araçlarına ulaşma imkânlarının artması ve çeşitlenmesidir. Bilgisayarlar, çağrı cihazları, cep telefonu, kişisel dijital yardımcılar gibi araçlar aracılığıyla sürekli artan bir enformasyon dalgasıyla karşı karşıya kalmaktayız. Bu açıdan, yeni ekonomi ve enformasyon arasındaki temel ilişki göz önüne alınırsa, yeni ekonominin enformasyon kavramı üzerinden tanımlanması gerçekten de isabetli bir yaklaşımdır. 5

1990 lı yılarda ise, ABD ekonomisinde yüksek büyüme oranları, düşük enflasyon ve belirgin bir biçimde düşen işsizlik oranlarına tanıklık edilmiştir. Ekonominin gösterdiği bu yüksek performansın temelinde, ülkede gerçekleştirilen geniş çaplı enformasyon ve iletişim yatırımları olduğu konusunda geniş bir fikir birliği oluştu. Enformasyon ve iletişim teknolojilerinin yaygın bir biçimde kullanılması ve uygulanması, ülkede alışılmışın ötesinde güçlü etkiler göstermekte, diğer yandan bu teknolojilerdeki hızlı yenilikler, bu etkilerin geniş bir alana yayılmasına neden olmaktaydı (Söylemez, 2001: 13). Son yıllarda ise, bilişim ve iletişim teknolojilerindeki çarpıcı ilerlemeler ve süratli yayılma eğilimi sonucunda günümüz ekonomisi dijital ekonomi hatta tekonomi olarak adlandırılmış, ancak tüm dünyada Yeni Ekonomi kavramı artık genel olarak yaygınlaşarak kabul edilmiştir. (Akın, 2005: 45). 1.2. YENİ EKONOMİNİN ÖZELLİKLERİ Yeni ekonomide sürekli değişen şartlara, uyum ve anında tepki göstermek önem taşımaktadır. Bu nedenle, yukarıda da değindiğimiz üzere yeni ekonomiyi eski ekonomiden ayıran en önemli faktör, bilginin ve iletişim araçlarının kullanım biçimlerindeki farklılıktır. Eski, karmaşık ve hiyerarşik olan düzen, yerini paylaşımcı ve bilgiyi en önemli faktör olarak kabul eden yeni bir düzene bırakmıştır. Yeni ekonominin özellikleri Don Tapscott tarafından on iki madde halinde verilmiştir. 1.2.1. Bilgi Ekonomisi Bilgi, bir şeyi ya da bir kişiyi değiştiren enformasyon anlamına gelmektedir. Bunu ya eylem için etkili bir neden oluşturarak ya da, bir kişiyi (veya kuruluşu) farklı veya daha etkili bir eylemi gerçekleştirebilecek bir konuma getirerek yapmaktadır (Drucker, 1992: 256). Bilişim teknolojileri ise bir ekonominin bilgi temelli olmasına imkân sağlamaktadır. Bilgi ekonomisinde bilginin yaratılması hem bilgi işçilerine hem de bilgi tüketicilerine yani insanlara aittir. Mal ve hizmetlerin içeriği müşteri fikirleri tarafından belirlenirken, bilişim teknolojisi mal ve hizmetlerin bir parçası haline gelmiştir. Bilgi ekonomisinde kuruluşların en önemli kaynakları klasik üretim faktörleri değil beyin gücü olmaktadır. Öte yandan, bilginin ekonomiye olan etkileri incelendiğinde, Bilgi Ekonomisi, bilginin, bilgi yoğun yeni ürün ve hizmetlerin üretimindeki işlevine odaklanmaktadır. Bu 6

nedenle bilgi bir anlamıyla mal ve hizmetlerin nasıl üretilebileceğini belirleyen bir yönerge veya reçete olarak düşünülebilinir. Bilgi bu biçimde ele alındığında iki farklı boyutu belirleyici olmaktadır. Bilgi bir yandan bir üretim faktörü olarak ele alınmakta, diğer yandan ise bir ekonomik ürün olarak değerlendirilmektedir. Bilgi, hem bir üretim faktörü olarak, hem de ekonomik bir ürün olarak diğer ürün ve üretim faktörlerinden oldukça farklı özellikler taşımaktadır (Söylemez, 2006: 1). Belirsizlikle dolu günümüz iş dünyasında rekabet avantajı kazanmanın temel anahtarı bilgidir. Bugün zirvede bulunan işletmelerin bilgiye yaklaşımları onların başarıları hakkında önemli ipuçları vermektedir. Honda, Canon gibi Uzakdoğu nun dev işletmeleri yeni pazarlar oluşturma, yeni ürünler ve teknoloji geliştirme gibi alanlarda bilgiyi kullanmaktan öte, bilgi yaratma sayesinde lider konumlarını sürdürmektedirler. Bilgiyi yaratmak ise mevcut bilgiyi yorumlamaktan daha öte bir anlayıştır. Varolan bilgiyi derlemek ve yorumlamak teknik bir boyut iken, bilgiyi yaratmak için hayal gücü, sezgi ve içgüdüden yararlanmak gerekmektedir. Yeni ekonominin gerektirdiği bilgiyi yaratma, bilgiyi keşfetme ve yenilik yapma görevi belli bir departmana değil, yaşayan bir organizma olarak görülen tüm işletmeye aittir. Yeni bilginin kaynağı ise bireydir. Bilgi yaratan organizasyonun temel yaklaşımı, bireysel bilgiyi örgütün tümüne mal edebilecek bir sistem geliştirmektir (Akın, 2005: 17). 1.2.2. Dijital (Sayısal) Ekonomi Yeni ekonomi dijital bir ekonomidir. Dijitalleştirme tekniği; her türlü ses, yazı, belge, müzik, görüntü, hareketli obje, dijital kameralar aracılığı ile görüntülü konferans vb. her türdeki veriyi önce 0 ve 1 lerden oluşan bilgisayar bitlerine dönüştürmek ve daha sonra telekomünikasyon teknolojisi yardımıyla başka bir yere göndermek anlamına gelmektedir. Gönderildiği yerde bu kodlar, aslına çok yakın olarak tekrar çözülmekte ve alıcının kullanımına sunulmaktadır (Friedman, 2000, 74). Eski ekonomide bilgi analog veya fiziksel bir niteliğe sahipken günümüzde dijital Enformayon ve İletişim Teknolojileri (EİT) ile taşınan dijital bir forma bürünmüştür. Bilginin dijitalleşmesi arttıkça insanoğluna sunduğu imkânlar, kalitesi ve erişim hızı da artmaktadır. Bugün seyahatlerde dizüstü bilgisayarlar aracılığıyla yapılan her türlü veri iletişimi, dijital ekonominin en güzel örneğidir (Oduncu, 2007: 7). 7

1.2.3. Sanallaşma Sanallaşma, dijital ağlar aracılığıyla fiziksel nesnelerin sanal nesnelere dönüştüğü bir süreç olup, kurumların yapısında, ilişkilerin türlerinde ve ekonomik aktivitenin kendi doğasında değişime yol açmaktadır. Günümüzde artık sanallaşma önemli bir boyuttadır. Alışverişler sanal ortamda yapılmakta, çeşitli sektörlerdeki firmalar, kurumlar, akademisyenler, öğrenciler, araştırmacılar gerek duydukları bilgilere sanal ortamda ulaşabilmektedirler (Özgür, 2006: 15). 1.2.4. Molekülerleşme Yeni ekonomi moleküler bir ekonomidir. Eski büyük şirket yapısının parçalanıp yerine, bireysel gruplar ile dinamik moleküllere ve dolayısıyla, ekonomik faaliyetin temelini oluşturan birimlere bırakmıştır. Kitlesel yaklaşımın yerine, ekonomik ve sosyal yaşamın her aşamasında moleküler bir yaklaşım hâkim olmaya başlamaktadır. Buna bağlı olarak da, geleneksel örgüt yapısı yeni yapıya uygun olarak değiştirilmektedir. 1.2.5. İletişim Ağları Yeni ekonomi bir iletişim ağı ekonomisidir. Analog hatlar yerine, dijital iletişim ağlarının kullanılması ve klasik ana bilgisayarlardan web tabanlı sisteme yöneliş, iş dünyasında önemli değişimlere neden olmuştur. İletişim ağlarının band genişliğinin artması veri, metin, ses, görüntü gibi çeşitli multimedya kaynaklarına ulaşımı kolaylaştırmakta ve birtakım yeni kurumsal yapıların oluşumuna yol açmaktadır. Yeni teknoloji ile birlikte gelen iletişim ağları, küçük ölçekli isletmelere büyük ölçekli isletmelerin sahip olduğu avantajları sunmaktadır; ölçek ekonomisi ve kaynağa ulaşma gibi. Diğer yandan, büyük ölçekli isletmelerin katı bürokrasi, hiyerarşik yapı ve değişime uyum güçlüğü gibi belirli zayıf noktaları küçük isletmelerde bulunmamaktadır; bu noktada, büyük ölçekli isletmelerin ancak küçük ve mobilitesi yüksek gruplar halinde organize olmaları durumunda, çeviklik ve esneklik kazanabilecekleri ortaya çıkmaktadır (Göker, 1995: 150 151). 8

1.2.6. Aracısız Ekonomi Yeni ekonomide üreticiler ve tüketiciler arasındaki aracı nitelikteki fonksiyonlar da dijital ağlar sayesinde ortadan kalkmakta, özel ve kamu sektörü kurum ve kuruluşları tüketiciler ile doğrudan ilişkide bulunmaktadır. Örneğin, müzisyenlerin ve yapımcılarının, plak şirketlerine, müzikleri internetteki bir veritabanına eklendiğinde de yayıncılara ve pazarlayıcılara ihtiyaçları kalmayacaktır. Aynı şekilde dijital ağların git gide yaygınlaşması ile birlikte biletler ortadan kalkacak ve seyahat acentaları zor duruma düşecektir. Bu bakımdan da acentalar da yeni hizmet sunan seyahat danışmanlarına dönüşmelidir. Özetle acentalar, gelecekte herhangi bir zorlukla karsılaşmadan önce dijital ekonomiye uygun bir yapıya dönüşmelidirler (Özgür, 2006: 16). 1.2.7. Medya Sektörü Yeni ekonomide sanayi ekonomisinde olduğu gibi otomotiv anahtar sektör konumunu yitirmekte, bunun yerine diğer tüm sektörlerin fayda yaratmasını sağlayan bilgisayar, iletişim ve eğlence sanayilerinin bütünleşmesiyle oluşan yeni medya sektörü hâkim konuma gelmektedir ve bu bütünleşme tüm sektörün temeli halini almaya başlamaktadır. 1.2.8. Yenilikçilik (İnovasyon) Yeni ekonomi, yenilikçilik (inovasyon) temelinde biçimlenen bir ekonomidir. Yenilikçilik (İnnovation) yeni ve değişik bir şey yapmak anlamındaki Latince innovare kökünden türetilmiştir. İnovasyon, bilim ve teknolojinin ekonomik ve toplumsal fayda sağlayacak biçimde yenilenmesi anlamına gelmektedir. İnovasyon bilim ve teknoloji etkinliğinin tüm süreçlerini kapsamaktadır. İnovasyondan beklenen, bilim ve teknoloji etkinliğinde bir fikrin kuram, eylem ve sonuç bakımından faydaya dönüşmesi ve belki de anlam bakımından çok önemli olmak üzere bu faydanın pazarlanabilir, somut bir çıktı ile birlikte olmasıdır (Bayraç, 2003: 7). 1.2.9. Üretici ve Tüketici Bütünleşmesi Büyük miktarlarda yapılan kitle üretiminin yerini müşteri isteklerine göre üretimin almasıyla birlikte, üreticiler bireysel tüketicilerin zevk ve ihtiyaçlarına uygun özel mal ve 9

hizmetler oluşturmak zorunda kalmışlardır. Yeni ekonomide tüketiciler fiilen üretim sürecine katkıda bulunabilmektedirler. Chrysler, özel müşteri siparişine bağlı olan bir arabayı 16 günde imal edebilmektedir. Yeni bilişim teknolojileri müşterilerin üreticiler ile daha fazla etkileşim içinde olmalarına imkân sağlamaktadır (Akın, 2005: 24). 1.2.10. Hız Dijital bir ekonomide bilginin ivedi, acil bir ihtiyaç durumuna gelmesi, ekonomik faaliyet ya da işletme başarısında onun temel bir faktör haline geldiğini göstermektedir. Günümüzde müşterilerin talepleri elektronik yoldan alınmakta, eş zamanlı olarak değerlendirilerek karşılanmakta, ilgili belgeler yine elektronik ortam aracılığı ile geri yollanmakta ve veri tabanları sürekli güncellenmektedir (Bayraç, 2003: 8). 1.2.11. Küreselleşme Küreselleşme sonucu uluslararasındaki iletişimin artması, değişen iktisadi sistem ve politikalar, Avrupa, Asya ve Amerika da oluşan ekonomik birleşmeler vb. ortaya çıkan değişmeler, toplumları giderek birbirine yaklaştırmaktadır. Tüm bu gelişmeler dünyanın tek bir bütün olduğu bilincinin giderek yaygınlaşmasına neden olmuştur (www.bilgiyonetimi.org, 2008). Artık yerel ve uluslararası bilgi diye bir şey bulunmamaktadır. Bilgi anahtar role sahip olduğuna göre, bireysel örgütler ister ulusal, ister bölgesel isterse yerel alanda faaliyet göstersin bir tek dünya ekonomisi bulunmaktadır. 1.2.12. Çatışma Yeni ekonomi, güç, güvenlik, eşitlik, kalite, iş hayatı kalitesi ve demokrasinin geleceği gibi bir takım sosyal problemleri de beraberinde getirmektedir. Çalışma hayatında gerekli bilgi, yetenek ya da motivasyona sahip olmayan insanların gelirlerindeki azalmalar önemli problemler olarak ortaya çıkabilecektir. Hemen her sektörde teknolojinin hızlı bir dönüşüm başlatması birçok kurumda ciddi dirençlerin gösterilmesine neden olacaktır. Gelişen teknolojilerin diktatör rejimler tarafından kötüye kullanılması, nükleer teknolojinin kötü niyetli kişilerce elde edilme ihtimali, iletişim ağları ve bilişim teknolojisinin küçük devletlerce yerel savaşlarda kullanılması ve benzeri birçok sorun yeni ekonomilerde dikkate alınması gereken konulardır (Ölmezoğulları, 2001: 21). 10