TEMEL KARBONHİDRAT SAYIMI Prof. Dr. M. Emel Alphan Yediğiniz yiyeceklerdeki karbonhidratları sayma yaklaşımını kullandığınız takdirde, kan şekerinizi kontrol edebilir, diyabete bağlı gelişebilecek komplikasyonları önleyebilir veya geciktirebilirsiniz. Çünkü bildiğiniz gibi besinlerdeki karbonhidratlar, diğer besin öğelerinden çok daha fazla, kan şekerinizi yükseltir. Yiyeceklerin içeriğindeki enerji içeren besin öğeleri karbonhidratlar, proteinler ve yağlardır. Tahıllar, meyveler, sebzeler ve düşük yağlı süt ve ürünlerinde karbonhidrat bulunur ve bu sayılan besinleri tüketmekle sağlıklı olabilirisiniz. Karbonhidrat içeren besinler, günlük aktiviteler için ihtiyacımız olan enerjiyi sağlamanın yanında, vitaminler, mineraller ve posa açısından da çok iyi kaynaktırlar. Bu nedenle, karbonhidrat içeren besinleri tüketmek diyabetliler için de çok önemlidir. Temel karbonhidrat sayımının amaçları Karbonhidrat alımını diyabet ilaçları ve fiziksel aktivite ile dengeleyerek kan şekerini normale yakın düzeylerde tutabilmek, Her gün benzer zamanlarda yapılan ana ve ara öğünlerdeki karbonhidrat alımının uyumlu olmasını ve bunun sürdürülmesini sağlamaktır. Önemli bir diyabet hekimi olan Joslin in, 1934 yılında söylediği bu söz, karbonhidrat sayımı yaklaşımının da temelini oluşturmaktadır. Hastalara diyetlerini öğretirken öncelikle değerlerini vurgular, protein ve yağların ise sadece birkaçının değerini öğretirim Karbonhidrat sayımı yönteminde temel anlayış; karbonhidratın cinsi değil, miktarının önemli olduğudur. Şekil 4.6 da görüldüğü gibi, 1 dilim ekmek, 1 adet elma ve 1 su bardağı süt, eşit miktarlarda karbonhidrat içerdikleri için, kan şekerini de eşit miktarda yükseltirler. Ayrıca, halk arasında ekşi besinlerin kan şekerini düşürdüğü şeklinde yanlış bir inanış vardır. Bu nedenle bütün diyabetliler, ekşi elma yemeğe çalışırlar. Ekşi elma (yeşil elma) ile kırmızı elma eşit miktarlarda karbonhidrat içerirler ve her ikisinin de eşit miktarlarda yenilmesi halinde kan şekerini yükseltme hızları aynıdır. Yiyeceklerdeki karbonhidrat miktarı ile alınan insülin arasındaki denge, yemeklerden sonra kan şekeri düzeyinizin ne kadar yükseleceğini belirler. Bu, sizin karbonhidrat içeren besinler, porsiyon ölçüleri ve kaç porsiyon yenileceği konusunda bilgi sahibi olmanız gerektiği anlamına gelir. Prof. Dr. M. Emel Alphan Sayfa 1
Şekil 4.6. 1dilim ekmek, 1 su bardağı süt ve 1 adet elma eşit miktarlarda karbonhidrat içerirler. Yeşil elma ve kırmızı elma eşit miktarda karbonhidrat içerirler ve her ikisinin de kan şekerini yükseltme hızları aynıdır. 2
İdeal beslenme planı için, kan şekerini yükseltmeyen besinler seçilmelidir. Kan şekeri düzeyleri stabil (sabit) olmalıdır Vücutta antiinflamatuar (iltihabı giderici) etki gösteren yüksek antioksidanlı besinler arttırılmalıdır, Karbonhidrat, yağ ve proteini dengelenmiş bir diyet uygulanmalıdır, Yağ içeriği %25 ten, protein içeriği %20 den fazla olmamalıdır, Enerji yoğunluğu yüksek besinler az tüketilmelidir, Hazır besin seyrek tüketilmelidir, Beslenme planında, besin çeşitliliğine önem verilmelidir, Yiyeceklerle alınan posa miktarı günde 35-45 gramdan fazla olmalıdır. Prof. Dr. M. Emel Alphan Sayfa 3
Besin Etiketlerini Okumak: Besinlerin ambalajları üzerinde bulunan, besin değerlerini gösteren tablodan karbonhidrat ve kaynağı konusunda bilgi edinebilirsiniz. Yemek listeleri ve besin öğeleri hesaplanmış yemek tarifleri kitapları da gerekli olabilir. Etiketler sayımı için en iyi kaynaklardır Dikkat edilmesi gerekenler: Porsiyon Ölçüsü Toplam Karbonhidrat Posa ve Şeker Alkolleri Besin etiketlerini kullanım adımları: 1. Önce porsiyon ölçüsüne bakın. Porsiyon ölçüsü sizin yiyebileceğiniz büyüklükte mi? Aldığınız ürün total kaç porsiyon içeriyor? 2. Total miktarına bakın. Şeker miktarları total içinde yer alırlar. 3. Total yı 15 e bölün 4. Diyetisyeninize diğer etiket bilgilerini nasıl kullanabileceğinizi sorun. Besi n Grupl arı Nişas ta Meyv e Sebz e Süt Et vb. Yağ Diğer Topla m Tüketimi için Hedef Oluşturma........ Saba h Ara Öğle Ara Akşa m Ara GENEL TOPLAM Topla m Por/g ün gram Örnek: Hastanın Enerji Gereksinimi: 2000 Kalori Gereksinimi : 270-280 gram Toplam Birimi: 280/15=18-19 birimi /gün 5 1 5 1 5 2 19 Besi n Grupl arı 4 Saba h Ara Öğle Ara Akşa m Ara Topla m Por/g ün gram birim i Birim i
Nişas 4 4 1 3 12 180 12 ta Meyv 1 1 1 3 45 3 e Sebz 1 1 1 ( * ) 3x5 15 1 e = Süt 1/2 1/2 1 2 30 2 Et 0 0 0 vb. Yağ 0 0 0 Diğer Topla 18 270 18 m GENEL 18 TOPLAM ( * ) 1 por. sebze 5 gram içerir, 3 porsiyon sebze 3x5=15 gram = 1birim içerir. BİRİMİ (15 g içeren besinler) Besin Grubu Besin Grubu Gram Gram Nişasta 15 Sebze 5 Meyve 15 Protein 0 Süt 12 Yağ 0 Besin Grubu 1 Ekmek (nişasta) Değişimi İçerdiği 15 gram Prof. Dr. M. Emel Alphan Sayfa 5
1 Kurubaklagil 15 gram Değişimi 1 Meyve Değişimi 15 gram 2,5-3 Sebze 15 gram Değişimi 1,5 Süt Değişimi 15 gram 1,5 Yemek Kaşığı Bal veya Reçel 15 gram Öğün planınızdaki karbonhidratları nasıl sayacaksınız? Ne yediğinizi ve miktarını mutlaka bilmelisiniz. Bu yöntemi uygulamaya başladıktan sonra karbonhidrat miktarını belirlemek için, gözünüz miktarlara alışıncaya kadar bir süre yiyeceklerinizi ölçün veya tartın. Aşağıdaki tabloya, bu ölçtüğünüz besinlerin ölçüsünü ve gram olarak miktarını yazın. Besinlerinizi ölçmek için bazı araç-gereçlere ihtiyacınız olabilir (Şekil 4.6); Sıvıları ölçen bir kap, Sert besinleri ölçen bir kap, Su Bardağı, çay bardağı, yemek kaşığı ve tatlı kaşığı, Besinleri tartan mutfak terazisi, Hesap makinesi. Satın aldığınız besinlerin etiketlerini ve besinin içerdiği karbonhidrat miktarını da yazın ve aynı besini tekrar yediğinizde yeniden hesap yapmak zorunda kalmayın. Şekil 4.6.Besinleri ölçmek için kullanılan çeşitli ölçüm kapları ve mutfak terazisi Ölçülen Besinler Ölçtüğüm besinler Adı Ölçüsü miktarı (gram) birimi 6
Belirlediğim besin etiketleri Besin adı Ölçüsü miktarı (gram) Birimi Prof. Dr. M. Emel Alphan Sayfa 7
ETİKETLERİ OLMAYAN ÜRÜNLERİN KARBONHİDRATLARINI HESAPLAMAK 1. Kitapları kullanarak karbonhidrat saymak Amerika Birleşik Devletleri nde Karbonhidrat Sayımı için, ülkedeki tüm besinlerin karbonhidrat ve yağ içeriklerinin yer aldığı kitaplar bulunur ve bu kitaptan yararlanarak yediğiniz yemeğin miktarını öğrenebilir ve öğününüzde kullanabilirsiniz. Bizim Ülkemizde ise özel olarak sayımı için kullanılabilecek kitaplar olmamasına karşın, aşağıda resmini gördüğünüz Sağlıklı Beslenme Sağlıklı Lezzetler Kitabımda 330 adet, ülkemiz insanlarının alıştığı ve her zaman tükettiği yemeklerden hazırlanmış, çok kolay yemek tarifleri verilmiş ve bu tariflerin ve diğer besin öğelerinin miktarları da belirtilmiştir. Yemek tariflerinin miktarlarından yararlanarak evde yaptığınız yemeklerin karbonhidrat miktarını tartmadan ve ölçmeden kolayca hesaplayabilirsiniz. 2. Porsiyon Tahmin Metodu Porsiyon Tahmin Metodu, etiketleri olmayan ürünlerin karbonhidratlarını saymada bize yardımcı olabilir. 8
Her zaman kullanılan besinlerin porsiyon ölçüleri Meşrubat kutusu = 1 ½ kap=360 gram Yetişkin bir insanın yumruğu = 1 kap =240 gram Çocuk yumruğu = ½ kap =120 gram) Yetişkinin açılmış eli Yetişkinin avucu Uluslar arası Diyabet Merkezi, genel olarak aşağıdaki öğün planını önermektedir. Diyetisyeninize ulaşmadan önce bu planı uygulayabilirsiniz. Diyetisyeninize ulaştığınızda, diyetisyeniniz size özel beslenme planınızı hazırlayacaktır. Kadınla r Kilo vermek için Kilo Korumak için Çok aktif kişiler için 2-3 birim/öğün 3-4 birim/öğün 4-5 birim/öğün Erkekler 3-4 birim/öğün 4-5 birim/öğün 4-6 birim/öğün BESİNİN BÜYÜKLÜĞÜNÜ TAHMİN ETMEK Porsiyonların tahmin edilmesi ÖLÇÜ Gram 1 ¼ yumruk kavun 20 g /kap x 1 ¼ kap 1 Kap=240 gram 25 gram içerir. 3 meşrubat kutusu büyüklüğünde patlamış mısır 5 g/ kap x 3 kap1 Kap=240 gram 15 gram içerir. Prof. Dr. M. Emel Alphan Sayfa 9
1 el ölçüsü Pizza 30 g içerirse 30g / el X 1 1/3 el 1 Kap=240 gram 40gram içerir. Uzun sandviç Her 2.5 cm si 8 g içerir Kraker Yetişkin bir kişinin avucu veya 2-3 adet çubuk kraker 20g içerir Peynirli tost 2 dilim tost ekmeği 30 gram içerir 3. Karbonhidrat Faktör Metodu Karbonhidrat Faktör Metodu ölçmenin diğer bir yoludur. Besinin bir porsiyonunu ölçün, Karbonhidrat () faktörü ile çarpın ( Faktörü; 100 g besinin içerdiği miktarıdır. Geri kalan kısım, su, protein, yağ ve minerallerden oluşur). Total karbonhidrat miktarını belirleyin. 10
Karbonhidrat Faktör Metodu KUMPİR (300 gram) Patates salatası: 0.09 100 gram patateste 22 gram vardır =0.22). 300 gram Kumpirde (3x22=66 g veya 300x0.22) Haşlanmış Patates,0.22 1 Kumpirde, 66 gram bulunur 66/15= 4 Birimi Mısır ekmeği: 0.45 Spagetti: 0.26 Pirinç pilavı: 0.27 Pizza (peynirli): 0.32 Elmalı pay: 0.32 Bagel: 0.51 Çikolatalı Kek: 0.51 0.28 Pankek: VanilyalıDondurma:0.23 Kavun: 0.06 Elma: 0.14 Havuç (çiğ): 0.06 Bakla :0.09 ~0.1 Besinlerin Faktörü için: www.friendswithdiabetes.org/files/carb factor.xls KARBONHİDRAT SAYIMI İÇİN EL ÖLÇÜLERİ ve MİKTARLARI Zimbabwe Hand Jive Porsiyon Ölçülerinin Hesaplanması Porsiyon ölçülerinin hesaplanma yöntemi;dr. K Mawji tarafından önerilen besinlerin tartılmadan, ölçülmeden, tahmin edilerek ölçülme yöntemi. Bu yöntem, ilk defa Afrika lı insanlara besinlerin ne kadar yenilmesi gerektiğini göstermek ve öğretmek için kullanılmıştır. Kanada Diyabet Birliği, bu ölçüleri adapte ederek besinlerin ölçülmesinde kullanılmasını önermiştir. Prof. Dr. M. Emel Alphan Sayfa 11
Şekil 4.7. Zimbabwe El Ölçüleri (kaynak: BMJ 2008) BİLGİMİZİ SINAYALIM: Aşağıdaki besinlerin gram değerlerini birim değerlerini karşılarına yazınız. 2 dilim ekmek=.. gram =...Birim adet muz = gram = Birim. Kase yulaf Gevreği ½ kupa sütle= gram = Birim 4-5 Yemek kaşığı kuru fasulye= gram =....Birim 5-6 Yemek Kaşığı pilav/makarna=.. gram = Birim 1 Kase Puding=.. gram = Birim 1 porsiyon döner=.. gram = Birim Karbonhidrat sayma, istediğiniz yiyecekleri yeme konusunda size esneklik sağladığı gibi ve kan şekerlerinizin hedeflenen düzeylerde kalmasını sağlar. 12