TÜRKÇE DERS KĠTAPLARININ DEĞERLER BAKIMINDAN ĠNCELENMESĠ Yrd..Doç. Dr. Dilek BELET Anadolu Üniversitesi Eğitim Fakültesi Yrd.Doç. Dr. Handan DEVECĠ Anadolu Üniversitesi Eğitim Fakültesi Özet Son yıllarda tüm dünyada ve Türkiye de yaşanan değer bunalımı ve olumsuz toplumsal olaylar okullardaki değer eğitimi üzerine dikkat çekmektedir. Okulların, çeşitli dersler ve ders dışı programlarla etkili değer eğitimi gerçekleştirmesi beklenmektedir. Türkçe öğretiminin temel aracı olan metinler, ulusal ve evrensel kültürün dayandığı değerlerin öğrencilere aktarılması için önemli birer araç olma özelliğine sahiptir. Bu araştırmada, ilköğretim 1-5. sınıflar arası Türkçe ders kitaplarındaki metinlerde değerlere yer verilme durumu belirlenmeye çalışılmıştır. Araştırma doküman incelemesine dayalı nitel yöntemle gerçekleştirilmiştir. Araştırmada Milli Eğitim Bakanlığı tarafından basılan 1-5. sınıflar arası Türkçe ders kitapları incelenmek üzere ele alınmıştır. Araştırma verilerinin çözümlenmesinde tümevarım analizi yöntemi kullanılmıştır. Analiz sonucunda, ulusal değerler, sorumluluk, özdenetim, çalışkanlık, hoşgörü, merhamet, nezâket, onurlu olma, tutarlılık, dürüstlük temaları olmak üzere on tema belirlenmiştir. Araştırma sonuçlarına göre, araştırma kapsamındaki Türkçe ders kitaplarında yer alan metinlerin çoğunda değerlerin yer aldığı görülmektedir. Türkçe dersinde etkili bir değer eğitimi gerçekleştirmek için metinlerde ele alınan değerlerin önemle üzerinde durulması ve etkinlikler düzenlenmesi gereklidir. Anahtar Sözcükler: Türkçe Dersi, Değer, Değer Eğitimi, Ders Kitabı GĠRĠġ Her toplum, üyeleri arasındaki birliğini koruyarak, devamlılığını sağlamak için değerlerini yeni yetişen kuşaklara kazandırmak ister. Dürüstlük, sevgi, saygı, hoşgörü, sorumluluk, özdenetim, merhamet, çalışkanlık, cesaret gibi değerleri kazanan bireylerin kararlarını ve seçimlerini daha iyi kontrol edebileceği ve daha az olumsuz davranışlar içine girebileceği söylenebilir. Okul, iyi vatandaşlar yetiştirmek ve bu yolla toplumun devamlılığını sağlamak için, bireylere, toplumun ve insanlığın ortak malı durumuna gelen değerleri kazandırmada etkili bir aracı
kurumdur. Dolayısıyla, eğitim sistemi aracılığıyla okullarda öğrencilere, temel değerlerin kazandırılması beklenmektedir. Değer eğitiminin modern kaynakları olarak bilinen Dewey ve Whitehead 20. yüzyılın başlarında eğitimden beklenenin tam bir insan yetiştirmek olduğunu vurgulamışlar ve eğitimin yararlı olması gerektiğini belirtmişlerdir (Shea, 2003). Bu bağlamda, Bir şeyin olumlu ya da olumsuz, iyi ya da kötü, hoş ya da nahoş olduğu hakkında karar verme (Martorella, 2001) olarak tanımlanan değerlerin eğitim sistemi içinde çeşitli etkinlikler ve dersler aracılığıyla öğrencilere kazandırılması beklenmektedir. Milli Eğitim Temel Kanunu incelendiğinde, milli eğitimin Türk Milletinin bütün fertlerini milli, âhlaki, insani manevi ve kültürel değerleri benimseyen, koruyan, geliştiren kişiler olarak yetiştirmek gibi bir amacının olduğu görülmektedir. Türk Eğitim Sistemi nin bu temel amacına ulaşabilmesinde değer eğitiminin gerçekleştirilebileceği derslerden birisi de içerik özellikleri doğrultusunda, Türkçe dersidir. Toplumun değerler sistemini ve dünya görüşünü yapısında barındıran dil öğretiminin planlı biçimde gerçekleştirildiği ders ülkemizde Türkçe dersidir. Türkçe dersleri, bireyin diğer bireylerle iletişim becerisini geliştiren ve onun toplumsallaşma sürecine katkıda bulunan temel derslerden biridir. Dilin etkin biçimde edinilmesine yönelik olarak tasarlanan Türkçe dersi, bireyin bilgilenmesini, öğrenmesini ve öğretmesini sağlayan bir araçtır. Bireylerin Milli Eğitim Temel Kanunu nda belirtilen genel amaçların işaret ettiği davranışlarla donatılması dil becerilerinin geliştirilmiş olmasını gerekli kılmaktadır. Değer eğitiminin gerçekleştirilmesinde bireyler arasındaki iletişimi sağlama özelliğini taşıyan Türkçenin öğretimi, ağırlıklı olarak farklı niteliklere sahip yazınsan ya da öğretici metinlerle gerçekleştirilmektedir. Türkçe öğretiminin temel aracı olan metinlerde işlenen temalar da ulusal ve evrensel kültürün dayandığı değerlerin öğrencilere aktarılması için önemli birer araç olma özelliğine sahiptir. Beller e göre (2002) değer kazanımı çevreden büyük ölçüde etkilenir. Tüm yaşantılar, deneyimler, aile, yakın çevre, okul kültürü, televizyon, gazete, filmler değerleri etkiler. Model olma, değer eğitiminde önemli bir rol
oynar. Bu doğrultuda da öğrenenlerin kendilerini yoğun biçimde ifade ettikleri ve ifade ettiklerini paylaştıkları bir ders olan Türkçe dersi bu özelliği bakımından da değer kazanımını büyük ölçüde etkileyen bir derstir. Değer eğitimi üzerinde çalışanlar değer eğitiminin, değerleri ortaya çıkarmak üzere etkinlik düzenleme ya da örtük program yoluyla değil; değerlerin doğrudan öğretimini savunurlar (Milson ve Ekşi, 2003). İlköğretim Türkçe dersi öğretim programında, Türkçe dersinin değer eğitimi için yukarıda belirtilen özellikleri yanında 1-5. sınıflar arasında yer alan değerlerimiz teması Atatürkçülükle ilgili kimi kazanımlar, Türkçe dersinde öğrencilere planlı ve amaca dönük değer eğitimi etkinliklerinin gerçekleştirilmesini de sağlamaktadır. Demirel (1998) in de belirttiği gibi, Türkçe öğretim programının amaçlarına ulaşabilmesi için ders kitapları vazgeçilmez temel ders araçgereçleridir. Bu nedenle Türkçe ders kitaplarında öğretim amaçlarına paralel olarak değerlerle ilgili metinlerin yer alması kaçınılmaz görülmektedir. Milli Eğitim Bakanlığı, Ders Kitapları ile Eğitim Araçlarının İncelenmesi ve Değerlendirilmesine İlişkin Yönerge nin 5. maddesine göre ders kitaplarının belirli nitelikleri taşıması gerekmektedir (MEB, 2007). Bu nitelikler incelendiğinde ders kitaplarının aşağıda yer verilen niteliklerinin değer eğitimi ile doğrudan ilişkili olduğu söylenebilir. Öğrencileri; millî, ahlâki, insani, manevi ve kültürel değerler bakımından besleyen; demokratik, laik ve sosyal bir hukuk devleti olan Türkiye Cumhuriyeti'ne karşı görev ve sorumluluklarını yerine getirmede yol gösteren ve bu değerlerle ilgili ders konularını sevdiren okuma metinlerini içerir. Atatürk İlke ve İnkılapları ile ilgili konulara, öğretim programlarına ve Kurulca alınan kararlara uygun olur. Demokrasi ve insan hakları ile kültürel ve evrensel değerlere katkı sağlar. Bilginin nasıl üretileceğine ilişkin vurgu yapar. Türk toplumunun sosyal, ahlâki, kültürel ve tarihî değerlerini geliştirerek yaşatır. Ön yargı ve normatif önermelerden uzak olarak konuyla ilgili farklı bakış açıları içerir. Kişi, kurum ve kuruluşları yıpratıcı unsurları taşımaz. Konuların hazırlanması ve düzenlenmesinde öğrencilerin ilgi, yetenek ve gereksinimlerini göz önünde bulundurur. Etkili bir değer eğitiminin gerçekleşmesi için okul, öğrencilere temel değerleri anlaması, bu değerleri benimsemesi ve kendi yaşamında uygulamasına yardım etmelidir. Türkçe dersi de gerek değer eğitimi için gerekli olan iletişim sürecini ve
gerçekleştirme, gerek dersin içerik özellikleri, gerekse Türkçe kitaplarında yer alan ve Türkçe öğretiminin bir aracı olan metinler bakımından değer eğitimi için gereği ve önemi yadsınamaz bir ders olma özelliği taşımaktadır. Öğretim programları doğrultusunda hazırlanan Türkçe ders kitaplarında değerlere yer verilme durumunu belirlemek, öğrencilere değerlerin kazandırılması için düzenlenecek etkinliklere yön vermek bakımından önemli görülmektedir. Bu araştırma ile, ilköğretim 1-5. sınıflar arası Türkçe ders kitaplarının değerler bakımından incelenmesi amaçlanmıştır. Bu araştırmanın Türkçe dersinde değer eğitiminin önemini ortaya koyması, değer eğitimi ile ilgili düzenlenecek etkinliklere yön vermesi umulmaktadır. Bu amaçla araştırmanın problemini İlköğretim 1-5. sınıflar arası Türkçe ders kitaplarındaki metinlerde değerlere yer verilme durumu nedir? sorusu oluşturmaktadır. YÖNTEM AraĢtırma Modeli İlköğretim 1-5. sınıflar arasında Türkçe ders kitaplarındaki metinlerde değerlere yer verilme durumunu belirlemeye yönelik olarak gerçekleştirilen bu araştırma, nitel araştırma yöntemlerinden doküman incelemesi ile gerçekleştirilmiştir. Verilerin çözümlenmesinde tümevarım analizi yöntemi kullanılmıştır. Örneklem Milli Eğitim Temel Kanununun 55. maddesine göre, ilk ve ortaöğretim kurumlarında okutulacak kitaplar Milli Eğitim Bakanlığınca belirlenmektedir. Bu maddeye göre, Milli Eğitim Bakanlığı tarafından belirlenmeyen hiçbir kitap ve eğitim aracı okullarda kullanılamamaktadır. Ders kitaplarını inceleme, geliştirme, ve uygun görülenleri karara bağlama görevi ise Talim ve Terbiye Kuruluna verilmiştir. Bu araştırmada Milli Eğitim Bakanlığı tarafından basılan 1-5. sınıflar arası Türkçe ders kitaplarının son baskıları incelenmek üzere ele alınmıştır. Araştırmada kullanılan 1-5. sınıflar arası Türkçe ders kitapları Milli Eğitim Bakanlığı Talim ve Terbiye Kurulu nun 18.07.2005 gün ve 270 sayılı kararı ile
ders kitabı olarak kabul edilmiş ve kitaplar Milli Eğitim Bakanlığı Yayımlar Dairesi Başkanlığı tarafından 1., 2., 4. ve 5. sınıf kitapları 3. baskı olarak 2007 yılında, 3. sınıf ders kitabı ise 2. baskı olarak 2006 yılında bastırılmıştır. 1-5. sınıflar arası Türkçe öğretim programında ve Türkçe ders kitaplarında yer alan temalar Tablo 1 de verilmiştir. Tablo 1. Türkçe Öğretim Programında ve Türkçe Ders Kitaplarında Yer Alan Temalar Tema / Sınıf 1. Sınıf 2. Sınıf 3. Sınıf 4. Sınıf 5. Sınıf Atatürk * * * * Değerlerimiz * * * * * Sağlık ve Çevre * * * * Birey ve Toplum * * * * Güzel Ülkem Türkiye * Yenilikler ve Gelişmeler * * Oyun ve Spor * * * * Dünyamız ve Uzay * Üretim, Tüketim ve Verimlilik * * * Hayal Gücü * * * Eğitsel ve Sosyal Etkinlikler * * Doğal Afetler * Güzel Sanatlar * * Verilerin Toplanması ve Çözümlenmesi Araştırma verileri nitel araştırma yöntemlerinden doküman incelemesi yoluyla toplanmıştır. Doküman incelemesi, araştırılması hedeflenen olgu ya da olgular hakkında bilgi içeren yazılı materyallerin analizini kapsar (Yıldırım ve Şimşek, 2005). Dokümanlar; gerçek, kolay ulaşılabilir hazır veri sağlayarak, araştırmacılar için sorunlara çözüm bulabilmek amacıyla kullanılmaktadır. Doküman sözcüğü şemsiye bir kavram olarak; yazılmış, görsel ve fiziksel materyallere karşılık gelmektedir (Merriam, 1998). Doküman çeşitleri kamuya ait tutanaklar, kişisel dokümanlar ve fiziksel materyaller olarak ayrılmaktadır. Fiziksel materyaller, günlük yaşamda kullanılan fiziksel materyaller, araç-gereçler, aygıtlar, aletler ve el ürünü işlerdir (Hodder, 2000; Merriam, 1998). Bu araştırmada veri toplama aracı olarak ilköğretim 1-5. sınıflar arası Türkçe ders kitapları kullanıldığından doküman çeşitlerinden fiziksel materyaller kullanılmıştır
Tümevarım analizinde temel amaç, toplanan verileri açıklayabilecek kavramlara ve ilişkilere ulaşmaktır. Araştırmada, tümevarım analizi kapsamında verilerin kodlanması, temaların bulunması, verilerin kodlara ve temalara göre düzenlenmesi ve tanımlanması, bulguların yorumlanması aşamaları izlenerek (Yıldırım ve Şimşek, 2005) şu işlemler gerçekleştirilmiştir. Türkçe ders kitaplarındaki metinleri değerler bakımından incelemek üzere bir form oluşturulmuş ve forma betimsel indeks, araştırmacı yorumu bölümleri açılarak bu bölümler araştırmacılar tarafından doldurulmuştur. Bu çalışmadan sonra araştırmacılar ve bir alan uzmanı betimsel indeks bölümündeki düşüncelerini karşılaştırarak uzlaşmaya varmışlardır. Daha sonra tüm metinler için aynı işlem uygulanmıştır. Bu aşamadan sonra kodlama işlemine geçilmiş, ilgili kodlar kod başlığı altında toplanmış, temalar oluşturularak temalarla ilgili kodlar bir araya getirilmiş ve ilgili temalar altında bulgular sunulmuştur. Bulguların sunumu sırasında metinlerden doğrudan alıntılar yapılmıştır. BULGULAR Bu bölümde, ilköğretim 1-5. sınıflar arası Türkçe ders kitaplarındaki metinlerde değerlerin yer alma durumuna ilişkin elde edilen bulgular; ulusal değerler, sorumluluk, özdenetim, çalışkanlık, hoşgörü, merhamet, nezâket, onurlu olma, tutarlılık, dürüstlük temaları altında sunulmaktadır. Araştırma kapsamındaki ilköğretim Türkçe ders kitapları incelendiğinde, kitaplardaki metinlerin büyük bölümünün ulusal ve evrensel değerleri içerdiği görülmektedir. İlköğretim Türkçe ders kitaplarında yer alan metinlerin 33 ünde ulusal değerler, 27 sinde sorumluluk, 20 sinde özdenetim, 18 inde çalışkanlık, 17 sinde hoşgörü, 15 inde merhamet, 13 ünde nezâket, 12 sinde onurlu olma, 9 unda tutarlılık, 6 sında dürüstlük ile ilgili ifadelere yer verilmiştir. 30 metinde ise değerlere ilişkin bir bulguya rastlanmamıştır.
Ulusal Değerler İlköğretim Türkçe ders kitaplarında bulunan ulusal değerler; Atatürk sevgisi 16, Türk büyüklerine saygı 7, bayramlar 4, kültürel miras 3, bayrak sevgisi 2, vatan-millet sevgisi 1 olarak sınıflandırılabilir. Atatürk sevgisi; çocukların Atatürk e duyduğu sevgi, Atatürk ün çocuklara duyduğu sevgi, Atatürk ün yaşamı ve örnek davranışları biçiminde gruplanabilir. Bu konuda birinci sınıf kitabında Atatürk ü Sevmek metninde, Gözlerinin mavisinde, huzur buldu çocuklar. Güneş kadar sıcaktın. Ata değil, babaydın biçiminde ifadelere yer verilirken üçüncü sınıf Atatürk ün Çocuk Sevgisi metninde Atatürk çocukları çok severdi. Onun dilinde çocuk, sevgi demekti. Sevdiklerine, hangi yaşta olurlarsa olsunlar, çocuk diye seslenirdi. denmektedir. Atatürk ün hayatı ve örnek alınacak davranışlarına ilişkin Atatürk ün Planlı Çalışması metninde Atatürk, planlı ve disiplinli çalışırdı. Bir işi yapmaya karar verince, önce o konuyu arkadaşları ile tartışır fikirlerini alırdı. Hiçbir zaman boş sözler söylemez, söyletmezdi. Gerçekçiydi. denmektedir. Bayrak sevgisi; Kırmızının Sevinci metninde, bir de süzülen kırmızı Türk bayrağı vardı... En çok da bayrağın renginin kırmızı olması beni sevindirmişti. denmektedir. Türk Büyüklerine saygıya yönelik birinci sınıfta İki Arkadaş metninde; Bizler iki arkadaşız, her zaman şakalaşırız. İşimiz hep güldürmektir. Hem de öğütler vermektir. Benin adım Hacivat, Karagözsüz etmem rahat., ikinci sınıfta Nasrettin Hoca şiirinde Tanımayan var mıdır Şu Nasrettin Hoca yı? Düşünebilir miyiz o olmadan fıkrayı?, Fikir ve Gönül Adamı metninde Onun ismini birçoğumuz duymuşuzdur. Konya denince aklımıza ilk olarak o ve türbesi gelir. Büyük düşünürlerimizden Mevlana dan söz ediyoruz. biçiminde Türk büyüklerine metinlerde yer verilmiştir. Bayram Sevinci şiirinde Biz herkese gittik, Herkes bize geldi. Bayram bir geldi, Bayram bir gitti. denerek bayram vurgulanmaktadır. Kültürel miras ile ilgili, dördüncü sınıf Türkiye m metninde İki kıta üzerinde yer alan, dört mevsimin doyasıya yaşandığı cennet ülkem İster sanat, ister tarih, ister arkeoloji isterseniz de doğa tutkunu olun. Türkiye yi dolaşırken
mutluluğunuz bir kat daha artacaktır. Yiyecek, içecek türlerinden birkaçı özel tadı ve yapılışından dolayı Türk adıyla anılır. Türk yemeği, Türk lokumu, Türk kahvesi, Türk çayı biçiminde ifadelere yer verilmektedir. Vatan millet sevgisi beşinci sınıfta İki Sevgi şiirinde Sevgilerin üstünde Vatanla millet gelir. Her Türk ün ülküsünde, Bu iki ses yükselir. denmektedir. Sorumluluk Sorumlulukla ilgili olarak verilen metinlerden, 10 u toplumunu, ülkeyi ve dünyayı güçlendirmek için çalışma, 9 u vatandaşlık hak ve sorumluluklarını yerine getirme, 5 i kendinden beklenenleri yapmaya çaba harcama, 2 si okul merkezli etkinliklere katılma ve 1 i okula düzenli devam etme ile ilgilidir. Toplumu, ülkeyi ve dünyayı güçlendirmek için çalışmaya yönelik olan değerler; toplumu güçlendirme, ülkeyi güçlendirme ve dünyayı güçlendirme olarak özetlenebilir. Toplumu güçlendirmeye ilişkin olarak ikinci sınıf kitabında Atatürk ün Hayatı metninde O, her zaman ulusunun özgürlüğü için çalıştı. Ülkemizin gelişmesini sağlayacak yenilikleri gerçekleştirdi., biçiminde bir ifade yer alırken; dünyayı güçlendirmeye ilişkin olarak Arıcan metninde yazı pek çok insanın ortak emeği ile icat edildi. İnsanlar yazıyı icat etmek için çok çalıştılar. biçiminde ifadeler yer almaktadır. Ülkeyi güçlendirmeye ilişkin olarak dördüncü sınıf kitabında Bir Haber metninde Time dergisinde başlatılan yarışmadan yola çıkarak Atatürk ün ülkesi için yaptıkları üzerine öğretmen ve öğrencilerin sohbetlerine yer verilmiştir. Bir Haber metninde Bugünlere çok kolay ulaşmadık çocuklar. Cumhuriyete, bağımsızlığımıza kolay kavuşmadık. Ulusça zor günler yaşadık... Ben size düşsel bir kahramandan değil, gerçek bir kahramandan söz ediyorum. Amacına ulaşmak için aklı ile, yüreğiyle çalışmış. denmektedir. Vatandaşlık hak ve sorumluklarını yerine getirme ile ilgili üzerinde durulan değerler çevre, bilinçli tüketici olma ve seçme-seçilme hakkıdır. İkinci sınıf kitabında Uzaylıların Gördükleri Dünya adlı metinde çocukları bilinçlendirmeye yönelik Orası bizim kırlarımız. Biraz fazla ağaç kesmişiz. Bizim dünyalıların naylon torbaları, boş kutu ve kavanozları ortalığa atmak gibi kötü
alışkanlıkları da var. denilmektedir. Vatandaşlık hak ve sorumluluklarını yerine getirmeye ilişkin ele alınan konulardan biri de bilinçli tüketici olmadır. Bu konu kapsamında dördüncü sınıfta yer alan Tüketici Ailesi metninde bilinçli tüketici olmaya yönelik ailelerin yapması gerekenler açıklanmıştır. Tüketici Ailesi metninde Ben birkaç gündür alacağımız ürünlerle ilgili araştırma yapıyordum. Çok sayıda seçeneğimiz olduğunu gördüm. Ama reklamları ve markaları değil, ihtiyaçları göz önünde bulundurun. denmektedir. Önemli hak ve görevlerden olan seçme ve seçilme konusuna üçüncü sınıfta Cansu nun Günlüğü metninde Halk kendisini yönetecek olan kişileri seçer. Seçilen kişiler başkent Ankara ya gider ve meclisi oluştururlar. biçiminde ifadelerle yer verilmektedir. Kendinden beklenenleri yapmaya çaba harcamaya ilişkin olarak Türkçe ders kitaplarında söz dinleme, ödev yapma, ders araçları üretme, bilgi paylaşımı, güvenli yaşam konuları ele alınmaktadır. Söz dinlemeyle ilgili olarak, ikinci sınıfta Top Tavşan metninde Top tavşan evinin yakınında oynardı. Çünkü annesi ona Sakın ormana gitme! Orada çok ağaç var. Evin yolunu şaşırır, kaybolursun. demişti. Top Tavşan ormanı çok merak ediyordu. Bir gün dayanamadı, gizlice ormana gitti. biçiminde olumsuz bir örnekle annesinin dediklerini yapmayan yavru tavşanın başından geçenler anlatılmaktadır. Ödev yapma ile ilgili olarak, üçüncü sınıfta yer alan Ödev metninde, Ahmet okulunu çok seviyordu ancak ödev yapmak ona sıkıcı geliyordu. Dedesi hiçbir şey söylemedi. Doğrusu Ahmet iyi bir çocuktu. Ne var ki ödevlerle arası açıktı. Çoğu zaman, ödevlerini yapmadan, dersleriyle ilgilenmeden okula gidiyordu. Ödevlerini yapmak istemeyen Ahmet i dedesi, ödevlerini yapmanın ne kadar önemli olduğunu anlaması için kimi insanlarla tanıştır. Günün sonunda Ahmet: Siz hastanede ne yapıyorsunuz? Hastaları tedavi ediyorum. Bu sizin ödeviniz mi? Evet, ödevim. Ödevinizi yapmazsanız ne olur? Hastalanan insanlar iyileşemez, bazıları da ölebilir. Akşam eve döndüklerinde Ahmet in dedesi gülerek; Ne yapacaksın çocuğum, dedi. Ahmet düşünmeden yanıt verdi: Ödevlerimi yapacağım. biçiminde kendinden beklenenleri yapmanın önemi açıklanmıştır. Ders araçları üretme ile ilgili olarak beşinci sınıfta, İlker, yıldızlara ve uzaya meraklıydı. Babasından teleskop almasını istedi. Babası teleskopa
ayıracak paralarının olmadığını söyledi. Bununla birlikte oğluna teleskop yapmayı teklif etti. İlker: İyi ama nasıl? Babası: İnternetten bakabiliriz, dedi. Bunun üzerine İlker teleskopun nasıl yapılacağını araştır, gerekli malzemeleri toplar ve görüntüyü alabileceği bir teleskop yapar. Günün birinde İlker Uzay Bilimleri de okuyarak başarılı çalışmalar gerçekleştirir biçiminde düzenlenen Mucit Çocuk metninde ise kendinden yapılması beklenen bir görevi tüm gerekleriyle yapmaya çalışan bir çocuğun yaşamdaki başarısından söz edilmektedir. Bilgi paylaşımı konusu ile ilgili olarak beşinci sınıf kitabında Fayların Hareketi metninde ise, depremin nasıl oluştuğu ve depremle ilgili yapılması gerekenlerin öğrencilerin konuşmalarına dayalı bir derste; Bu konuda bilgi edinip tedbir almamız gerekir. Hepimize pek çok görev düşüyor...ülke olarak öğrenmemiz ve yapmamız gerekenler var. Ceyda söz istedi. Öğrendiklerini örnekleyerek anlattı. Deprem konusunda epeyce bilgi edinmiştim. Fakat öğrenmemiz gereken daha pek çok şey olduğunu biliyordum. Bilgilerimi unutmadan aileme aktarmalıydım. denilmektedir. Güvenli yaşama ilişkin olarak yine beşinci sınıf ders kitabında yer alan Yangın şiirinde yangın sırasında yapılması gerekenler anlatılmakta ve Çakmakla ve kibritle oynamamak gerekir. Ocağa iyi bakıp söndürmek güvenliktir. denilmektedir. Okul merkezli etkinliklere katılmaya yönelik olarak ele alınan konular tiyatroya gitme, okul gezisine katılma, okula düzenli devam etme olarak özetlenebilir. Tiyatroya gitmeye ilişkin olarak birinci sınıfta; Deniz Kızı Okulda metninde Beklenen gün nihayet geldi. Burak erkenden kalktı. Babası Burak ı okuluna bıraktı. Burak koşarak tiyatronun gösterileceği salona yöneldi. Biletini kapıda duran görevliye verdi. biçiminde okulda düzenlenen tiyatro etkinliğine izleyici olarak katılması konusu işlenmektedir. Okul gezisine katılma ile ilgili olarak dördüncü sınıfta yer alan Kaybolan Çocuklar adlı metinde ise sınıf olarak çıkılacak bir piknik gezisinden iki çocuğun ayrılarak kendi başlarına başka bir mağarayı gezmeye gitmeleri ve kaybolmaları olumsuz bir örnekle ifade edilmiştir. Metinde Oysa Hüseyin ve Reşat, ailelerinden gezi için izin almalarına karşın, Nemrut Dağı na gitmek istiyorlardı. Ellerinde yiyecekleri arkadaşlarından ayrı yola çıkmışlardı. biçiminde olumsuz bir örnek sunulmaktadır. Okula düzenli
devam etmeye ilişkin olarak beşinci sınıf kitabında Okulum şiirinde, okumalı yurt için, çalışmalı yurt için, okullar kucak açmış gitmemek sanki niçin dizeleri yer almaktadır. Özdenetim Özdenetim konusuyla ilgili olarak kendini geliştirmek için çaba harcama 5, fiziksel ve duygusal sağlığını koruma 5, kısa ve uzun dönemli amaçlara sahip olma 3, problemlerini çözmek için mantıklı yollara başvurma 3, kendi kendini yönetme 2, amaçlarına ulaşmak için sürekli olarak kendini değerlendirme 1, kendi arzu ve isteği ile çatışsa bile görevini tamamlamaya 1, yönelik metinlere yer verilmektedir. Kısa ve uzun dönemli amaçlara sahip olmaya ilişkin ele alınan konular kişisel gelişim ve dünyayı koruma olarak özetlenebilir. Kişisel gelişim ile ilgili ikinci sınıf kitabında Küçük Dev Adam metninde Halil Mutlu, bugüne kadar sekiz Avrupa, dört kez dünya şampiyonu oldu. Üç kez de olimpiyat şampiyonu olarak bayrağımızı göndere çektirdi. 2008 yılında Çin de yapılacak olan olimpiyatlara hazırlanıyor. denilerek sporcunun günümüze kadar olan başarıları yanında geleceğe yönelik hedeflerinden de söz edilmektedir. Dünyayı koruma ile ilgili üçüncü sınıfta Mektup metninde, Sevgili Ağabeyciğim, büyüyüp önemli biri olursam, çevreyi korumak için belki çok daha önemli işler başarabilirim. biçiminde bir ifadeye yer verilmektedir. Problemlerini çözmek için mantıklı yollara başvurmayla ilgili ele alınan konular demokrasiyi kullanma ve büyüklerin sözünü dinleme olarak özetlenebilir. Demokrasiyi kullanmaya ilişkin üçüncü sınıfta Yaşasın Demokrasi metninde Babam bizi, sorunumuzu kavgasız çözüp çözemeyeceğimizi anlamak için odamıza gönderdi. Biz, bir dakika içinde sorunumuzu çözümledik. Ranzanın üstünde bir ay kardeşim yatacak, bir ayda ben yatacaktım. Yaşasın demokrasi. biçiminde ifadeler yer almaktadır. Büyüklerin sözünü dinleme ile ilgili beşinci sınıf kitabında Dağın Tepesindeki Bulutlar metninde sel sırasında suya kapılan bir kız çocuğunun annesinin sesini duyarak bir ağaç dalına tutunması ve gücünü sonuna kadar kullanarak kurtulmaya çalışması örnek olarak verilebilir.
Fiziksel ve duygusal sağlığını korumaya ilişkin ele alınan konular diş sağlığı, temizlik alışkanlığı ve sağlığını koruma olarak özetlenebilir. Diş sağlığı ile ilgili üçüncü sınıfta Alican ın Dişleri metninde Sonunda düşman bakteri ve ordusunu durduracak bir olay gerçekleşti; Alican birden banyoya gitti ve diş fırçasını eline aldı. Diş hekiminin dediklerini hatırladı. Geri çekiliyoruz! Alican sandığımızdan akıllı çıktı. biçiminde, Süt metninde Vücudumuzun kalsiyuma olan ihtiyacı yaşam boyu devam eder. Bu nedenle süt ve süt ürünlerini tüketmek bizim için her zaman gereklidir. biçiminde ifadeler yer almaktadır. Temizlik alışkanlığı ile ilgili dördüncü sınıfta Vücudumuzun Davetsiz Misafirleri metninde vücut ve çevre temizliği konusunda duyarlı davranmanın önemiyle ilgili Temizliğe dikkat ederek mikropları vücudumuzdan uzaklaştırmış oluyoruz. denmektedir. Sağlığını koruma ile ilgili beşinci sınıfta Güvenli Yaşam metninde ise Her türlü tehlikenin getireceği zarara karşı korunmak, güvende olmak demektir. Yani hastalıklardan, kötü alışkanlıklardan, hormonlu ve açıkta satılan yiyeceklerden uzak durmaktır. denilerek, sağlıklı olmanın nasıl sağlanacağı ile ilgili bir başka konuya değinilmektedir. Kendini geliştirmek için çaba harcamaya ilişkin ele alınan konular dil gelişimi, medya okuryazarlığı, başkalarına yararlı olma ve düşünmenin önemi olarak özetlenebilir. Dil gelişimi ile ilgili ikinci sınıfta Türkçemiz Ana Dilimiz şiirinde Türkçe nin gelişmesi çok okumaya bağlı. Yazarken özenmeli, Hiç yanlış yapmamalı. denirken medya okuryazarlığına ilişkin üçüncü sınıfta Mektup metninde Söylediğin gibi artık çok fazla televizyon seyretmiyorum. Televizyon izlediğim zaman da en çok belgeselleri izliyorum. Onları izlerken birçok şey öğreniyorum. biçiminde ifadeler yer almaktadır. Başkalarına yararlı olma ile ilgili beşinci sınıfta Fayların Hareketi metninde Ceyda nın bir ilk yardım kursuna gitmeye karar vermesi; Ben de, hemen ilk yardım kursu almak istiyorum anneciğim. İlerde acı çekmemek için bugünden harekete geçmeliyiz. ifadesi, kendini geliştirmek için çaba harcama olarak nitelendirilebilir. Düşünmenin önemi ile ilgili Sizde Buluş Yapabilirsiniz metninde Her buluş düşünmekle başlar. Herkesin bir düşüncesi vardır. Bunun anlamı, sizinde bir buluş
yapabileceğinizdir. ifadesi öğrencileri cesaretlendirici ve bu konuda çaba harcamaya yönlendirici bir örnek olarak değerlendirilebilir. Kendi kendini yönetmeye ilişkin olarak ele alınan konular zamanı etkili kullanma ve kendine güven duymadır. Zamanı İyi Kullanmak metninde Ali isimli öğrenci gününü planlayarak ödevlerini kendi kendine tamamlıyor ve oyun oynamak için de kendine zaman ayırıyor. Kendine güven duymaya ilişkin beşinci sınıf kitabında yer alan Merhaba Asker metninde Atatürk, ordumuzu azim ve cesaretle hedefe yönelterek başarı kazanmıştır. Bu konuda: Zafer, zafer benimdir diyebilenin; başarı, başaracağım diye başlayanın ve başardım diyebilenindir. ifadesi bireyin kendine duyduğu inançla kendini yönetebileceğine ilişkindir. Kendini değerlendirmeye ilişkin dördüncü sınıf kitabında öğrencilerin kendinde olan yetenekleri (zeka alanları ile ilişkilendirerek) keşfetmesi için; Hiç merak ettiniz mi neden zevk aldığımız şeyler farklıdır? Birimize kolay gelen ders, bir başkasının korkulu rüyasıdır? denmektedir. Kendi arzu ve isteği ile çatışsa bile görevini tamamlamaya ilişkin beşinci sınıf kitabında Dünyadan Uzakta metninde astronotların her türlü güçlüğe karşın uzayda görevlerini yerine getirmeleri anlatılmaktadır. Metinde Aynı zamanda vücutlarındaki denge sistemi de bozuluyor. Yolculuk süresi uzadıkça çok az kullanılan kemikler ve kaslar giderek zayıflıyor. Astronotlar uzayda birçok biyolojik değişimin yanında psikolojik bozulmayı da yaşıyorlar. denmektedir. ÇalıĢkanlık Çalışkanlıkla ilgili olarak çaba harcama 9, verilen görevi yerine getirme 3, zamanı etkili kullanma 2, disiplinli olma 2, işlerini uygun tavırlarla sonlandırma 1, öğrenme sorumluluğuna sahip olma 1 ifadelerine yer verilmiştir. Çaba harcama ile ilgili ele alınan konular başarısızlık karşısında yılmama, azimli olma, ideallerine ulaşmak için çalışma olarak ele alınmaktadır. Mikro Hüseyin metninde basketbol takımına alınmayan ama azimle çalışması sonucunda bir basketbol yıldızı olan öğrencinin öyküsü anlatılmaktadır. Metin, Hüseyin in En büyük dileğim okulun basketbol takımına girmek. Bu ufacık boyla mı diyeceksiniz? diye boyunun kısalığını vurgulamaktadır. Çok istemesine karşın
Hüseyin yerine takıma başka arkadaşı alınır. Hamit uzun boylu fakat basketbol konusunda yeteneksizdir. Maçta başarısız olan Hamit yerine oyuna girmek istediğini söyleyen Hüseyin Fırsat bu fırsat diyerek sahaya atladım Beden eğitimi öğretmenimiz baktı ki yetenekliyim, beni takıma aldı. Sonunda düşlerim gerçek oldu. Hem de bir karış diye nitelendirdikleri boyumla biçimindeki ifadelerle başarısızlık karşında yılmadan takıma girdiğini belirtmiştir. Yine ikinci sınıf kitabında Küçük Dev Adam metninde azimli olma Halter sporunda başarılı olmak istiyordu. Bu nedenle çok çalıştı. Halil Mutlu, yeni başarılar kazanmak için hâlâ çok çalışıyor. biçiminde ifadelerle yer almaktadır. İdeallerine ulaşma için çalışma ile ilgili beşinci sınıf kitabında En İyiye ve En Güzele Ulaşmak metninde eserlerinde kendi çabasını ve kendini yenileme azmini ortaya koyan Mimar Sinan a ilişkin Hiçbir zaman gördüklerini taklit etmedi. Sinan ın eserlerinde durmadan kendini aşma, daha iyiye, güzele varma çabası görülür. En büyük amacı, işte bu yaptığım eser, en iyisi diyebilmekti. En iyiye, en güzele ulaşmak için hep çalıştı. Bütün eserleri birbirini aşan sanat yapıtlarıdır. denmektedir. Verilen görevleri yerine getirmeye ilişkin ele alınan konular mesleğini yapma ve ödev yapma olarak özetlenebilir. Mesleğini yapma ile ilgili ikinci sınıf Türkçe ders kitabında Meslekler şiirinde Herkesin işi ayrı, Elbet tümü yararlı, Hepsinden önce gelir, İnsanların sağlığı. Özenle çalışırlar, Mesleğini sevenler, Emeğe saygı duyar, Çalışmayı bilenler denmektedir. Ödev yapma ile ilgili üçüncü sınıf Ödev metninde ise ödevlerini yapmak istemeyen Ahmet isimli öğrencinin dedesiyle geçirdiği bir gün sonucunda ödevlerini yapmanın ne kadar önemli olduğunu anlaması ve dedesi ne yapacağını sorduğunda Ödevlerimi yapacağım, dedi. Ahmet çantasını açıp hevesle ödevini yapmaya başladı. denilmektedir. Zamanı etkili kullanmaya ilişkin üçüncü sınıf kitabında Zamanı İyi Kullanmak metninde Ali sen çok çalışkan bir öğrencisin. Oynayacak bu kadar zamanı nasıl buluyorsun? Ben gecikiyorum. Üstelik başarısızım ve oyun içinde zamanım kalmıyor. Emelciğim aslında sen soruyu yanıtladın. Her işe zaman
ayırırım. Çalışırken yalnız yaptığım işi düşünürüm. biçimindeki ifadelerle zamanın etkili kullanıldığında birçok işin yapılabileceği açıklanmaktadır. Disiplinli olmaya ilişkin ele alınan konular disiplinli olmanın yararları ve iş anlayışında disiplin olarak özetlenebilir. Disiplinli olmanın yararları ile ilgili üçüncü sınıf kitabında Atatürk ün Planlı Çalışması metninde Atatürk yapacağı işlerde son derece sabırlı ve disiplinliydi. Emin adımlarla yoluna devam etti ve Kurtuluş Savaşı nı başarıyla sonuçlandırdı. ifadeleri disiplinli olmaya vurgu yapmaktadır. İş anlayışında disiplin ile ilgili dördüncü sınıf kitabında Atatürk ve Sanat metninde Atatürk ün kendisi geç kalmasına karşın oyunu zamanında başlatan Muhsin Ertuğrul a Eğer sadece benim için işinizi ihmal etseydiniz, bu dalkavukluktan ileri gitmez ve beni çok üzerdi. Ben herkesin işini bu kadar ciddiye almasını istiyorum. Ülke ancak böyle ilerler efendiler denilerek Atatürk ün ve Muhsin Ertuğrul un disiplinli olmaya verdiği önem belirtilmiştir. İşlerini uygun tavırlarla sonlandırmaya ilişkin üçüncü sınıf kitabında Atatürk ün Planlı Çalışması metninde Emin adımlarla yoluna devam etti ve Kurtuluş Savaşı nı başarıyla sonuçlandırdı. TBMM yi kurarak hep tasarladığı cumhuriyeti ilan etti. Bunları yaparken acele etmedi, ancak zamanla yarıştı. Getirdiği tüm yenilikleri uygun bulduğu zamanlarda gerçekleştirdi. denmektedir. Öğrenme sorumluluğuna sahip olmaya ilişkin beşinci sınıf kitabında Fayların Hareketi metninde depremin nasıl oluştuğunu ve depremle ilgili yapılması gerekenleri öğrencilerin sınıfça konuşmalarına dayalı bir derste; Bu konuda bilgi edinip tedbir almamız gerekir. Hepimize pek çok görev düşüyor Deprem konusunda epeyce bilgi edinmiştim. Fakat öğrenmemiz gereken daha pek çok şey olduğunu biliyordum. Bilgilerimi unutmadan aileme aktarmalıydım. Ben de, hemen ilk yardım kursu almak istiyorum anneciğim. İlerde acı çekmemek için bugünden harekete geçmeliyiz. denmektedir. HoĢgörü Hoşgörü ile ilgili olarak farklılıklara karşı duyarlı olma 4, uzlaşma yeteneğine sahip olma 4, başkalarının haklarına saygılı davranma 3, demokratik
değerleri anlama ve saygı duyma 3, kendi gereksinimleri ile başkalarının gereksinimleri arasında denge kurma 3 konularına yer verilmiştir. Demokratik değerleri anlama ve saygı duymaya ilişkin konular demokrasi ve insan hakları kavramlarıdır. Demokrasi ve insan hakları kavramları ile ilgili olarak ikinci sınıf ders kitabında Kuyruksuz Demokrasi Olmaz metninde demokrasi kavramı genel hatlarıyla açıklanmaktadır. Metinde, Abla, demokrasi nasıl bir şeydir? Demokrasi soyut bir kavramdır. Demokrasinin nasıl bir şey olduğunu öğrenmekten vazgeçip nerede olduğunu sordum. Yani demokrasinin olduğu yerde insanların hakları vardır. Büyük, küçük, fakir, zengin, kız, erkek herkes istediğini, düşünebilir söyleyebilir, yapabilir. Demokrasilerde insanlar kendi haklarını kullanırken başkalarının haklarına saygı göstermek zorundadır. Onların haklarını çiğneyemezler. biçiminde ifadeler yer almaktadır. Farklılıklara karşı duyarlı olmaya ilişkin olarak birinci sınıf Türkçe ders kitabında Futbolcu Fil metninde Tilki, tavşan, karga ve filin birlikte futbol maçı gerçekleştirdikleri öykünün sonunda filin bulunduğu takım galip geldiğinde gösterilen davranışlar farklılıklara karşı duyarlılık konusunda bir bilinç kazandırmaya yöneliktir. Metinde Futbol dünyası da fil gibi yetenekli bir futbolcu kazanmıştı. Tavşanlar, küçük fili omuzlarına almak istediler. Çok ağırdı. Onlar da küçük filin sırtına çıktılar Başarılarını doyasıya kutladılar. denmektedir. Başkalarının haklarına saygılı davranmaya ilişkin olarak Türkçe ders kitaplarında ele alınan konular ailedeki bireylerin hakları ve toplumsal normlara uyma olarak özetlenebilir. Ailedeki bireylerin hakları ile ilgili olarak ikinci sınıf kitabında Ağabeyim ve Ben metninde Ama ben ağabeyimi çok severim, hep benimle oynamasını isterim. Ağlayarak eve giderim. Annem ağlamama dayanamaz. Ağabeyimi eve çağırır. Benimle oynamadığı için ona kızar Ağabeyim akşamları bana kitap okur. O zaman da pek neşesi olmaz. İkinci sınıfa gidiyorsun. Artık kitaplarını kendin okuyabilirsin. Şu masaya oturalım. Herkes kendi kitabını okusun ne dersin? Olmaz. Çünkü ben ağabeyimin bana kitap okumasını bayılırım. Annemin duyacağı sesle ağlamaya başlarım, sus der, sus, okurum, tamam. biçiminde ağabeyinin haklarını önemsemeyen bir kardeşin
davranışlarını örnekleyen ifadeler görülmektedir. Toplumsal normlara uyma ile ilgili dördüncü sınıf kitabında Ödül metninde kendisini muayene ettirmek için muayene sırasında öne geçmeye çalışan ablasını uyararak, başka hastaların sırasını almak isteyen Büşra nın davranışı, başkalarının haklarına saygı göstermeye yönelik örnek bir davranış olarak gösterilebilir. Metinde Büşra, Hayır dedim. Sakın böyle bir şey yapma! Burada bizden önce gelip bekleyen insanların hakkını yemiş oluruz. denmekte ve ablası sırasını öne aldırsa da kendisi memuru uyararak gerçek sırasında muayene olmaktadır. Kendi gereksinimleri ile başkalarının gereksinimleri arasında denge kurmaya ilişkin ikinci sınıf kitabında Kuyruksuz Demokrasi Olmaz metninde kendisi ile oyun oynamak isteyen kardeşine önce olmaz yanıtını veren ablanın daha sonraki davranışı, gereksinimler arasında denge kurmaya örnektir. Metinde, Ablam önce biraz düşündü: Ben canım istemiyor diye Selen le oynamazsam, sende bizimle oynamayabilirsin baba. Selen le oynayacağım. Ama her zaman değil. Sen de yorgun olduğun zaman bizimle oynamıyorsun öyle değil mi? diyerek kardeşinin, babasının ve kendi gereksinimlerinin arasındaki dengeyi göstermektedir. Uzlaşma yeteneğine sahip olmaya ilişkin üçüncü sınıf kitabında yer alan Apartmanda Yaşıyoruz metninde tüm apartman sakinleri gürültü yapan ve komşularının haklarına özen göstermeyen aileye ders vermek amacıyla üst kat komşusunun evinde toplanır ve bütün çocuklar birlikte gürültü yaparak oynarlar. Bunun üzerine çocuklarına daha önce müdahale etmeyen Münevver Hanım kapıya gelerek ne yaptıklarını sorar. Ev sahibi de çocukları bağlayım mı, ne yapalım? der. Bunun üzerine Münevver Hanım aşağıya iner. Az sonra eşi yukarıya çıkarak özür diler, eşinin de çok pişman olduğunu ve sorunun tekrarlanmayacağını ifade eder. Bu ifadeler uzlaşma davranışlarına örnek olarak verilebilir. Merhamet
Merhamet temasına ilişkin diğer insanların hislerine ve gereksinimlerine duyarlı olma 9, problemleri olan insanları destekleme 3 ve diğer canlılara insanca davranma 3 ile ilgili bulgular elde edilmiştir. Diğer insanların hislerine ve gereksinimlerine duyarlı olma konusunda ele alınan konular empati kurma, gereksinimleri karşılama, duyarlılık karşısında ödül, yardımlaşma, çocukları küçümseme olarak özetlenebilir. Empati kurma ile ilgili olarak birinci sınıfta yer alan Kırmızının Sevinci metninde Çocuklar oyun oynarken yanlarına bir baloncu geldi. Çocuklar balon balon diye etrafına toplandılar. Hepsi de aynı renk balon istediler. Baloncu şaşırdı. Etrafında altı çocuk vardı. Elinde ise üç balon Üçünü verirse diğer üçü üzülecekti. Onları üzmek istemiyordu. Ceplerini karıştırdı. Ceketinin cebinden üç kırmızı balon daha çıkardı. Onları teker teker şişirdi. Birer birer çocukların ellerine verdi. Ne kadar da sevindiler. biçiminde ifadeler yer almaktadır. Gereksinimleri karşılama ile ilgili olarak üçüncü sınıfta Küçük Beyaz Bulut metninde yağmura gereksinim duyan bir ailenin küçük kızının kuraklık yüzünden ağlaması üzerine bulutun ağlayarak yağmur yağdırması anlatılmıştır. Duyarlılık karşısında ödül ile ilgili olarak dördüncü sınıfta yer alan Ödül metninde başkalarının gereksinmelerine duyarlı olan bir çocuğun bu duyarlılık karşısında elde ettiği ödüller anlatılmaktadır. Metinde, Markete giden Büşra, sıranın sonundaki hamile bayanı görür ve sıramı size verebilirim der. O bayan çok memnun olurum, ayakta zor duruyorum, teşekkür ederim diyerek sıralarını değiştirirler. Bunun üzerine birazdan mağaza müdürü gelerek 100. müşterinin Büşra olduğunu ve onun bir bisikletle ödüllendirileceğini ifade eder. biçiminde ifadeler yer almaktadır. Yardımlaşmayla ilgili olarak Bulduk metninde ise kitap okumak isteyen fakat kitabı olmayanlar için kitap toplama kampanyası düzenleme çalışması yapan öğrencilerin çalışmaları anlatılmıştır. Faydalı olmak, faydalı işlerle uğraşmak ayrı bir güzellikmiş. Bizde kitap kulübü kuralım... Velilerden, kırtasiyelerden kitap yardımı isteğinde bulunacak ve bunları bir yerde toplayacağız. denilmektedir. Çocukları küçümseme ile ilgili olarak, beşinci sınıf kitabında Balon metninde ise balon satıcısı, daha önce hiç balonu olmayan bir çocuğa bayramda parası olduğunda gelip balon alabileceğini söyler. Çocuk bu duruma
çok üzülür. Balonları o sırada elinden kaçıran baloncu ağaçtaki balonları alırsa ona birini verebileceğini söyler. Çocuk ağaçtaki balonları ağaca iyice sıkışan birsi hariç kurtarır. İster istemez tek bir balonu yerinde bırakarak aşağıya iner ve adama dönerek: Birini bana verecektiniz hangisi o der. Adam, seninki ağaçta kaldı evlat, çıkıp alabilirsin. biçiminde bir küçük çocuğun hislerini önemsemeyen bir baloncu ve çocuk öyküsü anlatılmaktadır. Problemleri olan insanları desteklemeye yönelik olarak ele alınan konular, temel gereksinimleri karşılama, bireysel farklılıkları destekleme, uyum sağlamayı destekleme olarak özetlenebilir. Temel gereksinimleri karşılamaya ilişkin olarak üçüncü sınıfta Arzu şiirinin Bir buğday tarlası olmak isterdim, Kimsesiz aç çocuklara sunmak için dizesinin açlıkla savaşan insanların sorunlarıyla ilgilenme konusunda duyarlılığı geliştirmeye yönelik olduğu söylenebilir. Bireysel farklılıkları desteklemeye ilişkin olarak dördüncü sınıfta Kendine İnandığın Kadarsın metninde Etrafımızdaki insanların ölçütleri bizim başarılı ya da başarısız olduğumuzu belirleyemez. Başarı, kişinin yeteneklerini en üst seviyeye çıkarmasına göredir. Sevdiğiniz derslere karşı ilginizi başkaları keşfedemiyorsa, siz kararlılığınızdan vazgeçmeyin ve kendinize inanın. der. biçiminde ifadeler yer almaktadır. Uyum sağlamayı destekleme ile ilgili olarak beşinci sınıfta Bir İnsan Kazanmak metninde birkaç okul değiştirdikten sonra yeni bir okula gelen Alper in başarısızlığını ortadan kaldırmak için öğretmenin öğrencileri Alper e yardım için güdülemesi ve sınıftaki öğrencilerin Alper e derslerinde kendisi fark etmeden yardım etmeleri, problemleri olan insanları desteklemeye yönelik olarak düzenlenmiş bir metin olarak görülmektedir. Tüm canlılara insanca davranmaya yönelik olarak ele alınan konular hayvan sevgisi ve hayvan bakımı olarak özetlenebilir. Hayvan sevgisi ile ilgili olarak ikinci sınıf kitabında yer alan Kedi metninde Gözlerine, sevdiğinizi belli ederek bakarsanız, hemen yanınıza gelir. Ayaklarınıza dolanır. Hele sevip okşarsanız yanınızdan ayrılmak istemez. denmektedir. Hayvan bakımı ile ilgili olarak Kuşları Besleyelim metninde Çevrenizdeki kuşları beslemek ister misiniz? Onları incitmeden, uzun uzun gözlemek ister misiniz? Cevabınız evet ise size kuş besleme masası yapmayı öneririz. biçiminde ifadeler yer almaktadır.
Nezâket Nezâket temasına yönelik olarak ilköğretimin ilk beş sınıfında verilen metinlerin 12 si diğer insanlara karşı davranışlarında dikkatli ve kibar davranma, 1 i de güler yüzlü olmaya ilişkindir. İnsanlara karşı davranışlarında dikkatli ve kibar davranma ile ilgili ele alınan konular sözel ifadelerinde kibar olma ve davranışlarında kibar olma olarak özetlenebilir. Sözel ifadelerinde kibar olma ile ilgili olarak üçüncü sınıf kitabında Sihirli Sözler şiirinde Üç sihirli söz bilirim; üç yumuşak, üç tatlı söz Onlara önem veririm, üçü de birbirinden öz. lütfen! sözcüğüdür biri; diğeri rica ederim! Özür dilerim! diğeri. Unutma lütfen bunları biçiminde ifadeler yer almaktadır. Davranışlarında kibar olmaya ilişkin olarak Güneşin Gücü metninde ise Rüzgar kardeş, elbette sen de güçlüsün. Ama bana kalırsa biraz sertsin. Zorbalıkla başarmayı umuyorsun. Bense ılığım, sıcağım. Benim bütün gücüm burada denmektedir. Güler yüzlü olmaya ilişkin dördüncü sınıf kitabında Hoşgörü şiiri anlayışlı ve güler yüzlü olmaya yönelik olarak düzenlenmiştir. Şiir Anlayışlı olun, güler yüz ile; kimseyi kırmayın acı söz ile, her gününüz geçsin bahar yaz ile, hoşgörülü olsun her bir vatandaş biçiminde devam etmektedir. Onurlu Olma Onurlu olma ile ilgili olarak; zayıflıklarını ve hatalarını kabul etme 7, yardımlaşma duygusu gelişmiş olma 3, ait olma duygusuna sahip olma 1 ile ilgili ifadelere yer verilmiştir. Zayıflıklarını ve hatalarını kabul etmeye ilişkin ele alınan konular oyunda, ortak yaşam alanlarında, ailede, kişisel başarıda, iş yaşamında zayıflıklarını ve hatalarını kabul etme olarak ele alınmaktadır. Oyunda zayıflıklarını ve hatalarını kabul etme ile ilgili birinci sınıf kitabında Mızıkçı metninde Ali oyunu izlerken hiç bir arkadaşının oyunu bozmadığını gördü. Ayrıca onların çok eğlendiklerini fark etti. Kendisi de yaptığı hatayı anladı. Bundan sonra oynayacağı oyunlarda kurallara uyacağına dair kendine söz verdi. biçiminde ifadelere yer verilmektedir. Ortak yaşam alanlarında hatalarını kabul etme ile ilgili ikinci sınıf
kitabı Apartmanda Yaşıyoruz metninde Çocuklarına daha önce müdahale etmeyen Münevver Hanım kapıya gelerek: ne yapıyorsunuz böyle, aşağıda oturamıyoruz? der. Ev sahibi de tıpkı Münevver Hanımın daha önce yaptığı gibi çocukları bağlayım m,ı ne yapalım? der. Bunun üzerine Münevver Hanım hatasını anlar ve aşağıya iner. Az sonra eşi yukarıya çıkarak özür diler eşinin de çok pişman olduğunu ve sorunun tekrarlanmayacağını ifade eder. Aile yaşamında zayıflıklarını ve hatalarını kabul etme ile ilgili ikinci sınıf Babamla Pazara Gittik metninde hesaplı olmak için kendisi pazara gitmeye karar veren babanın akşam eve geldiğinde alış veriş işlerinin kendisinin düşündüğü gibi olmadığını anlaması ve yaptığı davranıştan pişmanlık duyması anlatılmaktadır. Kişisel başarıda zayıflıklarını ve hatalarını kabul etme ile ilgili beşinci sınıf Yeni Çantalarda Eskir metninde tüm iyi olanaklarına karşın derslerinde başarısız olan ve sahip olduklarının kıymetini bilmeyen bir çocuğun hatasını anlaması anlatılmaktadır. Metinde Çok utanmıştım. Babama verecek hiçbir yanıtım yoktu. Yerden göğe kadar haklıydı. İkinci dönem bana bir gayret geldi ve sınıfı doğrudan geçtim. biçiminde bir ifadeye yer verilmektedir. İş yaşamında zayıflıklarını ve hatalarını kabul etme ile ilgili En İyiye ve En Güzele Ulaşmak metninde ise padişahın, Mimar Sinan ın işçilerin parasını adaletli bir biçimde dağıtmadığını düşünmesi ancak sonra hatasını anlaması vurgulanmaktadır. Yardımlaşma duygusu gelişmiş olmaya ilişkin olarak ele alınan konular karşılıksız yardımda bulunma ve vefalı olma olarak özetlenebilir. Karşılıksız yardımda bulunma ile ilgili üçüncü sınıf kitabında Uzayda Dostluk bayramı metninde kendini çok beğenen Satürn ün arkadaşları olan diğer gezegenleri kırması ve aralarının bozulması, buna karşın yardıma gereksinim duyduğunda arkadaşlarının onu yalnız bırakmaması anlatılmaktadır. Güneşin ışığını alamadığı için korkan Satürn e yardım Jüpiter den gelir: Korkma Satürn kardeş. Güneşle aranıza girdiğim için ışıkları sana ulaşmıyor. Satürn, Jüpiter e yaklaştıkça gerçek dostluğun güzelliğini, sıcaklığını anlamış. Anlamış da kalbini kırdığı arkadaşlarından özür dilemiş. denmektedir. Vefalı olma ile ilgili Ağustos Böceği ile Karınca metninde bu konuda Yiyecek bir şeyi, başını sokacak bir yuvası var mıydı? O, bütün yazı güzel sesiyle bizi eğlendirerek
geçirmişti. Kendisine bir kış hazırlığı yapmamıştı. Şimdi yardım sırası bizdeydi. Onu bu şekilde dışarıda bırakmak, bizim gibi yardımsever böceklere yakışmazdı. biçiminde bir ifade ile yardımlaşma duygusu hatırlatılmaktadır. Ait olma duygusuna sahip olmaya ilişkin Kazların Uçuşu metninde Kazlarda topluluk bilinci, yardımlaşma ve dayanışma da son derece gelişmiştir. Bu uzun uçuş sırasında hastalanan ya da yaralanan bir kaz olduğunda o kaz yalnız bırakılmaz... Gruptan bir iki kaz yanına verilir. Yaralı kaz iyileşene kadar, yardımcı kazlar arkadaşlarına bakar. Sonra yola birlikte devam eder ya da başka bir kaz sürüsüne katılırlar. Onlar da Niye bize katıldınız? demezler. denmektedir. Tutarlılık Tutarlılıkla ilgili olarak Türkçe kitaplarında adil olma 3, kurallara uyma 2, çevresindekilere sadık davranma 2, çalışmalarında etik bir yol izleme 1, birbirine uygun davranışlar izleme 1 konuları yer almaktadır. Adil olmaya ilişkin ele alınan konular görev dağılımında adalet, davranışlarda adalet, hakkını verme, kişilik özelliği olma olarak özetlenebilir. Görev dağılımında adalet ile ilgili dördüncü sınıf kitabında Kazların Uçuşu metninde Kazların özellikleri bunlarla bitmiyor. Ayrıca onlarda adalet sistemi de vardır. Kazlar herkesin eşit oranda güç harcaması için uçarken sık sık yer değiştiriyorlar. Yorulan kaz arkaya geçiyor, onun yerini hemen arkasındaki alıyor. biçiminde bir ifadeye yer verilmektedir. Davranışlarda adalet ile ilgili Ödül metninde, görevli memurun ilk sırada çağırdığı Büşra görevlinin yanına giderek; Bir yanlışlık oldu galiba. Ben burada bulunanların hepsinden daha sonra geldim. der. Böylece Büşra başkalarının sırasını almayarak başkalarının haklarına saygılı ve adil bir davranış sergilemiş olur. Hakkını verme ile ilgili beşinci sınıf kitabında En İyiye ve En Güzele Ulaşmak metninde Koca Sinan duydum ki, işçilerin bazılarına çok, bazılarına az para vermişsin. Bu cami benim adımadır. Beni ve Osmanlıyı anlatır. O sebepledir ki herkesin hakkı tam ödensin der. Bunun üzerine Sinan, padişaha çok ve az para alan işçilerin bir dakikada ne kadar çekiç salladıklarını saymalarını ister. Padişah çok para alanların daha çok
çekiç salladıklarını görünce mahcup olur. -Ey Sinan, ey mimarbaşı Sinan! Sen en doğrusunu, en adaletlisini yapmışsın. Ben de senden bunu beklerdim işte. biçimindeki ifadelerle hem padişah hem de Mimar Sinan için adil olmanın önemi açıklanmaktadır. Adaletin kişilik özelliği olması ile ilgili Nasrettin Hoca nın Güneş Gözlüğü metninde O, iyimser fakat haksızlıklar karşısında iğneleyici ve eleştiricidir. diyerek Nasrettin Hocanın adil olma özelliği vurgulanmaktadır. Kurallara uymaya ilişkin ele alınan konular oyun kurallarına ve trafik kurallarına uymadır. Oyun kurallarına uyma birinci sınıf kitabında Mızıkçı metninde Oyun oynamak eğlencelidir. Ama her oyunun kuralları vardır. Öyle arkadaşlarımız vardır ki, oyun kurallarına hiç uymazlar. Oyunda kendi söyledikleri olmazsa oyunu bozarlar. Biz onlara mızıkçı deriz. Ali de onlardan biriydi biçiminde yer almıştır. Trafik kuralları ile ilgili üçüncü sınıf kitabında Karagöz Hacivat metninde Karşıya geçerken dalgınlık yüzünden kırmızı ışığı görmemişim Aferin Karagöz üm! demek kuralları biliyorsun... Pekala karşında yeşil yanarsa ne yaparsın bakayım? denilerek trafik kuralları çocuklara hatırlatılmış ve kurallara uymanın önemi açıklanmıştır. Çevresindekilere sadık davranmaya ilişkin ele alınan konular çevresindeki kişilere sadık olma ve sorumluluklarına sadık olmadır. Çevresindeki kişilere sadık olma ile ilgili üçüncü sınıf kitabında Ağustos Böceği ile Karınca metninde tembellikle itham edilen ağustos böceğine sahip çıkan karıncanın Bizim çalışma zevkimizi artıran da eksik olmasın sevgili dostumuz ağustos böceği kardeşimizdir. biçimindeki ifadesine yer verilmektedir. Sorumluluklarına sadık olma ile ilgili dördüncü sınıf kitabında Kaybolan Çocuklar metninde sınıf olarak çıkılacak bir piknik gezisinden iki çocuğun ayrılarak başka bir mağarayı gezmeye gitmeleri ve kaybolmaları açıklanmaktadır. Metin, okul arkadaşları ve öğretmenlerine sadık davranmayan öğrencilerin davranışlarının sonuçlarını irdelemektedir. Birbirine uygun davranışlar sergilemeye ilişkin ikinci sınıf kitabında Babamla Pazara Gittik metninde Yemekten sonra annemle babam hesap yapmaya oturdular. Babam, sana verdiğim paraları nereye harcıyorsun, merak ediyorum. dedi. Bunun üzerine baba, ekonomik olmak için pazar alışverişini
yapmaya karar verir. Ancak fiyatları görünce babanın başlangıçtaki kararlılığından eser kalmaz ve Eve döndüğümüzde annem fileye baktı. Bir şeyler söylemeye hazırlanıyordu. Babam hiçbir söz duymak istemediğini söyledi. Evde yiyecek bir şey olmadığı için babam bizi lokantaya götürdü. ekonomik olma adına pazara kendi çıkan baba akşam ailesini dışarıda yemek yemeğe götürmüştür. Çalışmalarında etik yol izlemeye ilişkin Sizde Buluş Yapabilirsiniz metninde Patent, buluş yapanların haklarını koruyan yasal bir belgedir. Bu belge alındıktan sonra, buluşun kullanım hakkı belirli bir süre için yalnızca buluşçuya aittir. Bu süre içinde buluşçunun izni olmadan kullanılmaz. biçimindeki ifadelerle patent alınmadan başkalarının ürettikleri ürünler ve üretici hakları hatırlatılmaktadır. Dürüstlük Dürüstlükle ilgili olarak diğer insanlarla ilişkilerinde güvenilir olma 4 ve özgürce doğruyu konuşma 2, konularına değinilmiştir. Diğer insanlarla ilişkilerinde güvenilir olma ile ilgili konular alışverişte güvenilir olma, sözünü tutma, kişiler arası güvenirlik olarak özetlenebilir. Alışverişte güvenilir olmaya ilişkin ikinci sınıfta Tüketici Ailesi metninde Bunlar sağlam gömleklerimiz, şunlar da özürlü olanlar, dedi... Dürüst üretici veya satıcı ürüne etiket koyar, bilinçli tüketici olan alıcı ise etiketli ürünleri satın alır. biçiminde bir ifadeye yer verilmiştir. Sözünü tutma ile ilgili olarak ikinci sınıf Karagöz Hacivat metninde İnsan verdiği sözü yerine getirmeli. Ama bazen bunu yapamıyoruz. denmektedir. Kişiler arası güvenilirliğe ilişkin olarak, beşinci sınıf kitabında Balon metninde ise dürüstlük örneği göstermeyen balon satıcısının davranışı dikkat çekicidir. Metinde balonları elinden kaçıran baloncu ağaçtaki balonları alırsa çocuğa birini verebileceğini söyler. Çocuk ağaçtaki balonları ağaca iyice sıkışan birisi hariç kurtarır. İster istemez tek bir balonu yerinde bırakarak aşağıya iner ve adama dönerek, birini bana verecektiniz hangisi o der. Adam, seninki ağaçta kaldı evlat, çıkıp alabilirsin. biçiminde ifadeler yer almaktadır.