EnerjiSA Enerji Üretim A.Ş. SARIGÜZEL BARAJI VE HİDROELEKTRİK SANTRALİ PROJESİ YENİDEN YERLEŞİM EYLEM PLANI Ankara Eylül 2009
YÖNETİCİ ÖZETİ 1 GİRİŞ 7 10 1.1 ARKAPLAN 1.2 PROJENİN KISA TANIMI 1.3 PROJENİN YARARLARI 1.4 ETKİLENEN BÖLGELER VE YERLEŞİMLER (KÖYLER VE OBALAR) 1.5 YENİDEN YERLEŞİM EYLEM PLANININ KAPSAMI 10 11 12 13 16 2 YASAL ÇERÇEVE 18 2.1 ULUSAL YASAL ÇERÇEVE 2.1.1 TÜRKİYE CUMHURİYETİ ANAYASASI 2.1.2 TÜRKİYE DE YÜRÜRLÜKTEKİ YASAL ÇERÇEVE VE GELENEKSEL MÜLKİYET HAKLARI 2.1.3 KAMULAŞTIRMA KANUNU 2.1.4 ORMANLAR VE HAZİNE ARAZİLERİ 2.1.5 İFRAZ 2.2 DÜNYA BANKASI / IFC POLİTİKALARI VE İLKELERİ 2.2.1 IFC POLİTİKALARI 2.2.2 EKVATOR PRENSİPLERİ 2.3 ENERJISA NIN ŞİRKET POLİTİKASI 18 18 18 18 19 20 21 21 22 23 3 PROJEDEN ETKİLENEN NÜFUSA GENEL BAKIŞ 24 3.1 MEVCUT SOSYO-EKONOMİK DURUM 3.2 SOSYO-EKONOMİK ARAŞTIRMA 3.3 ETKİLENEN HANELERİN ÖZELLİKLERİ 3.3.1 GÖRÜŞÜLEN KİŞİLERİN (CEVAPLAYICILARIN) ÖZELLİKLERİ 3.3.2 HANELERİN ÖZELLİKLERİ 3.3.3 KONUT ÖZELLİKLERİ 3.3.4 HANELERİN EKONOMİK ÖZELLİKLERİ 3.3.5 HASSAS GRUPLARIN ÖZELLİKLERİ 3.4 ETKİLENEN VARLIKLAR 3.5 YEREL DESTEKLERDE GÖZETİLMESİ GEREKEN ÖNCELİKLER 3.5.1 KÖY DÜZEYİNDE ÖNCELİKLER 3.5.2 HANEHALKI DÜZEYİNDE ÖNCELİKLER 3.6 PROJE HAKKINDAKİ GÖRÜŞLER 24 25 26 26 26 30 31 33 34 35 35 36 37 4 ARAZİ EDİNİM PROSEDÜRLERİ 39 4.1 GENEL 4.2 ARAZİ EDİNİMİNE İLİŞKİN GEREKLİLİKLER 4.3 ARAZİ EDİNİM PROSEDÜRLERİ 4.3.1 KAMU ARAZİLERİ 4.3.2 ŞAHIS ARAZİLERİ 4.3.3 GELENEKSEL MÜLKİYET HAKKINA DAYALI KULLANILAN ARAZİLER 4.4 DEĞERLEME 4.4.1 TAŞINMAZ VARLIKLAR VE MÜTEMMİM CÜZLERİ İÇİN DEĞERLEME YÖNTEMİ 4.4.2 MÜZAKERE SÜRECİ 4.5 ARAZİ EDİNİMİ VE TAZMİNAT SÜRECİNE İLİŞKİN GÖREV VE SORUMLULUKLAR 39 39 39 39 40 42 43 43 45 47 Sarıgüzel HES Projesi YYEP Eylül 2009 2
4.6 TAŞINMAZ VARLIK EDİNİMİNİ ASGARİYE İNDİRME 48 5 PROJE ETKİLERİ VE ETKİ AZALTICI ÖNLEMLER 49 5.1 TAŞINMAZ VARLIKLAR ÜZERİNDEKİ ETKİLER 51 5.1.1 ETKİLER 51 5.1.2 ETKİ AZALTICI ÖNLEMLER 52 5.2 PROJEDEN ETKİLENEN İNSANLAR ÜZERİNDEKİ ETKİLER 54 5.2.1 ETKİLER 54 5.2.2 ETKİ AZALTICI ÖNLEMLER 58 5.3 PROJE NİN YARARLARI 60 5.3.1 PROJE NİN EKONOMİK YARARLARI: YEREL HALK İÇİN İŞ OLANAKLARI 60 5.3.2 PROJE NİN BÖLGEDEKİ ALTYAPIYA DÖNÜK YARARLARI: ERİŞİM YOLUNU İYİLEŞTİRİLMESİ 61 5.3.3 PROJE NİN EKONOMİK YARARLARI: YEREL EKONOMİYE KATKI 61 5.3.4 PROJE NİN SOSYAL YARARLARI: BÖLGEDEKİ OKUL BİNALARININ YENİLENMESİ 62 6 HALKLA İSTİŞARE VE HALKIN BİLGİLENDİRMESİ 63 6.1 HALKLA İSTİŞARE 6.1.1 PAYDAŞ TESPİTİ 6.1.2 PAYDAŞ KATILIMI (HALK KATILIMI) 6.1.3 PROJEDEN ETKİLENEN İNSANLARIN GÖRÜŞ VE ÖNERİLERİ 6.2 HALKI BİLGİLENDİRME 6.3 ŞİKÂYET MEKANİZMASI 63 64 65 67 67 68 7 İZLEME VE DEĞERLENDİRME 69 7.1 YYEP İZLEME ÇERÇEVESİ 7.2 İÇ İZLEME 7.3 DIŞ İZLEME 7.4 YYEP TAMAMLAMA DENETİMİ 7.5 ÇALIŞANLAR VE SORUMLULUKLARI 69 70 70 71 71 8 BÜTÇE 75 8.1 YYEP GELİŞTİRME VE UYGULAMA MALİYETLERİ 8.2 İZLEME VE DEĞERLENDİRME MALİYETLERİ 8.3 PROJE FİNANSMANI 75 76 77 9 UYGULAMA TAKVİMİ REFERANSLAR 78 80 Sarıgüzel HES Projesi YYEP Eylül 2009 3
Ekler Ek 1: Ek 2: Ek 3: Ek 4: Ek 5: Ek 6: Ek 7: Ek 8: Ek 9: Proje Alanının Kuşbakışı Haritası Kahramanmaraş İl Özel İdaresi ile Yapılan Protokol Anlaşması Orman Arazilerinin Kullanılmasına Yönelik Ön İzin Hanehalkı Anketi Etkilenen Kişilerin ve Varlıkların Sayımı Hanehalkı Bazında Tazminat ve İkame Değer Verileri Hanehalkı Bazında Gelir Kaynaklarının ve Dağılımlarının Hesaplanması Halk Bilgilendirme Broşürü Şikâyet Formu Sarıgüzel HES Projesi YYEP Eylül 2009 4
KISALTMALAR % Yüzde m 2 da ha Metrekare Dekar (= 1000 m2) Hektar (=10 da=10.000 m 2) $ ABD Doları TL Türk Lirası AEYYEP Arazi Edinimi ve Yeniden Yerleşim Eylem Planı CIA Kümülâtif Etki Değerlendirmesi ÇED Çevresel Etki Değerlendirmesi ÇOB Çevre ve Orman Bakanlığı DB Dünya Bankası DSI Devlet Su İşleri EP Ekvator Prensipleri EPDK Enerji Piyasası Düzenleme Kurulu GSTG Gayri Safi Tarımsal Gelir GSÜD Gayri Safi Üretim Değeri HES Hidroelektrik Santrali HH Hanehalkı IFC International Finance Corporation (Uluslararası Finans Kurumu) KEGP Kandil Enerji Grubu Projeleri MW Megawatt OP Operasyonel Politika PEİ Projeden Etkilenen İnsanlar PS Performans Standartları STK Sivil Toplum Örgütleri THG Toplam Hane Geliri YİD Yap-İşlet-Devret YYEP Yeniden Yerleşim Eylem Planı Sarıgüzel HES Projesi YYEP Eylül 2009 5
TEŞEKKÜR Bu rapor, çok sayıda EnerjiSA çalışanının değerli katkılarıyla birlikte PAR Danışmanlık tarafından hazırlanmıştır. Raporda özetlenen Arazi Edinimi ve Yeniden Yerleşim Eylem Planı (AEYYEP) birkaç yıldır uygulanmaktadır. EnerjiSA, Proje nin orijinalini tasarlayan ERE Elektrik Üretim ve Dağıtım Sanayi ve Ticaret A.Ş. den projeyi satın aldıktan sonra, arazi edinimi faaliyetlerine başlamıştır ve bu süreç halen devam etmektedir. EnerjiSA, etkilenen yöre halkının ve hanehalklarının bilgilendirilmesi ve arazi edinimi faaliyetleri için çok sayıda müzakere görüşmesi yürütmüştür. Bu süreç öncesinde de Proje de gerekli olan arazilerin edinimi için Tapu ve Kadastro Müdürlüğü ile koordineli olarak yaklaşık bir yıl kadar tapu ve kadastro hazırlık çalışmaları için çalışmıştır. Bu Proje kapsamında yürütülen çalışmalarda EnerjiSA, proje dolayısıyla arazileri etkilenen yöre halkının satın alınan veya kamulaştırılan arazilerden elde ettikleri gelir kaybını ikame etmeyi ve söz konusu hanelerin gelirinde artış sağlamayı amaçlamaktadır. Sonuç olarak EnerjiSA, YYEP nin hazırlanması için yaptığı çalışmalarından ötürü PAR ve EnerjiSA Proje Ekipleri ile ERE ye, bu sürece katıldıkları için yerel kurum-kuruluşlar ile yöre halkına ve de özellikle, katkılarından ötürü de Ayşe Kudat a teşekkür eder. Sarıgüzel HES Projesi YYEP Eylül 2009 6
YÖNETİCİ ÖZETİ Bu Yeniden Yerleşim Eylem Planı (YYEP), projeden etkilenen sekiz kırsal yerleşimde, Sarıgüzel Barajı ve Hidroelektrik Santrali (HES) tarafından etkilenen arazi ve diğer varlıkların edinimi ve tazmininde uygulanan genel çerçeveyi ve izlenen prosedürleri tanımlamak için hazırlanmıştır. YYEP, aynı zamanda Mayıs 2007 Nisan 2009 tarihleri arasında gerçekleştirilen saha çalışmalarıyla ilgili derinlemesine bir kavrayış edinilmesine yardımcı bilgiler ile etkilenen yerleşimlerde yapılan sosyo-ekonomik araştırmanın bulgularını sunmaktadır. Proje den etkilenen yerleşimlerdeki hanelerin çoğu (yüzde 57) sahip oldukları arazilerin yüzde 25 inden daha azını kaybettiği için Sarıgüzel HES Projesi, bu hanelerin geçim kaynaklarının sadece küçük bir kısmını etkilemektedir. Bu Proje de herhangi bir hane için fiziksel olarak yerinden edilme(etkilenme) söz konusu olmayacağı gibi herhangi bir hanenin, arazi edinimi nedeniyle taşınması da gerekmeyecektir. Bu nedenle, Proje nin nihai etkileri önemsiz olarak nitelendirilebilir. Bununla beraber, arazi ediniminden kaynaklı ortaya çıkan çeşitli etkiler ise genel hatlarıyla şu şekilde özetlenebilir: Proje için ihtiyaç duyulan arazinin büyük kısmı (yüzde 67), Çevre ve Orman Bakanlığı na ait orman arazisidir; Sarıgüzel Projesi için toplamda 340 parsel gerekmektedir ki bunlardan 302 parsel şahıslara, 38 parsel ise Hazine ye aittir; Etkilenen hane başına düşen ortalama parsel sayısı 1,6 olup hanelerin etkilenen en az 1 en fazla 7 parseli bulunmaktadır; Etkilenen hane sayısı, etkilenen sekiz yerleşimde yaşayan toplam hane sayısının yüzde 16 sıyla sınırlıdır; Toplam yüz seksen (180) hane 1 Proje için gereken arazilerin edinimi sonucunda arazilerinin bir kısmını, ürünlerini, ağaçlarını ve çeşitli yapılarını kaybetmekte olup bu 180 haneden sadece bir tanesi evini kaybedecektir. Ancak bu hanenin taşınması gerekmemektedir çünkü bu ev, ikinci konut olarak kullanılmaktadır; Proje den etkilenen 180 haneden toplam 124 ü ile yüz yüze anket yöntemiyle görüşülmüştür. Anket uygulanan hanelerin ortalama 1,9 ha araziye sahip oldukları2 ve bu arazilerinin ortalama olarak 0,5 ha lık kısmını (sahip oldukları arazinin yüzde 23 ü) Proje nedeniyle kaybettikleri görülmektedir. Bu 124 hanenin yüzde 57 si arazilerinin yüzde 25 inden azını; yüzde 28 i arazilerinin yüzde 26 ila 50 si oranından kaybetmektedir. Arazilerinin yüzde 51 ila 75 ini kaybedenler etkilenen hanelerin yüzde 7 sini ve yüzde 75 ten fazlasını kaybedenlerin ise yüzde 8 ini oluşturmaktadır. 1 Hacınınoğlu Köyü nde kullandıkları orman arazilerinin etkilenmesi dolayısıyla projeden etkilenen iki hane daha bulunmaktadır. Bu hanelerin kayıpları ise kamu arazileri üzerinde bulunmasına rağmen Proje tarafından tazmin edilmiştir. 2 Proje için 180 haneye ait toplam 69,7 ha arazi alınmıştır. Bu hanelerin kaybettiği ortalama arazi büyüklüğü olan 0,4 ha görüşme yapılan 123 hanenin kaybettiği ortalama araziden (0,5 ha) biraz daha küçüktür. Sarıgüzel HES Projesi YYEP Eylül 2009 7
Anket yapılan 124 haneden 104 3 ünün toplam yıllık tarımsal gelirine ilişkin bilgi alınabilmiştir. Araştırmaya göre hane başına 11.478 TL olan bu gelirin yüzde 93 ü bitkisel üretimden, 7 si ise hayvancılıktan elde edilmektedir. Proje dolayısıyla yaşanan arazi kaybının aksine etkilenen hanelerin tarımsal gelir kaybı, arazi kaybı oranından daha düşüktür. Arazi kayıp oranı yüzde 23 iken, ankete katılan hanelerin bitkisel üretime dayalı tarımsal gelir kaybı oranı ortalama yüzde 8 dir. Benzer bir şekilde, ankete katılmış haneler içerisinden tazminatını alan 90 hanenin de gelir kaybı yüzde 8 4 oranındadır. Ankete katılan hanelerin yüzde 71 i, tarımsal gelirlerinin yüzde 25 inden azını kaybetmekte; yüzde 17 si ise yüzde 26 ila 50 sini kaybetmektedir. Gelir kaybı oranı yüzde 50 ila 75 arasında olanların oranı da yüzde 75 ten fazla olan hanelerin oranı da görüşülen hanelerin yüzde altısıdır. Etkilenen hanelerin Toplam Hane Gelirinin yüzde 64 ü tarımsal gelirden, yüzde 36 sı ise tarım dışı gelirden oluşmaktadır. Toplam tarım dışı gelirin yüzde 38 i inşaat işlerinden, yüzde 28 i emekli maaşlarından ve yüzde 12 si de köy koruculuğu 5 maaşlarından elde edilmektedir. Proje den etkilenen köylerde kişi başına düşen ortalama gayri safi tarımsal gelir 1.586 TL ve kişi başına düşen toplam hane geliri 2.519 TL dir. Etkilenen araziler büyük bir kısmı (yüzde 57) 6 ve diğer taşınmazlar için bağımsız değerleme firması tarafından belirlenen değerleme fiyatlarının oldukça üstünde bedellerle gönüllü alıcı/satıcı anlaşmaları yapılmıştır. Buna göre ödenen tazminatlar, değerleme rakamlarından ortalama yüzde 43 daha yüksektir. Arazi edinim ve yeniden yerleşim çalışmaları için hane başına düşen birim maliyet (idari masraflar ve izleme çalışması için gerekli bütçe de dâhil olmak üzere) 24.066 TL dir 7. Arazileri ve/veya diğer taşınmaz varlıkları EnerjiSA tarafından satın alınan 93 hane, etkilenen varlıkları için ortalama 34.600 TL tazminat almıştır. Anlaşma sağlanan 93 haneye ilaveten hane başı 24.128 TL tazminat alacak 25 hane daha bulunmaktadır. Toplam 118 hane, ortalama 32.378 TL tazminat almaktadır. Anlaşma sağlanan 118 hane içerisinden anket yapılan 90 hanenin etkilenen varlıkları için alacağı tazminat bedeli ise ortalama 31.085 3 Görüşülen hane sayısı 124 olmasına rağmen, yaşlı olduğu, arazisini geçici olarak kullandığı veya şehir merkezinde yaşadığı için hiç ekim yapmayan 14 ü de dahil olmak üzere, toplam 104 hanehalkından toplam yıllık tarımsal gelire ilişkin veri toplanabilmiştir. Ayrıca bu 14 ün içerisinde arazi sahibi vefat etmiş ancak varisleri şehirde bulunduğu için ekim yapmayan haneler de bulunmaktadır. Diğer hanelerin ise tarımsal gelirlerine yönelik geçerli veri elde edilememiştir. 4 Bu hanelerin bitkisel üretime dayalı tarımsal gelirleri toplamı hane başına 10.751 TL dir ve etkilenen arazileri dolayısıyla bu gelirin ortalama 861TL sini kaybetmektedirler. 5 Türkiye nin güneydoğusunda bazı köylerde köy koruculuğu sistemi uygulanmakta olup bu kişilerin maaşı devlet tarafından ödenmektedir. 6 Halihazırda satın alınmış olan 139 parsele (toplam parsellerin yüzde 48 i) ek olarak, fiyat konusunda anlaşılan ancak satın alma sürecinin devam ettiği 33 parsel bulunmaktadır. Bunların dışında EnerjiSA nın Şubat ayı itibariyle görüşmeleri tamamladığı ve rapor yazıldığı sırada anlaşmaya varılamayan 70 parsel daha bulunmaktadır. İfraza konu olan ve bu nedenle kamulaştırma yoluyla edinilecek 60 parsel daha bulunmaktadır. Arazi edinimi sürecinin ayrıntıları için bkz. Bölüm 4.3. 7 Kullanıcılar projeden etkilenen hanehalkı sayısına eklenmiş ve arazi edinimi ve yeniden yerleşim birim maliyeti hesaplarına dahil edilmiştir. Sarıgüzel HES Projesi YYEP Eylül 2009 8
TL dir. Etkilenen yerleşimler içinde satın alınabilecek uygun arazi olmadığı halde, söz konusu tazminat bedelleri Proje bölgesindeki arazilerin piyasa fiyatlarının ve bağımsız uzman değerleme ekibinin hesapladığı ikame değerlerinin çok üzerindedir. Sonuç olarak etkilenen hanelere ödenen tazminat bedelleri, etkilenen her bir hanenin EnerjiSA ya sattığı araziden yaklaşık 36 yıl boyunca elde edebilecekleri net tarımsal gelire denktir. Etkilenen haneler aldıkları tazminatı vadeli hesaba 8 yatırdıkları takdirde tazminat 6 yılda iki katına çıkmaktadır. Buna ek olarak, etkilenen haneler tazminatlarını aldıktan sonra, 2 yıllık bir süre daha bu arazileri 9 işlemeye devam edebileceklerdir; bu da tarımsal gelirlerine yönelik zararın telafi edilmesinde ek bir katkı sağlayacaktır. Buna ilaveten Proje den etkilenen hanelere Proje inşaat işlerinde çalışmaları için öncelik verilecektir; işgücüne katılmaları da gene bu hanelerin gelirlerinin iyileştirilmesine katkı sağlayacaktır. Bir bütün olarak ele alındığında; arazi tazminatları, istihdam olanakları ve Proje nin sağlayacağı diğer katkılar, Proje nedeniyle satın alınan arazilerden hayat boyu elde edilebilecek kazançların hayli üzerinde kalacaktır. Sarıgüzel Projesi nin köy yollarının iyileştirilmesi gibi etkilenen köylere sağladığı doğrudan faydalar vardır. Bunun yanı sıra, kalıcı ya da geçici istihdam olanakları ile daha sınırlı ölçüde olmak üzere iş gücünün ihtiyaç duyduğu mal ve hizmetlerin bölgeden sağlanması gibi Proje nin dolaylı getirileri de olacaktır. Proje, arazi edinimiyle ilgili olarak sıklıkla karşılaşılan topraksızlaşma, işsizlik, evsizlik, marjinalleşme, gıda güvenliği ve gelir kaybı, hastalık, sosyal karmaşa ile ortak kullanımdaki kaynakların kaybı gibi etki ve risklere neden olmamaktadır. Etkilenen hanelerin çoğunluğu arazilerinin görece küçük bir kısmını kaybetmektedir; üretken varlıklarının ve dolayısıyla tarımsal gelirlerinin yüzde 90 ından daha fazlasını kaybeden hanehalkı sayısı sınırlıdır. Sadece bir hane ikinci ev olarak kullandığı bir konutu kaybetmektedir. Etkilenen haneler, kayıpları için satış bedellerini müzakere ederek kendilerine nakit ödeme yapılmasını talep etmişlerdir. Ayrıca etkilenen haneler içerisinden şimdiye kadar EnerjiSA ve yüklenicileri tarafından istihdam edilmiş kişiler bulunmaktadır. Etkilenen hanelerden çoğu kendi köylerinde ya da yakın köylerde yaşamaya devam ettiği için bu insanlar için marjinalleşme riski söz konusu değildir. Ayrıca bölgede olası bir sosyal karmaşaya dair de herhangi bir veri bulunmamaktadır. Neticede projenin en belirgin etkilerinden biri olan arazi alımına dayalı gelir kaybı, hem yüksek tazminat bedelleri ödenmesi hem de Proje nin sağlamakta olduğu işgücüne katılım yoluyla ikame edilecektir. 8 Bu rapor hazırlandığı sırada uzun vadeli devlet tahvillerinin faiz oranı yüzde 12 ydi. Etkilenen hanehalkları daha yüksek getiri elde etmek amacıyla alışılmış bir yol olan tazminatları vadeli banka hesaplarına yatırmak yerine genellikle tarımsal araziye ve/veya kent merkezlerinde arsaya yatırım yapmaktadır. 9 Tazminatın alınmasından sonra ekip biçme faaliyeti rezervuarda kalan parseller için geçerlidir. Sarıgüzel Projesi nde bu durumda olan parsel sayısı 97 dir, Bunlardan 6 tanesi kamulaştırma yoluyla alınacak olup 10 tanesi ile henüz anlaşma sağlanamadığı için arazi edinim yolu henüz netlik kazanmamıştır. Kalan 81 parsel ise gönüllü alıcı/satıcı anlaşması yoluyla alınmıştır. Sarıgüzel HES Projesi YYEP Eylül 2009 9
1 GİRİŞ Bu Yeniden Yerleşim Eylem Planı (YYEP), etkilenen sekiz kırsal yerleşimde Sarıgüzel Projesi nin etkilediği arazi ve diğer varlıkların edinimi ve tazmininde uygulanan genel çerçeveyi ve izlenen prosedürleri betimlemek için hazırlanmıştır. YYEP, aynı zamanda Mayıs 2007 Nisan 2009 tarihleri arasında gerçekleştirilen çalışmalarla ilgili derinlemesine bir kavrayış edinilmesine yardımcı bilgiler içermekte ve etkilenen yerleşimlerde yapılan YYEP çalışmasını takiben alınacak önlemleri vurgulamaktadır. Raporun aşağıdaki bölümleri: Arazi edinimi sırasında izlenen mevzuat ile ilgili yaklaşımı analiz etmekte; Hanehalkı anketleri ve derinlemesine mülakatlar yoluyla tespit edilen etkilenen yerleşimlerin sosyo-ekonomik profilini betimlemekte; Şahıslara ve kamuya ait etkilenen varlıkların sayımını vermekte; Projeye yönelik tutumlar ve yerel destek için geçerli öncelik alanları hakkında bilgi sağlamakta; Mevcut ve potansiyel Proje etkilerini ve müdahale alanlarını tanımlamakta; Arazi edinimi ve gelir kaybının telafisi için yapılan çalışmaları izlenmesi ve değerlendirilmesine ilişkin çerçeveyi belirlemekte; Şikâyet mekanizmasına dair izlenen süreçleri betimlemekte; ve, AEYYEP nin bütçesi ile Uygulama Takvimini sunmaktadır. 1.1 ARKAPLAN Hidrogüç önde gelen yenilenebilir enerji kaynaklarından birisidir. Enerji ihtiyacını, düşük maliyetli, güvenilir ve sürdürülebilir bir biçimde karşılamaya çalışan Türkiye için de önemli bir enerji kaynağıdır. Enerji sektöründe Yap-İşlet-Devret (YİD) Modeli, 1984 yılında özel sektör katılımını sağlamak üzere gündeme getirilmiştir. Ek olarak, AB katılım sürecinde Türk enerji mevzuatı AB müktesebatıyla uyumlulaştırılmış ve 2001 yılında 4628 sayılı Enerji Piyasası Kanunu yasalaştırılarak, serbest bir enerji piyasasına ilerleme olanağının yanı sıra adil ve saydam bir piyasa düzenlemesi imkânı da sağlanmıştır. 2004 yılında, Ceyhan Nehri üzerinde inşa edilecek dört adet baraj ve HES projesi için Kandil Enerji Grubu Projeleri (KEGP) adı altında fizibilite çalışmaları yapılmıştır. KEGP lisans belgeleri ilk olarak ERE Elektrik Üretim ve Dağıtım Sanayi ve Ticaret A.Ş. tarafından alınmış ve ardından EnerjiSA ya satılmıştır. Sarıgüzel, EnerjiSA tarafından inşa edilecek ve 49 yıl boyunca işletilecek bu dört KEGP projesinden biridir. Türk ekonomisine ve enerji piyasasına sağlayacağı katkıya ek olarak, Sarıgüzel Barajı ve HES Projesi, inşaat ve işletme dönemleri boyunca sağlayacağı istihdam olanakları da dâhil olmak üzere bölgede yeni fırsatlar yaratacaktır. Sarıgüzel HES Projesi YYEP Eylül 2009 10
1.2 PROJENİN KISA TANIMI Kahramanmaraş Merkez İlçe sınırlarında ve Kandil HES inin hemen alt kısmında yer alan Sarıgüzel Barajı ve HES, 103 MW kurulu kapasitesi ile yılda 289 GWh enerji üretecektir. Bu Proje, Kandil Grubu Projeleri içerisinde enerji üretim kapasitesi açısından ikinci büyük baraj projesidir (CIA, s. 10). Sarıgüzel Barajı ve HES, Kandil Enerji Grubu Projeleri içerisinde en sonda yer alan Hacınınoğlu Regülâtörü ve HES inin de hemen üst kısmında yer almaktadır. Sarıgüzel Barajı ve HES in normal su yüksekliği (860,00 m) Kandil Barajı nın kuyruk yüksekliği ile aynıdır. Sarıgüzel Barajı ndan çıkacak su, Hacınınoğlu HES ten geçecektir. Hacınınoğlu Regülâtörü ve HES, Sarıgüzel Barajı ve HES in tamamlayıcı parçası olacaktır (CIA, s. 18). Proje den etkilenen bölgeyi gösteren bir harita Şekil 1-1 de sunulmuş olup Proje yerini gösteren genel bir harita ise Ek 1 de verilmektedir. Şekil 1-1: Proje Sahası nda HES i Gösteren Harita Proje bileşenleri bir rezervuar alanı, bir elektrik santrali ve diğer yardımcı tesislerden oluşmaktadır. Sarıgüzel HES Projesi YYEP Eylül 2009 11
İletim hatları dışında Sarıgüzel Projesi nin bütün bileşenleri YYEP kapsamında yer almaktadır. İletim hatlarının güzargahı henüz belirlenmemiştir ancak, belirlendikten sonra ortaya çıkacak ilave arazi ihtiyacı olması durumunda, bu YYEP de bahsedilen ilgili Türk yasaları ve IFC politikaları söz konusu araziler için de uygulanacaktır. Bunun dışında, Proje nin inşaatı ve işletme dönemleri için mevcut köy yollarının iyileştirilmesi ve yeniden güzargah oluşturulması gerekmektedir. Bu Proje için çalışma yapılan ve raporun kalan kısmında da atıfta bulunulan yollar aşağıda tanımlanmıştır: Relokasyon(yeni güzargah) Yolu: Baraj su tutmaya başladığında kimi kısımları su altında kalacağı için Sarıgüzel in obalarını (mahalle) birbirine bağlayan mevcut köy yolunun güzergâhı değiştirilecektir. Sarıgüzel Sağ Sahil Yolu: Bu yol Hacınınoğlu Köyü nün Uludere Obası ndan geçen başka bir köy yoludur. Yol, ağır vasıtaların baraj gövdesine ulaşımlarını ya da denge bacası ile enerji santrali arasındaki erişimini sağlamaya elverişli olmadığından, mevcut yol iyileştirilecektir. 1.3 PROJENİN YARARLARI Türkiye deki enerji sektörü açısından taşıdığı öneme ek olarak, Sarıgüzel Barajı ve HES Projesi, yerel ekonomi ve proje nedeniyle doğrudan etkilenip etkilenmemelerinden 10 bağımsız olarak yöre halkı için bir takım yararlar sağlamaktadır. Proje nin beklenen yararları şu şekilde gruplanabilir: Yöre halkı için iş olanağı: Araştırmanın yapıldığı dönemde etkilenen hanelerdeki 8 kişinin halihazırda Hacınınoğlu Projesi nde çalışıyor olmasının yanı sıra yüklenici tarafından daha fazla sayıda yöre insanının istihdam edilmesi planlanmaktadır. Altyapının iyileştirilmesi: Köyleri ve obaları birbirine bağlayan iki yol projesi devam etmektedir. Bu yolların iyileştirilmesinin ardından yöre halkının diğer yerleşimlere erişimi kolaylaşacaktır. Yerel ekonomiye destek: Proje nin inşaat aşamasında işe alınan/alınacak çalışanlar temel ihtiyaçlarını (gıda, barınma, ulaşım, vb.) yöreden temin edeceklerdir. Bunun yerel ekonomiye katkıda bulunması beklenmektedir. Eğitime Destek: Projeden etkilenen iki farklı yerleşimdeki iki köy okulunun binalarını yenileme çalışmasına başlanmış olup bakım-onarım çalışmalarının 2009-2010 eğitim öğrtim yılı başlamadan bitirilecektir. Ayrıca yaklaşık 450 öğrenciye, bu eğitim yılı başında çeşitli kırtasiye malzemelerinin olduğu eğitim paketi dağıtılacaktır. Proje nin sağlayacağı yararlar ile ilgili ayrıntılar Bölüm 5.3 te anlatılmaktadır. 10 Proje den etkilenen yöre halkı, Proje nin inşaatına olanak sağlamak için arazi ve/veya diğer taşınmaz varlıklarını kaybedenlerdir. Sarıgüzel HES Projesi YYEP Eylül 2009 12
1.4 ETKİLENEN BÖLGELER VE YERLEŞİMLER (Köyler ve Obalar 11 ) Türkiye deki yasal mevzuat ve Dünya Bankası/IFC Performans Standartları na uygun olarak EnerjiSA, Sarıgüzel Projesi nin yöre halkı üzerindeki olumsuz etkilerini en aza indirmeyi hedeflemektedir. Türk mevzuatı, benzeri yatırım projeleri nedeniyle arazilerini ve varlıklarını kaybeden insanların haklarını korumaktadır. Proje nedeniyle etkilenen nüfusların hakları konusundaki anlayışı genişleten DB/IFC Performans Standartları, yöre halkının maruz kaldığı olası olumsuz etkilerden kaçınmak ya da bu etkileri en aza indirmek için daha da gelişkin bir yönlendirme sağlamaktadır. Etkilenen bireylerin ve toplulukların yerinden edilmesi ile sonuçlanan arazi edinimini reddetme hakkının olmadığı hallerde, arazi edinimi sürecinin zorunlu olduğu kabul edilmektedir (IFC PS 5, 2006, s.18). Bu koşullar altında, araziler, ulusal yasal mevzuata uygun olarak, kamulaştırma yoluyla edinilebilmektedir. Ancak kamulaştırma, şahıslara ait arazilerin edinimi için izlenebilecek tek yol değildir; bunlar gönüllü alıcı/satıcı anlaşmaları yoluyla da edinilebilirler. EnerjiSA, gönüllü alıcı/satıcı anlaşmalarını en iyi seçenek olarak değerlendirmektedir. Öte yandan, tapu sahiplerinin kendi aralarındaki anlaşmazlıklardan kaynaklı durumlarda olduğu gibi arazi ediniminin görüşmeler yoluyla yürütülmesini engelleyen haller de söz konusudur. Bu gibi durumlarda 12, enerji sektöründen sorumlu olan kamu otoritesi, EPDK, kamu yararı kararı çıkartabilmekte ve ulusal yasal mevzuat çerçevesinde kamulaştırma yoluna gidebilmektedir. Diğer yandan, Proje için gerekli olan arazi ister EnerjiSA tarafından ister EPDK kanalıyla alınmış olsun, arazi için yapılan ödeme Proje sahibi firma olan EnerjiSA tarafından karşılandığı için ödenen tazminat bedelleri herhangi bir kamu kurumunun yapacağı ödemeden daha yüksektir. Bir projede arazi edinim süreci yöre halkı için yerinden edilmeye neden olabilir. IFC ye göre, iki tür yerinden edilme(etkilenme) söz konusudur: fiziksel ve ekonomik. Fiziksel olarak yerinden edilme(etkilenme), kişilerin, bir barınağın, üretken varlıkların ya da üretken varlıklara erişimin (örneğin, arazi, su ve orman alanlarının) kaybedilmesi ile sonuçlanan bir şekilde fiilen fiziksel olarak yaşadığı yeri değiştirmesi anlamına gelirken; ekonomik olarak yerinden edilme(etkilenme), kişilerin kendilerinin fiziksel olarak yer değiştirmesine gerek olmaksızın, kişilerin üretken varlıklara erişimini kesintiye uğratan ya da ortadan kaldıran bir eyleme atıfta bulunmaktadır (IFC, 2002). Tablo 1-1 de gösterildiği gibi bu Proje için hem kamuya hem de şahıslara ait arazilere ihtiyaç duyulmaktadır. Proje için ihtiyaç duyulan arazinin çoğu (yüzde 67) Çevre ve Orman Bakanlığı na aitken şahıslara ait arazilerin oranı düşüktür. 11 Proje bölgesinde köyler yerelde oba olarak adlandırılan küçük yerleşimlerden (mahalle) oluşmaktadır. 12 En tipik örnek anlaşmazlığa konu olan tapulu arazilerdir. Sarıgüzel HES Projesi YYEP Eylül 2009 13
Tablo 1-1: Sarıgüzel Projesi için İhtiyaç Duyulan Arazilerin Dağılımı Arazi Tipi Arazi Büyüklüğü (ha) Toplam Arazi içindeki Oranı (%) Hazine Arazisi 25,9 9 Orman Arazisi 196,2 67 Şahıslara ait Araziler 69,7 24 TOPLAM 291,8 100 Kaynak: Sarıgüzel, YYEP Araştırması, 2009 Sarıgüzel Projesi nden etkilenen kırsal yerleşimler Kahramanmaraş İli Merkez ve Ekinözü ilçelerine bağlıdır. Sekiz köyün (Demirlik, Hacınınoğlu, Kertmen, Kürtül, Sarıgüzel, Yeniköy, Kabaktepe ve Hacıbudak) sınırları içinde kalan bir kaç oba, Baraj ve HES inşaatı ile iyileştirilen yol ağından etkilenmektedir. Diğer yandan, Proje için ihtiyaç duyulan şahıslara ait arazilerin bulunduğu yerleşim yeri (köy) sayısı altı olup (Tablo 1-2) kalan 2 yerleşimde şahıslara ait parsel bulunmamaktadır. Bu iki yerleşimde sadece orman arazileri Proje den etkilenmektedir. Yerleşim yeri bazında şahıslara ait etkilenen arazi büyüklükleri ve projeden etkilenen hane sayıları Tablo 1-2 de gösterilmektedir. İl Tablo 1-2: Yerleşim Yeri Bazında Şahıslara Ait Etkilenen Araziler ve Projeden Etkilenen Hanehalkları Kahraman maraş Yerleşimler (Köyler) Obalar Şahıslara ait Etkilenen Toplam Arazi (ha) Etkilenen Toplam Parsel Sayısı Etkilenen Toplam Hane Sayısı Demirlik Ceyhan Nehri ne yakın araziler 4,3 17 10 13 Hacınınoğlu Merkez ve Uludere obaları 22,2 118 58 Kertmen Tilkiler Obası 0,09 3 3 Kürtül Çamçukuru Obası ve Ceyhan Nehri ne 1,3 17 13 yakın araziler Sarıgüzel İkizce and Payamlı obaları 32,5 142 94 Yeniköy Ceyhan Nehri ne yakın araziler 9,3 5 2 14 Kaynak: Sarıgüzel, EnerjiSA verisi, 2009 TOPLAM 69.7 302 180 13 Demirlik Köyü nde Proje için ihtiyaç duyulan iki parselin sahibi Hacınınoğlu Köyü nde oturmaktadır. Bu nedenle arazisi Demirlik te olan tapu sahibi Hacınınoğlu Köyü nün etkilenen toplam hanehalkı sayısı içinde değerlendirilmektedir. 14 Yeniköy de bulunan ve Proje için gerekli olan beş parselden üçü, biri Sarıgüzel de ikisi Yeniköy de ikamet eden üç tapu sahibine aittir. Bu parsellerin büyüklüğü 1,5 ha dır. 7,74 ha büyüklüğündeki diğer iki parselle ilgili anlaşmazlık söz konusu olduğundan bu iki parselin tapu sahipleri ve dolayısıyla etkilenen hane sayısı bilinmemektedir. Sarıgüzel HES Projesi YYEP Eylül 2009 14
Hazine arazileri söz konusu olduğunda, 38 parselin çoğunluğu (yüzde 73,7) Sarıgüzel Köyü nde bulunurken, geri kalanı üç yerleşime dağılmış durumdadır (Tablo 1-3). İl Tablo 1-3: Yerleşim Yeri Bazında Hazineye ait Etkilenen Araziler Yerleşimler (Köyler) Hazineye ait Etkilenen Toplam Arazi (ha) Etkilenen Parsel Sayısı Etkilenen Arazilerin Toplama Oranı % Hacınınoğlu 2,6 9 10 Kahraman maraş Sarıgüzel 22,8 28 88 Kürtül 0,5 1 2 TOTAL 25,9 38 Kaynak: Sarıgüzel, EnerjiSA verisi, 2009 Etkilenen köyler bir kaç mahalleden ( oba ) oluşan orman köyleridir ve birbirlerine görece uzaktırlar. Sarıgüzel Projesi için 180 haneye ait 302 parsele ihtiyaç duyulmuştur. Mayıs 2009 itibariyle, bu 302 şahıs parselin satın alma işlemleri tamamlanmıştır 15. Etkilenen tüm köylerdeki bütün hanelerin sadece yüzde 16 sı arazi edinimi sürecinden etkilenmiştir (Tablo 1-4). Köyler Tablo 1-4: Yerleşim Yeri Bazında Toplam ve Etkilenen Hane Sayıları Toplam Hane Sayısı Toplam Etkilenen Hane Sayısı Etkilenen Hane Sayıları Köy Dışında Yaşayan Hane Sayısı Köyde Yaşayan Hane Sayısı Etkilenen Hanelerin Toplam Hane Sayısına Oranı Demirlik 103 9 16 2 7 7 Hacınınoğlu 125 59 11 48 38 Kertmen 158 3 0 3 2 Kürtül 159 13 1 12 8 Sarıgüzel 371 94 15 79 21 Yeniköy 57 2 0 2 4 TOPLAM 973 180 29 151 16 Kaynak: Sarıgüzel, YYEP Araştırması, 2009 Etkilenen köylerdeki evler birbirlerinden görece uzaktır. Bu köyler topografyanın çok engebeli olması nedeniyle yeterli derecede sulanabilir, verimli ve geniş tarımsal arazilere sahip değillerdir. Temelde tarımsal faaliyetler geçimlik üretime dayanmaktadır; arazinin yüzde 49 u tahıl üretimi, yüzde 29 u bağcılık ve yüzde 22 si bahçecilik için kullanılmaktadır. 15 Kendilerine ait araziyi kaybeden 180 haneye ek olarak Hacınınoğlu Köyü nde orman arazisinde bulunan varlıklarını kaybeden iki hane daha bulunmaktadır. 16 Demirlik te edinilen parsellerden birisinin sahibi Hacınınoğlu Köyü nde yaşadığı için o ve ailesi Hacınınoğlu nda sayılmıştır. Sarıgüzel HES Projesi YYEP Eylül 2009 15
Sarıgüzel Projesi için şahıslara ait 302 parsele ihtiyaç duyulmaktadır; bunların yüzde 57 si (172 parsel) gönüllü alıcı/satıcı anlaşmaları yoluyla Mayıs 2009 itibariyle satın alınmış bulunmaktadır. Satın alınanların çoğu için (172 den 139 tanesi) ödemeler hali hazırda yapılmış olup anlaşılan diğer 33 parsel ile ilgili satın alma süreci devam etmektedir. Mutabık kalınan tazminat bedelleri, bağımsız bir değerleme firması tarafından taşınmaz varlıklar için belirlenen değerleme fiyatlarının oldukça üzerindedir. Arazi sahipleri, ürünler, meyve bahçeleri ve yapılar da dâhil olmak üzere kaybettikleri tüm taşınmaz varlıkları için tazminat almışlardır. EnerjiSA nın etkilenen taşınmaz varlıklar için yüksek bedeller ödemesi görüşmelerin başarısına açıkça katkıda bulunmuştur. Tazminat bedelleri üzerine anlaşılan 172 parsele ek olarak, Proje için ihtiyaç duyulan 130 parsel daha bulunmaktadır. Bunlardan 64 ü EPDK tarafından (Bölüm 4.3.2.2.), 17 si İl Özel İdaresi tarafından (Bölüm 4.3.2.3) ve bir tanesi de (yol inşaatından kısmen etkilenmesi sebebiyle) hem İl Özel İdaresi hem de EPDK tarafından kamulaştırılacaktır. Bunların dışında geriye kalan 48 parselin satın alınması için yürütülen görüşmeler Şubat 2009 ortasında sona ermiş ve Mayıs ayı itibariyle bir anlaşmaya varılamamıştır. Bu parseller de büyük ihtimalle EPDK tarafından kamulaştırılacaktır. Etkilenen hanelerin hiçbirisi fiziksel yerinden edilmeye maruz kalmadığı ve arazi alımı, etkilenen yerleşimlerdeki hanelerin yüzde 16 sına ait olan az sayıda parselle sınırlı kaldığı için, Proje den kaynaklı Arazi Edinim sürecinin etkilerinin önemsiz olduğu söylenebilir. EnerjiSA, Proje nin etkilenen insanlar üzerindeki olumsuz etkilerini en aza indirmek için IFC PS 5 e uygun hareket etmiştir. YYEP in amacı, Proje nin yöredeki insanların geçim kaynaklarına dönük olumsuz etkilerini en aza indirilmesi için alınan önlemlerin nasıl hayata geçirildiğini ve etkilerin azaltılmasına yönelik çalışmaların başarısını güvence altına almak amacıyla nasıl bir izleme-değerlendirme sürecinin yürütüleceğini betimlemektir. 1.5 YENİDEN YERLEŞİM EYLEM PLANININ KAPSAMI Sarıgüzel Projesi için geliştirilen ve uygulanan YYEP aşağıdaki temel bileşenleri kapsamaktadır: Projeden etkilenen alanın ve varlıkların tespit edilmesi, aynı zamanda etkilenen mülk sahiplerinin ve kiracıların/kullanıcıların tespit edilmesi; Yasal çerçevenin tanımlanması; Halk katılımını, projeden etkilenen arazi sahiplerinin çoğunluğuyla yapılan görüşmeleri, varlıkların değerleme çalışmasını ve tazminat ile sağlanacak diğer yeniden yerleşim desteklerinin tanımlanmasını içeren arazi edinimi sürecinin tamamlanması; Etkilenen 6 kırsal yerleşimdeki etkilenen kişilere ilişkin bir sosyo-ekonomik araştırmanın yapılması; Sarıgüzel HES Projesi YYEP Eylül 2009 16
Gelir restorasyonunun hesaplanması; Uygulamaya yönelik kurumsal düzenlemelerin tanımlanması; Şikâyetlerin giderilmesine yönelik prosedürler; İzleme ve uygulamaya yönelik düzenlemeler ve Uygulama programının ve bütçesinin hazırlanması. Aşağıdaki bölümlerde bu faaliyetlerin detayları şu şekilde anlatılmaktadır: Bölüm İki, arazi edinimi, yeniden yerleşim ve tazmin süreçleri için göz önünde bulundurulan ulusal yasal çerçeveyi ve bu meselelerde benimsenecek Dünya Bankası/IFC Politikaları ile Ekvator Prensiplerini betimlemektedir; Bölüm Üç, araştırma kapsamındaki projeden etkilenen nüfusla ilgili detaylı sosyo-ekonomik bilgi ile projeden etkilenen bölgenin mevcut sosyo-ekonomik durum özetini vermektedir; Bölüm Dört, mevcut Türk mevzuatı ile bağlantılı olarak EnerjiSA tarafından izlenen arazi edinimi süreçleri ile varlıkların değerlemesi, arazi edinimi, tazminat ve müzakere de dâhil olmak üzere uygulama sürecini ele almaktadır; Bölüm Beş, Proje ye atfedilebilir mevcut ve olası etkiler ile üretken varlıklar, bina ve altyapı da dâhil olmak üzere tüm taşınmaz varlıkların kaybı nedeniyle ortaya çıkan etkileri, bu etkileri azaltmaya yönelik önlemleri ve ilgili müdahale alanlarını sunmaktadır; Bölüm Altı, şikâyet ve anlaşmazlık çözme mekanizmasının sağlanması da dahil olmak üzere YYEP kapsamında yürütülecek faaliyetler ile halkla istişare ve halkı bilgilendirme süreçlerini açıklamaktadır; Bölüm Yedi, uzmanlarca gerçekleştirilecek bir izleme sürecinin sağlanması da dâhil olmak üzere YYEP ye kapsamında yürütülecek olan izleme ve değerlendirme mekanizmasını özetlemektedir; Bölüm Sekiz, YYEP maliyetlerinin ve arazi edinim süreci ile bu süreci izleyen adımlar yoluyla gerçekleştirilen tüm işlere yönelik bütçenin detaylarını vermektedir; ve Bölüm Dokuz, uygulama aşamasındaki sorumlu taraflara dair bilgiler ile YYEP ın uygulama takvimini sunmaktadır. Sarıgüzel HES Projesi YYEP Eylül 2009 17
2 YASAL ÇERÇEVE Bu bölüm, arazi ediniminin yasal çerçevesi konusuna odaklanmakta ve dolayısıyla ulusal yasal çerçeveyi ve ilgili Dünya Bankası / IFC Performans Standartları nı kapsamaktadır. 2.1 ULUSAL YASAL ÇERÇEVE 2.1.1 Türkiye Cumhuriyeti Anayasası Ekim 2001 de ilgili maddeleri değiştirilen Türkiye Cumhuriyeti Anayasası, kamulaştırma sürecinde kamu çıkarlarını ve özel mülkiyeti koruyan önemli unsurlar barındırmaktadır. Kamu yararı kararı adına alınan şahsa ait arazi ve varlıkların kamulaştırılması durumunda kamu kurumlarının, kamulaştırılan varlıkların değerini arazi ediniminden ve proje inşaatından önce şahsa ait banka hesabına ödemeleri gerekmektedir. Türkiye Cumhuriyeti Anayasası nın 46. Maddesi kamu yararı gerekçesiyle özel mülklerin kamulaştırılmasına izin vermektedir. Bu Proje söz konusu olduğunda EPDK, kamu yararı kararını vermeye yetkili ilgili kamu kurumudur. 2.1.2 Türkiye de Yürürlükteki Yasal Çerçeve ve Geleneksel Mülkiyet Hakları Geleneksel mülkiyet hakları belirli bir düzeye kadar modern kanunlarca tanınmaktadır. Türkiye deki tarımsal araziler söz konusu olduğunda, bu arazilerin sahipliğine ilişkin resmi bir tapu bulundurulması görece yeni bir gelişmedir. Daha yaygın olanı kullanıcıların/üreticilerin haklarının tanınmasıdır. Geleneksel mülkiyet hakkı da belirli koşullar altında modern kanunlarca tanınmaktadır. Örneğin arazinin aynı kişi ya da aile tarafından herhangi bir anlaşmazlık ya da kesinti olmaksızın 20 yıl boyunca kullanıldığı durumda o araziyi kullanan kişi/kişilere kullanım/mülkiyet hakkı verilmektedir. 2001 de değiştirildiği haliyle 4721 sayılı Türk Medeni Kanunu, cinsiyet ve yaşa bakılmaksızın tüm varislere eşit veraset hakkı tanısa da gelenekler, çoğu durumda kadınların haklarını kullanmalarının önüne geçmektedir. Arazinin erkek varisler arasında dağıtılması yaygın bir uygulamadır. Proje alanında sınırlı sayıda kadın arazi sahibi vardır. Genellikle aile arazisinin ekilmesi işi, etkilenen köylerde yaşayan erkeklerce yapılmaktadır; ancak arazi ikinci bir şahıs tarafından alındığında, bazı kadın varisler satış gelirinden kaynaklanan paylarını istemektedirler. 2.1.3 Kamulaştırma Kanunu Anayasaya uygun olarak tüm kamulaştırma süreçleri 2001 yılında değiştirilen (No. 4650) Kamulaştırma Kanunu na (No. 2942) göre yürütülmektedir. Herhangi bir taşınmaz varlığın kamulaştırılması için Kamu Yararı kararı çıkarılması gerekmektedir. Kamu Yararı kararının Sarıgüzel HES Projesi YYEP Eylül 2009 18
sonucu olarak yalnızca kamu kurumlarının araziyi almasına izin verilmektedir. Kamulaştırma Kanunu nun 5. Maddesi uyarınca enerji projeleri için Kamu Yararı kararı ise EPDK tarafından alınmaktadır. Kamulaştırma Kanunu, arazi el değiştirmeden önce etkilenen kişilere eksiksiz biçimde tazminat ödenmesini teminat altına almaktadır. Kanun, değerleme sürecinin tamamlanması ile mülkiyet ya da kullanım haklarının devrini müzakere etmek için resmi girişimlerde bulunulmasını ve tapu sahiplerinin banka hesaplarına nakit ödemenin eksiksiz olarak yapılamasını gerekli kılmaktadır. Mülk sahipleri ya da varisler arasındaki paylarına ilişkin anlaşmazlıklar bu süreci durdurmayacaktır, çünkü kamu kurumunun kamulaştırmaya izin vermek için mahkemeye başvurma hakkı vardır. Anlaşmazlık durumlarında arazinin değeri, mahkemeler, yetkili arazi sahibini belirlediğinde ödenmek üzere, faiz getirisi olan bir banka hesabında tutulur. Kamulaştırma Kanunu uyarınca, Kamu Yararı kararı alınmasına takiben altı ay içerisinde kamulaştırmanın tamamlanması gerekmektedir. Altı ay içinde tamamlanmadığı takdirde, kamulaştırma hakkını uzatmak için resmi bir izin gerekmektedir. Sarıgüzel Projesi için yürütülen arazi edinim süreci esas olarak gönüllü alıcı/satıcı müzakereleri yoluyla yürütülmüş olmakla birlikte kamulaştırma yoluyla edinilecek şahıslara ait bazı parseller (64 parsel) de bulunmaktadır. Bu parseller, başta tarımsal arazinin ifraz yoluyla bölünmesi ihtiyacı gibi farklı pürüzler nedeniyle satın alınamamıştır 17. Güzergâhı değiştirilecek ve iyileştirilecek yollar, şahıslara ait araziler kadar Hazine ye ait arazilerle orman arazilerini de etkileyecektir. Kamu arazilerinin edinimi ile ilgili yasal mevzuat bir sonraki kısımda anlatılmıştır. Şahıslara ait araziler ise mücavir alan sınırları dışında kalan yollarının bakım ve yapımından sorumlu olan İl Özel İdaresi kanalıyla gerçekleştirilecek kamulaştırma neticesinde alınacaktır. Bazı köy yollarının standartlarının iyileştirilmesi amacıyla EnerjiSA, İl Özel İdaresi ile bir protokol imzalayarak arazi edinimi işini üzerine almıştır (Ek 2). Bölüm 2.1.5 te de ifraza konu tarım arazilerinin edinimi ile ilgili yasal mevzuat ve süreç anlatılmaktadır. 2.1.4 Ormanlar ve Hazine Arazileri Orman alanlarında yer alan tesislere yönelik olarak 5192 sayılı Orman Kanunu nda (3 Temmuz 2004 tarihli ve 25511 sayılı Resmi Gazete), Savunma, ulaştırma, enerji, iletişim, su şebekesi, atık su, petrol, doğal gaz, altyapı tesisleri ile katı atık imha alanlarının yerleştirilmesi ve inşaatı ile ilgili olarak; sanatoryum, baraj, gölet ile mezarlıklar ile ilgili olarak; devlet sağlık, eğitim ve spor tesisleri ile devlet ormanlarındaki alakalı yerler ile ilgili olarak kamu yararı ya da kamusal gereklilik olması halinde, gerçek ve tüzel kişilere belirlenen değer karşılığında Çevre ve Orman Bakanlığı tarafından izin çıkarılabilir. 17 Tarımsal araziler, 2 hektardan daha küçük parsellere bölünememektedir. Proje kapsamında yapılan yol, büyük arazilerin sadece küçük bir bölümünü etkilemektedir. Etkilenen parsellerin büyük bir bölümünü PEİ lere bırakmak için ilgili kamu kuruluşu Proje adına arazilerin kamulaştırması işini üstlenmek durumundadır. Sarıgüzel HES Projesi YYEP Eylül 2009 19
denmektedir. Kanun un ilgili maddesi uyarınca EnerjiSA, Orman Genel Müdürlüğü nden gereken belgeleri almak için başvuruda bulunmuştur. Orman Genel Müdürlüğü, Bölüm 4 ve 4.4.1.5 te anlatılan yönteme göre değer tespiti yaptırmıştır. Orman Arazileri için verilen İzinler Hakkındaki Yönetmelik in 12. Bölümü nün 60. Maddesi ne atıfla (Değerleme İlkeleri), EnerjiSA, yeniden ağaçlandırma masrafları, tesisler ve araziler için gereken izin masrafları ve teminat masraflarını içeren belirlenmiş değeri ödemiştir. Orman Arazisi Kullanım Ön İzin Belgesi nin bir kopyası Ek 3 te verilmektedir. Hazine arazilerinin edinimi dolayısıyla kamu yararı kararının çıkartılması için EnerjiSA nın EPDK ya başvurması gerekmektedir. Kamu yararı kararının ilan edilmesi koşuluyla EnerjiSA, bu arazilerin kullanımı için Maliye Bakanlığı na başvurabilir. Kullanım hakkı, yerinde incelemeye dayanarak tanınacaktır. İşlemler sırasında projeden etkilenen araziler için Maliye Bakanlığı na yıllık bir kira ödenmektedir. 4628 Nolu Elektrik Piyasası Kanunu na istinaden 2005 tarihinde 5346 sayılı Yenilenebilir Enerji Kaynaklarının Elektrik Enerjisi Üretimi Amaçlı Kullanımına İlişkin Kanunu nda yapılan geçici değişiklik uyarınca Türkiye deki enerji şirketlerine, Proje aşağıdaki şartları sağladığı takdirde, Hazine ye ait olup baraj rezervuarı için kullanılan alanlar için bedelsiz kullanım hakları verilmiştir: Yenilenebilir kaynaklara dayanması; Kamu yararına olduğunun EPDK tarafından ilan edilmiş olması; 2012 sonu itibariyle tamamlanacak olması.. 2.1.5 İfraz Türkiye deki Toprak Koruma ve Arazi Kullanım Kanunu (No. 5578), tarımsal arazilerin, işlenmeyeceklerse, 2 hektardan daha küçük parsellere bölünemeyeceğini öngörmektedir. EnerjiSA, relokasyon yolu, rezervuar ve erişim yolları, yaklaşım tüneli inşaatları ve aşağı malzeme sahaları için daha büyük parsellerin küçük parçalarına ihtiyaç duymaktadır. Arazi ihtiyacı bu denli az olduğu için EnerjiSA, etkinin kapsamını en aza indirmek adına, yolun yanındaki özel parsellerin tamamını satın almak istememiş, yalnızca kendisi için gerekli olan küçük bölümleri almak istemiştir. Ancak bu küçük arazi bölümlerinin alınması 2 hektardan daha küçük arazi parsellerinin ortaya çıkmasına neden olmaktadır. Etkilenen parçaların büyük kısmının PEİ lerde kalabilmesi için arazi ediniminde kamulaştırma yöntemini kullanacak olan bir kamu kurumu, Proje adına hareket edecektir. Bu parseller için arazi edinimi gönüllü alıcı/satıcı müzakereleri yoluyla gerçekleştirilememektedir. Gereken küçük arazi parçalarının alımını sağlamak için bu arazilerin İl Özel İdaresi tarafından alınmasına köylüler ile görüşülerek karar verilmiştir. Sarıgüzel HES Projesi YYEP Eylül 2009 20
2.2 DÜNYA BANKASI / IFC POLİTİKALARI VE İLKELERİ Proje, bir bankalar konsorsiyumu olan IFC tarafından kısmen de olsa finanse edildiği için Proje kapsamında Ekvator Prensipleri ne olduğu kadar Dünya Bankası Grubu/IFC Politikalarına da uyulmak zorundadır. Arazi edinimi ile ilgili politikalar ve ilkeler aşağıda betimlenmektedir. 2.2.1 IFC Politikaları Proje nin sosyal yönleri söz konusu olduğunda, EnerjiSA, Dünya Bankası Grubu nun Politikaları ve Yaklaşımları ile ilişkili bazı temel dokümanları dikkate almıştır. Bu dokümanlar; 2001 yılının Aralık ayında yayınlanan Operasyonel Politika 4.12, 2006 yılının Nisan ayında yayınlanan Performans Standardı 5: Arazi Edinimi ve Zorunlu Yeniden Yerleşim ile YYEP in hazırlanmasında yararlanılan IFC nin Yeniden Yerleşim Eylem Planı Hazırlanması Konulu El Kitabı dır. Bu dokümanların ana hedefi, yöre halkı üzerindeki olası olumsuz etkilerin planlama yoluyla hafifletilmesini ve Dünya Bankası Grubu tarafından finanse edilen belirli bir projenin sonucu olarak yerinden edilen tüm insanların projeden yarar elde etmesini sağlayacak uygun önlemlerin alınmasını temin etmektir. Bu temel meseleleri göz önünde bulundurarak aşağıdaki OP 4.12 politika hedefleri hesaba katılmaktadır: (a) Uygulanabilir tüm alternatif proje tasarımlarını araştırmak suretiyle, uygun olan hallerde zorunlu yeniden yerleşimden kaçınılmalı ya da zorunlu yeniden yerleşim en aza indirilmelidir. (b) Yeniden yerleşimden kaçınmanın uygulanabilir olmadığı hallerde yeniden yerleşim faaliyetleri, proje tarafından yerinden edilen insanların proje yararlarını paylaşmalarını sağlamak üzere ve yeterli yatırım kaynakları sağlamak suretiyle sürdürülebilir kalkınma programları olarak tasavvur edilmeli ve yürütülmelidir. Yerinden edilen insanlara anlamlı ölçüde danışılmalı, bu kişilere yeniden yerleşim programlarının planlama ve uygulamasına katılma fırsatı verilmelidir. (c) Yerinden edilen insanlar, geçimlerini ve yaşam standartlarını iyileştirmek için giriştikleri çabalarında, ya da en azından yerinden edilmeden önce sahip oldukları seviyelere veya eğer daha yüksekse proje uygulamasının başlamasından önce geçerli olan seviyelere gerçek anlamda tekrar ulaşmak için giriştikleri çabalarda desteklenmelidir. (DB, OP 4.12, s.1) Sarıgüzel Projesi nde zorunlu yeniden yerleşimden kaçınmak mümkün olmadığı için EnerjiSA, Proje nedeniyle yaşanan varlık kayıpları için etkilenen tapu sahiplerine varlıkların ikame maliyetleri değerinde tazminatlarını ödemiştir. OP 4.12 ye göre, ülke kanunlarının Sarıgüzel HES Projesi YYEP Eylül 2009 21
eksiksiz ikame maliyeti değerinde 18 tazminat verilmesi standardını karşılamadığı hallerde, ülke kanunları çerçevesinde öngörülen tazminat, ikame maliyeti standardını karşılamak için gereken ek önlemlerle tamamlanmalıdır. EnerjiSA bu gerekliliği karşılamak için, etkilenen haneler ile yapılan açık ve şeffaf müzakereler neticesinde varılan anlaşmaya istinaden bağımsız değerleme firması ile bir STK tarafından belirlenen değerleme rakamlarının epey üzerine çıkan tazminat bedelleri ödemiş ve tüm tapu devir işlemleriyle ilgili masrafları da karşılamıştır. Kaybedilen varlıkların nakdi olarak tazmin edilmesinin yanı sıra, DB Politikası ve IFC nin Performans Standardı 5 gereği, Proje Sahibi yerinden edilen insanların geçimlerini ya da yaşam standartlarını iyileştirmeye veya en azından eski durumuna getirmeye odaklanmalıdır. Yeniden yerleşim desteği, etkilenen yerleşimlerdeki yöre halkının kamu hizmetlerine ve gerek alıcı gerekse satıcı olarak yerel pazara erişimi ile balıkçılık veya hayvan otlatma için kullanılan alanlara erişimin olumsuz şekilde etkilenmesinden kaynaklı oluşacak farklı kayıp türlerinin tazmin edilmesi bakımından da önemlidir. Bu nedenle eşdeğer nitelikte, sosyal ve kültürel bakımdan kabul edilebilir kaynak ve fırsatların oluşturulması gerekmektedir. Bu meseleler göz önünde bulundurulduğunda EnerjiSA, yeniden yerleşim sürecini, etkilenen insanların geçimlerini iyileştirmek adına bir fırsat olarak da algılamıştır. Ayrıca söz konusu Dünya Bankası Politikası, Proje Sahibinin yerinden edilenler arasındaki en yoksul grupların ihtiyaçlarına odaklanması gerektiğini vurgular. Bu insanlar, örneğin, uygun resmi veya hukuki tanınırlığı olan arazi tapularına sahip olmayabilirler; ancak çeşitli nedenlerle projeden etkilenebilirler. OP 4.12, resmi tapu eksikliğinin, bu durumdaki etkilenen insanlara tazminatın sağlanması yönünde bir engel teşkil etmemesi gerektiğini vurgular. Ulusal yasal çerçeve açısından dâhil edilmiyor olsalar dahi, en yoksul gruplar kadar hassas gruplar da tazminat planları içinde değerlendirilmelidir. 2.2.2 Ekvator Prensipleri Ekvator Prensipleri Finans Kurumları (EPFK), 2006 yılında yayınlanan ve EPFK tarafından finanse edilen projelerin sosyal ve çevresel yönden daha duyarlı ve sorumlu projeler olmasını sağlamak amacıyla proje finansmanındaki sosyal ve çevresel riskleri belirlemeye, değerlendirmeye ve yönetmeye yönelik olarak geliştirilen bir grup prensibi benimsemiştir. Buna uygun olarak, EPFK, projeden etkilenen ekosistemler ve yöre halkı üzerindeki olumsuz etkilerden mümkün olan hallerde kaçınılabilmesi ve eğer bu etkilerden kaçınmak mümkün değilse, azaltılabilmeleri, hafifletilebilmeleri ve/veya uygun biçimde tazmin edilebilmeleri için Proje faaliyetlerinin planlanması ve uygulanmasından sorumlu olan taraf olarak kredi alan kurumlara Prensiplerin önemini belirtmektedir (EP, 2006, s.1). Ekvator Prensipleri ne göre projeler, öncelikle olası riskler ve etkiler ardından da IFC nin 18 İkame Maliyeti, kaybedilen varlıkları; yani kaybedilen varlıkların piyasa değerini ikame etmek ve banka masraflarını karşılamak için yeterli miktarı belirlemeye yardımcı olan varlık değerlemesi yöntemi ile hesaplanmaktadır. Bu değerleme yöntemini uygularken, yapıların ve varlıkların amortismanı dikkate alınmamalıdır. Sarıgüzel HES Projesi YYEP Eylül 2009 22
uygulanabilir sosyal ve çevresel standartları bakımından sınıflandırılmalıdır. Standartlar, projeden kaynaklanan risklerin ve etkilerin değerlendirilmesi için kullanılacak olup, ulusal kanunlara ve yönetmeliklere uygun olarak da değerlendirilecektir. Bu değerlendirme, etki azaltıcı önlemlerin uygulanması sırasında atılacak adımların tanımlanmasına yardımcı olacak projeye özgü eylem planları ve yönetim sistemlerinin planlanması ve uygulanması için gerekmektedir. Ekvator Prensipleri, etkilenen yöre halkı üzerinde önemli derecede olumsuz etki yaratan projeler için söz konusu süreçte, bağımsız, ön görüşme ve bilgilendirmeye dayalı müzakerelerin yapılmasını teminat altına alacağını, EPFK nin beklentilerini karşılayacak ölçüde projeden etkilenen yöre halkının kaygılarını ve dile getirmek istediği konuları tam anlamıyla ele alınmasını sağlayacak bir araç olup olmamasından bağımsız halkın katılımını kolaylaştıracağını vurgulamaktadır (EP, 2006, s.3). 2.3 ENERJISA NIN ŞİRKET POLİTİKASI EnerjiSA nın genel şirket politikaları birbirini tamamlayan beş temel politikadan oluşmaktadır. Bu politikalar; Yönetim Politikası, İnsan Kaynakları Politikası, Kalite Politikası, Çevre Politikası ile İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği (İSG) Politikası dır. Kalite Politikasında belirtildiği gibi Türkiye nin lider enerji şirketi olmayı hedefleyen EnerjiSA, toplumun kalkınmasına katkı sağlamak için çevre dostu ve yüksek derecede verimli santraller inşa etmeyi ve işletmeyi amaçlamaktadır. Sarıgüzel Projesi de bu ana hedefe uygun olarak yürütülmüştür. EnerjiSA nın çevre politikası yalnızca fiziksel çevre ile sınırlı değildir; aynı zamanda faaliyetlerini içinde yürüttüğü sosyal çevreyi de kapsamaktadır. Bu bakımdan faaliyetleri çevre dostu bir biçimde yürütmek amacıyla EnerjiSA, projelerden etkilenen köyleri en az düzeyde etkileyecek şekilde çalışmaların yürütülmesini hedeflemektedir. Bu anlamda EnerjiSA, arazi edinimi faaliyetlerinin mümkün olduğunca az ya da sıfır olumsuz etkiye neden olmasını sağlamak adına hem Türk yasalarındaki gereklilikleri hem de IFC/Dünya Bankası gerekliliklerini karşılayacaktır. Buna ek olarak EnerjiSA, uluslararası alanda tanınan politikaların ve standartların bir önkoşulu olarak paydaşların katılımını temin etmeye yönelik kurumsal düzeyde bir plana sahiptir. Bu Plan, planlanan bir projenin tüm aşamalarında devlet kurumlarının, yerel sakinlerin ve yöre halkının, STK ların, medyanın ve diğer çıkar gruplarının sürece nasıl dâhil edileceğine açıklık getirmek için geliştirilmiştir. Bu plan, projeden etkilenen insanları ve projeden etkilenen diğer grupları, Proje ve onun potansiyel etkileri konusunda devamlı ve yapıcı bir biçimde bilgilendirmek ve aynı taraflarla aynı biçimde müzakere yürütmek için tasarlanmış, süregelen ve çok yönlü bir plandır. Planın hazırlanmasında EnerjiSA, IFC nin Etkin İstişare ve Bilgilendirme Yoluyla Daha İyi İş Yapma İyi Uygulamalar Elkitabı (Ekim 1998) başlıklı metninde ortaya konulan halkla istişare ve halkın bilgilendirilmesine ilişkin yönergelerini dikkate almıştır. Sarıgüzel Projesi kapsamındaki arazi edinimi sürecinin bir parçası olarak paydaş katılımı, Paydaş Katılım Planı ile uyumlu bir biçimde gerçekleştirilmiştir. Bu sürecin detayları Bölüm 6 da verilmektedir. Sarıgüzel HES Projesi YYEP Eylül 2009 23