T.C. GÜMRÜK VE TĠCARET BAKANLIĞI KOOPERATĠFÇĠLĠK GENEL MÜDÜRLÜĞÜ 2012 YILI ÇEKĠRDEKSĠZ KURU ÜZÜM RAPORU ġubat 2013
ĠÇĠNDEKĠLER I- GĠRĠġ... 3 II-ÜRETĠM A-Dünya Üretimi... 3 B-Türkiye Üretimi... 4 III- DÜNYA VE TÜRKĠYE TÜKETĠMĠ... 6 IV-ĠHRACAT DURUMU A- Dünya Ġhracatı... 6 B- Türkiye Ġhracatı... 7 V- DÜNYA VE TÜRKĠYE FĠYATLARI A- Ġhraç Fiyatları... 8 B- TariĢ Üzüm Birliğinin Alım Fiyatları... 9 VI-UYGULANAN ÜZÜM POLĠTĠKALARI... 10 VII-SONUÇ VE DEĞERLENDĠRME... 11 2
I-GĠRĠġ Ülkemiz dünyada en büyük çekirdeksiz kuru üzüm üreticisi ve ihracatçısı konumundadır. Dünyadaki çekirdeksiz kuru üzüm ihracatının % 35-50 ini gerçekleģtiren ülkemiz, dünya çekirdeksiz kuru üzüm fiyatlarının oluģmasında önemli etkiye sahiptir. Ülkemizde üretilen üzümün yaklaģık 2/3 ü çekirdekli 1/3 ü ise çekirdeksiz üzümden oluģmaktadır. Çekirdeksiz kuru üzümün dünya rekoltesi ortalama 725 bin Ton civarında (Çin ve Hindistan dan 2009 ve öncesinde sağlıklı veri alınamadığından rekolteye üretim miktarları dâhil edilmemiģtir.) gerçekleģmekte olup,son üç yılda Çin,Hindistan ve Özbekistan verileri de eklendiğinde 1000 tonun üzerine çıkmıģtır.ülkemiz rekoltenin % 25 ine tekabül eden ortalama 250 bin ton üretim ile dünya sektöründe büyük paya sahiptir. Ülkemizde üretilen çekirdeksiz kuru üzümün yaklaģık % 90 i ihraç edilmektedir. Dünyadaki ihraç payımız ise %35-50 arasında değiģmektedir. Ülkemiz ihracatının büyük bir bölümü AB ülkelerine yapılmaktadır. Çekirdeksiz kuru üzüm yıllık 400-500 milyon Dolar döviz geliri ile tarımsal ürünler bazında ilk üç sıra içerisinde yer alan önemli ihraç ürünlerindendir. Bölgelerimize göre üretim incelendiğinde ise Ege Bölgesinde çekirdeksiz kuru üzüm, Marmara Bölgesinde sofralık ve Ģaraplık, Akdeniz Bölgesinde ilk turfanda, Orta Anadolu ve Güneydoğu Anadolu Bölgesinde Ģaraplık, Ģıralık, sofralık, çekirdekli kurutmalık üzüm yetiģtiriciliğinin geliģme gösterdiği görülmektedir. Ülkemizde üretilen üzümlerin yaklaģık %30'u sofralık, %35'si kurutmalık % 30'u pekmez, pestil, sucuk, Ģıra ve %5'de Ģaraplık olarak değerlendirilmektedir. Bugün Türkiye' de ihracata yönelik sofralık üzüm üretimi bakımından ilk sırayı çekirdeksiz üzüm almaktadır. Türkiye'de üzüm ihracatının %95'ini sultani çekirdeksiz üzüm oluģturmaktadır. DıĢ ticarete konu olan ve Ülkemizde genellikle kurutmalık olarak değerlendirilen çekirdeksiz üzümün hasadı Ağustos ayında baģlamakta ve Eylül ayında sona ermektedir. Türkiye de çekirdeksiz kuru üzüm üretimi esas itibariyle Ege Bölgesinde yoğunlaģmıģ olup, özellikle Manisa, Turgutlu, Salihli, Akhisar, Menemen, KemalpaĢa, Çal ve Çivril de üretilmektedir. Üretilen sofralık yaģ üzüm ise baģta Rusya, Almanya ve diğer Avrupa birliği ülkelerine ihraç edilmektedir. II-ÜRETĠM A-DÜNYA ÜRETĠMĠ: Dünya çekirdeksiz kuru üzüm rekoltesi tablo-1 de belirtildiği üzere 650-1085 bin ton civarında gerçekleģmektedir. Son beģ yıl ortalamasına göre dünya çekirdeksiz kuru üzüm üretimi yaklaģık 725 bin tondur (Çin ve Hindistan hariç). Çekirdeksiz kuru üzüm üretiminde iklim koģullarına bağlı olarak zaman zaman büyük azalmalar veya artıģlar da yaģanabilmektedir. Son iki yılda Çin, Hindistan ve Özbekistan verileri de eklendiğinde 1000 bin tonun üzerine çıkmıģtır. 3
Tablo 1: DÜNYADA ÇEKĠRDEKSĠZ KURU ÜZÜM ÜRETĠM MĠKTARLARI (BĠN TON) ÜLKELER 2007/08 2008/09 2009/10 2010/11 2011/12 2012/13* Türkiye 225 310.0 270.0 249.0 269.0 286,57 A.B.D 241 255.0 243.0 259,0 270,0 248,27 Ġran 70 50.0 100.0 135,0 135,0 135,00 ġili 25 50.0 64.0 60,0 62,0 83,00 Arjantin 27 26.0 28.0 30,0 40,0 26,00 G.Afrika 29 28.0 17.0 29,0 19,0 19,20 Avustralya 15 9.0 14.0 12,0 5,0 10,60 Yunanistan 5-5.0 5,0 5,0 5,00 Çin *- *- *- 130,0 120,0 150,00 Hindistan *- *- *- 120,0 135,0 125,00 Özbekistan *- *- *- 25,0 25,0 25,00 TOPLAM 637 728.0 741.0 1.053.0 1.085.0 1.113,64 Kaynak:2011 Dünya Çekirdeksiz Kuru Üzüm Üretici ülkeler Konferansı Tutanakları *2007/2008-2009/2010 yılında Çin,Hindistan ve Özbekistan dan veriler alınamamıģtır. * *2012/2013 iģ yılı verileri tahminidir. 2011/2012 sezonu verilerine göre, dünya üretiminin %24,80'ini Türkiye gerçekleģtirmektedir. Ülkemizi önemli üretici ülke olarak ABD (%24,89), Ġran (%12,45) Hindistan (%12.45) ve Çin (%11.06) izlemektedir. Türkiye, ABD, Yunanistan, Ġran, Afganistan gibi kuzey yarım küre üretici ülkelerinin hasat dönemi Ağustos ve Eylül aylarıdır. Avustralya ve G. Afrika gibi güney yarım küre ülkelerinin hasat dönemi ise Mart ayından itibaren baģlamaktadır. B-TÜRKĠYE ÜRETĠMĠ: Ülkemiz, Dünya çekirdeksiz kuru üzüm üretiminde uzun yıllardır ABD ile birlikte ilk iki sırayı paylaģmaktadır. Türkiye'de özellikle çekirdeksiz üzümden elde edilen kuru üzümler dünya çapında ünlüdür. Bu nedenle Ege Bölgesi'ndeki bağlarda değerli ihraç ürünü olan ve dıģ piyasalarda aranan çekirdeksiz kuru üzüm elde edilmesine yönelik olarak üretim yapılmaktadır. Bağ alanı ve üretim miktarı açısından Ege Bölgesi'nden sonra ülkemizin ikinci önemli bölgesi Akdeniz Bölgesi'dir. Daha sonra Güneydoğu Anadolu Bölgesi gelmektedir. En az üzüm yetiģtirilen bölgeler ise Karadeniz ve Doğu Anadolu Bölgeleri'dir. Pamuk gibi alternatif ürünlere nispeten çekirdeksiz kuru üzümde yüksek fiyat politikasının uygulanması üretimde ciddi artıģlara neden olmuģtur. Üretimdeki artıģ, önemli ölçüde bağ sahalarının geniģlemesiyle oluģmuģtur. Nitekim Tablo-2 den de anlaģılacağı üzere, 2002 yılında 794 bin dekar civarında olan üretim alanı sürekli artarak, 2012 yılında yaklaģık 56 bin dekarlık bir artıģla 850 bin dekara çıkmıģtır. 4
Bağ alanlarının geniģlemesinin yanı sıra verimde de önemli artıģlar olmuģtur. Söz konusu karģılaģtırılan dönemlerde üretimde 2002 yılından bu yana dönemler itibariyle artıģ ve azalıģlar meydana gelmiģtir. En son 2012 sezonunda üretim 256 bin ton'a ulaģmıģtır. Tablo 2: EGE BÖLGESĠ ÇEKĠRDEKSĠZ KURU ÜZÜM BAĞ ALANLARI ĠLE TÜRKĠYE ÜRETĠMĠ VE TARĠġ ÜZÜM BĠRLĠĞĠNĠN ALIM MĠKTARLARI VE ALIMLARDAKĠ PAYI Ġġ YILLARI ALAN (Bin Dekar) ÜRETĠM MĠKTARI TARĠġ ALIM MĠKTARI TARĠġ ALIM ORANI (%) 2002/03 794.2 231.0 76.0 32.9 2003/04 812.1 215.0 45.0 20.9 2004/05 820.9 305.0 23.0 7.5 2005/06 850.8 225.0 40.0 17.8 2006/07 861.6 256.0 37.4 14.6 2007/08 834.4 244.0 30.0 12.3 2008/09 850.8 349.0 35.6 10.2 2009/10 849.7 275.0 33.9 12.3 2010/11 849.7 248.5 29.3 11.8 2011/12 849.7 256.6 21.2 8.3 2012/13 * 852.6 286.0 41.0 14,3 Kaynak: TariĢ Üzüm Birliği *2012/2013 iģ yılı verileri tahminidir. Bağ alanlarının yerleģim birimlerine göre dağılımı da aģağıdaki gibidir.tablo 3 ten de görüleceği üzere, bölgeler arasında önemli verim farklılıkları bulunmaktadır. Söz konusu bölgelerden, YeĢilyurt, Sarıgöl, AlaĢehir ve Buldan da üretim ağırlıkla sofralık olarak yapılmaktadır. Tablo 3: 2012 YILI EGE BÖLGESĠ ÇEKĠRDEKSĠZ KURU ÜZÜM REKOLTE VERĠLERĠ Kaynak: Ege Üretici Birlikleri Bağ Alanları (kg/da) Verim (kg/da) MENEMEN 36.000 260 MANĠSA 78.000 255 SARUHANLI 58.000 320 TURGUTLU 78.500 240 AHMETLĠ 37.000 345 GÖLMARMARA 11.000 510 SALĠHLĠ 97.000 425 ALAġEHĠR 133.000 635 SARIGÖL 41.000 650 BULDAN 14.000 680 ÇAL 62.000 120 BEKĠLLĠ 10.000 120 AKHĠSAR 14.250 400 TORBALI 6.200 300 HONAZ+ÇĠVRĠL 20.000 120 KEMALPAġA 16.765 180 TOPLAM - ORT. 712.715 348 5
III- DÜNYA VE TÜRKĠYE TÜKETĠMĠ Dünyada son 5 yılda üretilen çekirdeksiz kuru üzümün yaklaģık % 50-70 ine tekabül eden kısmı uluslararası ticarete konu olmakta, kalan kısmı üretici ülkelerin kendi iç piyasalarında tüketilmektedir. Üretici ülkelerin iç tüketimleri 100-400 bin ton civarında seyretmektedir. Uluslararası ticarete konu olan 500 600 bin ton a, iç tüketimlerinin eklenmesiyle toplam dünya çekirdeksiz kuru üzüm tüketimi 650 1000 bin ton seviyelerinde gerçekleģmektedir. ABD, üretimde olduğu gibi tüketimde de önemli bir konumundadır. Toplam çekirdeksiz kuru üzüm üretiminin 2/3 ünü iç piyasasında tüketmekte kalan 1/3 ünü ihraç etmektedir. Bu nedenle, ABD çekirdeksiz kuru üzümde üreticisinin yanı sıra tüketicisini de korumayı hedefleyen dengeli bir destekleme politikası uygulamaktadır. Ülkemiz çekirdeksiz kuru üzüm iç tüketim miktarı ise 35 50 bin ton seviyesindedir. 2011/2012 sezonu iç tüketim miktarının 50 bin ton seviyesinde gerçekleģeceği tahmin edilmektedir. Son 5 yıla ait Dünya ve Türkiye çekirdeksiz kuru üzüm tüketim miktarları Tablo- 4' de gösterilmiģtir. Tablo 4: DÜNYA VE TÜRKĠYE TÜKETĠMĠ YILLAR DÜNYA TÜKETĠMĠ TÜRKĠYE TÜKETĠMĠ 2007/2008 637 30+195 2008/2009 728 36+274 2009/2010 741 63+207 2010/2011 1.053 44+205 2011/2012* 1.085 72+197 2012/2013** 1.114 50+237 Kaynak:2011 Dünya Çekirdeksiz Kuru Üzüm Üretici ülkeler Konferansı Tutanakları. 2007/2008-2009/2010 yılları arasında Çin,Hindistan ve Özbekistan dan veriler alınamamıģtır. *Ege Ġhracatçı Birlikleri Bültenleri,28.07.2012 tarihine kadar gerçekleģen değerlerdir. **2012/2013 iģ yılı verileri tahminidir. Dünya tüketim değerleri hesaplanırken, üretici ülkelerin iç piyasa tüketim miktarları üzerine bu ülkelerin yaptıkları ihracat miktarları eklenmiģtir. Ancak Çin ve Hindistan gibi büyük üretici ve tüketici olan ülkelerle ilgili sağlıklı verilere 2010 yılı öncesi ulaģılamadığından tabloya eklenmemiģtir. IV-ĠHRACAT A- DÜNYA ĠHRACATI: Çekirdeksiz kuru üzüm üreten ilk dört ülkelerin yıllık ihracat miktarları 100 275 bin ton arasında gerçekleģmektedir. Dünya çekirdeksiz kuru üzüm ihracatında Ülkemiz ilk sıra yer almakta olup, Ülkemizi sırasıyla ABD, Ġran, ve ġili izlemektedir. 6
Uluslararası çekirdeksiz kuru üzüm ticaretinin yarıdan fazlası Avrupa ülkelerine yapılmaktadır. Türkiye ihracatının % 84 ünü, ABD ihracatının % 50 si ve Ġran ihracatının da % 35 i Avrupa ülkelerine yapılmaktadır. Bu nedenle Avrupa ülkeleri önemli bir çekirdeksiz kuru üzüm pazarı durumundadır. Türkiye bütün Avrupa ülkelerine üzüm ihraç ederken, ABD nin ihracatı Ġngiltere, Almanya, Hollanda ve Kuzey Avrupa ülkelerinde yoğunlaģmaktadır. Diğer önemli bir ihracatçı ülke olan Ġran, dıģ satıģlarını ağırlıkla Doğu Avrupa ülkelerine yapmaktadır. Orta ve Batı Avrupa ülke pazarlarına ürünün kalitesinin düģüklüğü ve tüketici alıģkanlıkları nedeniyle girememektedir. Ġran, coğrafi yakınlığı dolayısıyla Arap ülkelerine, fiyat düģüklüğü nedeniyle de Doğu Avrupa ülkelerine pazarlayabilmektedir. Uluslararası çekirdeksiz kuru üzüm ticaretinde, ekonomik olarak geliģmiģ Orta ve Batı Avrupa ülkeleri ile Japonya da tüketim alıģkanlıkları ve kalite, Doğu Avrupa ülkelerinde de fiyat faktörü rol oynamaktadır. Türkiye nin toplam Dünya ihracatı içerisindeki payı dıģ piyasa koģulları ve rekolte durumuna göre ortalama % 30-50 civarındadır. Tablo 5: 2012/2013 Ġġ YILI DÜNYA KURU ÜZÜM ÜRETĠM, ĠHRACAT, ĠÇ TÜKETĠM VE MUHTEMEL DEVĠR STOK DURUMU 2012/13 2012/13 E 2011/12 2012/13 2012/13 TOPLAM TAHMĠNĠ TAHMĠNĠ ÜRETĠCĠ DEVREDEN TAHMĠNĠ TAHMĠNĠ ARZ ĠÇ DEVĠR ÜLKENĠN STOK ÜRETĠM ĠHRACAT MĠKTARI TÜKETĠM STOK ADI MĠKTARI MĠKTARI MĠKTARI (TON) MĠKTARI MĠKTARI (TON) (TON) (TON) (TON) (TON) YUNANĠSTAN 0 5.000 5.000 4.000 1.000 0 ĠRAN 0 135.000 135.000 20.000 110.000 5.000 TÜRKĠYE 3.377 286.575 289.952 50.000 230.000 9.952 ABD 94.790 248.274 343.064 168.626 108.299 66.139 HĠNDĠSTAN 10.000 125.000 135.000 125.000 0 10.000 ÖZBEKĠSTAN 0 25.000 25.000 0 0 25.000 ÇĠN 0 150.000 150.000 110.000 40.000 0 ARJANTĠN 3.000 26.000 29.000 5.000 24.000 0 AVUSTRALYA 3.000 10.600 13.600 8.600 3.000 2.000 ġġlġ 3.000 83.000 86.000 7.000 61.000 18.000 G.AFRĠKA 2.000 19.200 21.200 9.000 10.200 2.000 TOPLAM 119.167 1.113649 1.232.816 507.226 587.499 138.091 Kaynak: 2012 Dünya Çekirdeksiz Kuru Üzüm Üretici ülkeler Konferansı Tutanakları B- TÜRKĠYE ĠHRACATI: Dünya ticaretinin yarısına yakınına sahip olduğumuz ve yıllık 300-500 milyon dolar döviz geliri ile en önemli ihraç ürünlerimiz içinde yer alan çekirdeksiz kuru üzüm,ülkemiz için oldukça önemlidir. Türkiye üzüm üretiminde kendine yeterli ve hatta kuru üzümde net ihracatçı ülke konumundadır. Ülkemizin ithalat miktarı ihracat miktarımıza nazaran yok denecek kadar azdır. Türkiye çekirdeksiz kuru üzüm ihracat miktarları ve toplam ihracatın üretim içindeki payı (son on yıl) aģağıdaki tabloda verilmiģtir. 7
Tablo 6: TÜRKĠYE NĠN ĠHRACAT DURUMU ÜRETĠM MĠKTARI ĠHRACAT MĠKTARI SEZON ĠHRACATIN ÜRETĠME ORANI (%) 2002/03 210.0 207 98,6 2003/04 200.0 193 96,5 2004/05 250.0 238 95,2 2005/06 220.0 200 90,9 2006/07 276.0 266 96,4 2007/08 225.0 195 86,7 2008/09 310.0 274 88,4 2009/10 270.0 207 76,7 2010/11 249.0 205 82,3 2011/12 269.0 197* 73,2 286.0 2012/13** 230 80,4 Kaynak: Ġhracat değerleri Ege Ġhracatçı Birlikleri ve Üretim değerleri ise 2011 Dünya Ç.K.Üzüm Üretici Ülkeler Konferansı tutanaklarından alınmıģtır *2011/2012 iģ yılı verileri 28.07.2012 tarihine kadar gerçekleģen değerlerdir. ** 2012/2013 iģ yılı verileri tahminidir. Türkiye nin son on yıllık toplam çekirdeksiz kuru üzüm rekoltesinin yaklaģık % 89 ü ihraç edilmektedir. Son on yılda gerçekleģen ortalama ihracat miktarı ise 219 bin ton civarındadır. Ancak ihracatımız 2006/07 ve 2008/09 yıllarında olduğu gibi 270 bin ton seviyelerine ulaģabilecek potansiyele sahiptir. V-DÜNYA VE TÜRKĠYE DE FĠYATLAR Türkiye de üretilen çekirdeksiz kuru üzümün yaklaģık % 90 ının ihraç edilmesi nedeniyle fiyatlar Borsada oluģmaktadır. Borsa fiyatları üzerinde rekolte ile arz ve talep dengesi önemli rol oynamaktadır. Ġklim Ģartlarının uygun olduğu dönemlerde rekoltedeki artıģlar nedeniyle fiyatlarda düģüģ yaģanmaktadır. Tersi durumda da fiyatlarda ciddi artıģ olmaktadır. Tablo 7: DÜNYA, TÜRKĠYE PĠYASA VE BORSA TESCĠL FĠYATLARI YILLAR DÜNYA FĠYATLARI ($/KG) 8 TÜRKĠYE PĠYASA FĠYATLARI (TL/KG) TÜRKĠYE BORSA TESCĠL FĠYATLARI (TL/KG) 2006/07 1,19 1,38 1,32 2007/08 1,72 1,65 2,10 2008/09 1,52 1,76 1,63 2009/10 1,88 2,82 2,44 2010/11 2,07 3,12 3,21 2011/12 2,50 3,61 3,85 2012/13* 2,50 3,80 Kaynak: Ege Üretici Birlikleri ve Ġzmir Ticaret Borsası *2012/2013 iģ yılı verileri tahminidir.
Diğer yandan, hasat dönemlerinde (Eylül-Ekim) üretici ürününü biran önce elinden çıkarma kaygısıyla satıģa ağırlık vermekte ve piyasalarda özellikle söz konusu dönemde ciddi bir arz fazlası sorunu yaģanmaktadır. Bu nedenle, üretici kuruluģlarının bu dönem uyguladığı fiyat ve alım politikası fiyatların oluģmasına ciddi etki yapmaktadır. Kaliteden ziyade fiyata dayalı bir rekabet politikası izleyen Ġran, fiyata öncelik veren Doğu Avrupa ülkelerine yönelik ihracatımızda fiyatlar üzerinde olumsuz yönde etki yaratmaktadır. A- ĠHRACAT FĠYATLARI: Türkiye nin son 10 yılda çekirdeksiz kuru üzüm ortalama ihracat fiyatı dönemlere göre değiģiklik göstermekle birlikte, 1000-1500 $/ton seviyesinde gerçekleģmiģtir. 2004/05 iģ yılı sonrasındaki ihracat fiyatlarında değiģim yüksek oranlarda olmuģtur. 2011/12 sezonunda ortalama ihracat fiyatları 2,10 ($/Kg), ihracat miktarı ise yaklaģık 200 bin ton olarak gerçekleģmiģtir. Tablo 8 :TÜRKĠYE ORTALAMA ÇEKĠRDEKSĠZ KURU ÜZÜM ĠHRAÇ FĠYATLARI SEZON ORTALAMA ĠHRAÇ ĠHRACAT MĠKTARI FĠYATI ($/Kg) 2002/03 0,85 206,6 2003/04 1,15 193.0 2004/05 1,05 238,0 2005/06 1,20 200,6 2006/07 1,19 266,0 2007/08 1,72 195,2 2008/09 1,53 274,3 2009/10 1,88 207,6 2010/11 2,31 205,1 2011/12* 2,41 197,2 Kaynak: Ege Ġhracatçı Birlikleri *2011/2012 iģ yılı verileri 28.07.2012 tarihine kadar gerçekleģen değerlerdir. 2010/11 ve 2011/12 sezonu ihraç fiyatlarını önceki yıllar fiyatlarıyla karģılaģtırdığımızda, çekirdeksiz kuru üzüm ortalama ihraç fiyatının %30-180 arttığı görülmektedir. Fiyatların oluģumunda yukarıda da belirtildiği üzere, arz ve talep miktarları ile uygulanan alım ve fiyat politikası büyük ölçüde belirleyici olmaktadır. B-TARĠġ ÜZÜM BĠRLĠĞĠNĠN ALIM FĠYATLARI Birliğin izlediği alım ve fiyat politikası piyasanın oluģmasında önem taģımaktadır. Son beģ yılda çekirdeksiz kuru üzüm alım fiyatları Tablo- 8' de gösterilmiģtir. 9
Tablo 9: TARĠġ ÜZÜM BĠRLĠĞĠ ALIM FĠYATLARI Üretim Yılı TariĢ Alım Fiyatları (TL/Kg) 2007/08 1,65 2008/09 1,76 2009/10 2,82 2010/11 2,90 2011/12 3,73 2012/13* 3,00 Kaynak: TariĢ Üzüm Birliği *Tahmini avans fiyat VI- UYGULANAN POLĠTĠKALAR Tarım SatıĢ Kooperatifleri ve birlikleri 1960 dan sonra değiģen ekonomik Ģartlar karģısında, tarımsal destekleme politikası aracı olarak görülerek destekleme alımları ile görevlendirilmiģlerdir. Birlikler, piyasada alıcı rolü üstlendikleri için fiyatların hedeflenen düzeylerin altına inmesini önlemektedirler. Bu çerçevede, Türkiye de üretilen çekirdeksiz kuru üzümün iç ve dıģ pazarlarda değer fiyatına satılması, ihracatından sağlanan döviz gelirlerinin arttırılması ve çekirdeksiz kuru üzüm üreticisiyle ürünün korunması amacıyla 1937 yılında kurulmuģ olan Üzüm Tarım SatıĢ Kooperatifleri Birliği görevlendirilmiģ ve çekirdeksiz kuru üzüm için bazı dönemlerde destekleme alımları yapılmıģtır. 1995 yılından itibaren Birliklere, Destekleme ve Fiyat Ġstikrar Fonu ndan (DFĠF) düģük faizli kredi sağlanarak bölgesel bazda belirlenen fiyatlar üzerinden kendi nam ve hesabına ürün alımı yapmaları sağlanmıģtır. 2000 yılında baģlatılan Tarımsal Reform kapsamında önemli bir adım atılarak Haziran 2000 tarihinde yürürlüğe giren 4572 Sayılı Kanunla Tarım SatıĢ Kooperatif ve Birliklerinin yeniden yapılandırılması süreci baģlatılarak bu yapılandırmaya iliģkin çalıģma, inceleme ve önerilerde bulunmak üzere Yeniden Yapılandırma Kurulu oluģturulmuģtur. Bu kapsamda Birliklerin 01.05.2000 yılı öncesi borçları kamuca terkin edilerek silinmiģtir. Ayrıca birliklerin aģırı istihdam yükünden kurtarılması amacıyla çıkarılan personelin kıdem tazminatları karģılanmıģtır. 01.05.2000 tarihinden sonra da birliklere DFĠF kredisi kullanma imkânı sağlanmıģtır. Çekirdeksiz kuru üzüm piyasasında TariĢ Üzüm Birliği nin rolü, 2000 öncesi koģullardaki kadar olmasa da (bu dönemde birlik piyasa payının %30'una yakınını elinde bulundurmaktaydı) mevcut durumda da önemli ölçüde devam etmektedir. Buna karģın, Birlik son yıllarda ihracat miktarlarını ciddi oranlarda (yaklaģık %200 ) artırmıģ ve çekirdeksiz kuru üzümde en büyük ihracatçı kuruluģ konumuna gelmiģtir. Diğer taraftan, ülkemizde çekirdeksiz kuru üzüm sektörünün optimal Ģartlara ulaģması ve geliģimi için çekirdeksiz kuru üzüm sınır ticareti kapsamından çıkarılmıģ ve ülkeye kaçak giriģlerin önlenmesi için tedbirler alınmıģtır. Bu sayede özellikle Ġran dan gelen düģük kaliteli üzümün iç piyasada yarattığı olumsuz etkiler giderilmiģtir. Çekirdeksiz kuru üzümde yaģanan arz fazlasının giderilmesi amacıyla yaģ üzüm ihracatının artırılmasına çalıģılmıģ ve yine bağ sahalarının sürekli artıģının engellenmesi için üzüm fidanı dağıtımı durdurulmuģtur. 10
Tarım ürünlerinde üretimin mevsimsel dalgalanma göstermesine karģılık tüketiminin sürekliliği, tarım ürünleri arz ve talebi arasındaki uyumsuzluğun temel kaynağı olarak görülmektedir. Söz konusu zaman uyumsuzluğu, bir yandan tarım ürünleri piyasasındaki belirsizliği artırırken, diğer yandan stok maliyeti sorununu gündeme getirmektedir. Bu sorunların çözümlenmesi, arz ile talebin birbiriyle uyumlaģtırılması amacı ticaret borsalarını ortaya çıkarmıģtır. Birçok ürün de olduğu gibi kuru üzümde de fiyatın oluģmasını etkileyen önemli bir faktör borsalardır. Ticaret borsalarında ürünler standardize edilmiģ veya tiplere ayrılmıģtır ya da numuneyle malın tümü temsil edilerek, üretimi, tüketimi, ithalat, ihracat ve dağıtımı büyük miktarlarda yapılmaktadır. Ürün borsaları, dayanıklı ve stoklamaya elveriģli bulunan, arz ve talebi değiģken, alım ve satımın rekabet Ģartları içinde asgari miktarlar üzerinden toptan yapıldığı, organize edilmiģ tarımsal ürün piyasalarıdır. Borsalar çok sayıda alıcı ve satıcının fiyat oluģumuna katkı sağlaması nedeniyle serbest piyasa koģullarına uygun bir iģleyiģi yansıtmaktadır. Borsada oluģan fiyatlar ilân edilerek, diğer bütün alıcı ve satıcıların haberdar olması sağlanmaktadır. Ġzmir Ticaret Borsası nda üzüm fiyatı diğer ürünlerden farklı olarak her gün iģlem salonlarında numune üzerinden yapılan alım satımlarla ve bu iģlemlerin sonunda toplanan kapanıģ fiyatları komisyonlarınca belirlenmektedir. Bu belirlemeler ıģığı altında oluģan fiyatların piyasa üzerinde etkisi oldukça fazladır. VII-SONUÇ VE DEĞERLENDĠRME Üretilen ürünün yaklaģık %90 ının ihracata konu olması sonucunda dünya ticaretinin yarısına yakınına sahip olduğumuz ve yıllık 300-500 milyon dolar döviz geliri ile en önemli ihraç ürünlerimiz içinde yer alan çekirdeksiz kuru üzümün, tarım ve ticaretinin geliģtirilmesi ve sektörün sorunlarının giderilmesi ülkemiz için oldukça önemlidir. Türkiye de çekirdeksiz kuru üzüm bağ alanlarında uzun yıllardır devam eden bir geniģleme görülmektedir. 1980 li yıllarda yaklaģık 540.000 dekar olan bağ sahası bu güne kadar sürekli artarak 2000 yılında 761 bin dekara 2010 yılında ise 850 bin dekara kadar ulaģmıģ ve üretim miktarı da yıllara göre değiģmekle birlikte 2011/12 sezonunda yaklaģık 260 bin tonu aģar hale gelmiģtir. Buna karģılık ülkemizin yıllık 30-50 bin ton seviyesinde olan iç tüketim miktarlarında fazla bir artıģ görülmemektedir. Yine, çeģitli nedenlerden ( ihraç edilen ürünün sağlığa uygunluğu, kalıntı sorunu vs.) ötürü her yıl ortalama 200 250 bin ton civarında olan ihracatın artırılamaması ya da yeni ihraç pazarlarının bulunamaması gibi nedenlerden ötürü özellikle rekoltenin yüksek gerçekleģtiği yıllarda çekirdeksiz kuru üzüm piyasasında arz fazlası yaģanmaktadır. Bu da ürünün ihraç fiyatlarını düģürerek üreticiyi ve sektörün diğer taraflarını olumsuz etkilemektedir. Diğer taraftan TariĢ Üzüm Birliği ve bağlı kooperatifleri satabileceği miktarda ürün almakta ancak yasa ve ana sözleģme gereğince, ortaklarının taahhüt ettiği ürünün tamamını teslim almakla yükümlü olduğundan arz fazlası üzümlerin stok yükünü taģımaktadır. Bu nedenle yaģanan arz fazlasını giderebilmek veya çekirdeksiz kuru üzüm piyasasına zarar vermeyecek Ģekilde yönetilebilmesi amacıyla; - Rekoltenin yüksek olduğu dönemlerde fiyat düģüģlerinin önüne geçilmesi veya kazanılmıģ ihracat pazarlarının korunabilmesi amacıyla kalitenin bozulduğu yıllarda kullanılmak üzere, gereken miktarda ürünün piyasadan çekilip depolanması için bir stok kurumunun oluģturulması veya bu sektörde lisanslı depoculuğun geliģtirilmesi, 11
- Çekirdeksiz kuru üzüm arzının azaltılması amacıyla yaģ üzüm ihracatının geliģtirilmesi için çalıģmalar yapılması, - Ġhracat pazarlarının geliģtirilmesi ve artırılması, ihracatın, ürünün rekabet gücünün, iç tüketimin artırılması ve yeni tüketim alanları yaratılması gibi amaçlarla bir Üzüm Tanıtım Grubu nun oluģturulması, - Bağ alanlarındaki geniģlemenin Ģaraplık üzüm, sofralık üzüm, kuģ üzümü, bandırmasız üzüm ve organik üzüm üretimine yönlendirilmesi, yaģanan sorunların giderilmesi açısından uygun olacaktır. Bunun yanı sıra üzümlerin olumsuz koģullarda kurutulması sonucu ürüne toz, toprak karıģımı yaģanması gibi temizlik sorunları, ürüne katılan hormonların getirdiği kalıntı sorunu, bağlarda üzüm zararlılarına karģı yapılan yanlıģ, bilinçsiz ilaçlama sonucu ürünlerde ilaç kalıntısı görülmesi gibi hususlar ürünün kalite ve güvenilirliğini azaltmakta ve zaman zaman ülkemizden ihraç edilen ürünlerin denetimler sonucunda geri gönderilmesine neden olmaktadır. Bu nedenlerden ötürü, çekirdeksiz kuru üzümde önemli üretici olmak, ülke ekonomisinin kazanabilmesi ve sektördeki tüm katılımcıların, üretim ve pazarlamadaki payının karģılığını alabilmesi açısından yeterli değildir. Bu anlamda ürünün elveriģli koģullar oluģturularak üretimleri ve kurutulmalarının sağlanması, ürünün sağlığı ve kalitesi için, Avrupa'da ve ülkemizde geliģen tüketici bilincine paralel olarak üretimde, zirai ilaç kullanımında daha bilinçli hareket edilmesi, üründe kalıtım sorunu oluģturan girdilerin (içinde ağır metal iyonu bulunan kimyevi gübreler gibi) kullanımının engellenmesi, sektörün geliģimi için önemle üzerinde durulması gereken hususlardır. 12