2012 YILI AYÇĠÇEĞĠ RAPORU

Transkript

1 T.C. GÜMRÜK VE TĠCARET BAKANLIĞI KOPERATĠFÇĠLĠK GENEL MÜDÜRLÜĞÜ 2012 YILI AYÇĠÇEĞĠ RAPORU OCAK 2013

2 ĠÇĠNDEKĠLER 1- GĠRĠġ DÜNYADA YAĞLI TOHUMLU BĠTKĠLER VE BĠTKĠSEL YAĞLARA BAKIġ ÜRETĠM 3.1- Dünya Üretimi Türkiye Üretimi TĠCARET 4.1-Dünya Ticareti Türkiye Ticareti TÜKETĠM 5.1-Dünya Tüketimi Türkiye Tüketimi FĠYATLAR 6.1- Dünya Fiyatları Türkiye Fiyatları Alım Fiyatları Borsa Fiyatları İthal Maliyetleri Üretici Maliyetleri AYÇĠÇEĞĠ POLĠTĠKALARI 7.1- AB Ayçiçeği Politikaları Türkiye nin Ayçiçeği Politikaları Alan Bazlı Destekler Havza Bazlı Destekler Tarife Kontenjanı Uygulamaları Dahilde İşleme Rejimi Uygulamaları DFİF Kredileri Diğer Destekler SEKTÖRÜN SORUNLARI VE ÇÖZÜM ÖNERĠLERĠ

3 1 GĠRĠġ Dünyada giderek artan nüfusa paralel olarak gıda maddeleri tüketimi de artmaktadır. Son yıllarda bitkisel yağlar, gıda sektörü dışında biyodizel üretiminde kullanılmasıyla birlikte enerji sektörünün de hammaddesi haline gelmiştir. Böylelikle bitkisel yağlar gıda, enerji ve kimyasal sektörlerde yoğun olarak kullanılan stratejik bir ürün halini almıştır. Dünya genelinde bitkisel yağlar temel olarak soya, palm, ayçiçeği ve kanola gibi yağlı tohumlu bitkilerden elde edilmektedir. Ülkemizde bitkisel yağ tüketimi de son zamanlarda bu eğilime paralel olarak artış göstermekte ve bu alanda bitkisel yağ üretimine hammadde teşkil edecek yağlı tohumlu bitkilerin üretim alanlarını yaygınlaştırabilmek için çalışmalar yapılmaktadır. Ülkemizde tarımı yapılan yağlı tohumlu bitkiler; pamuk, ayçiçeği, susam, kanola, soya fasülyesi, yerfıstığı ve haşhaştır. Bu yağ bitkileri içerisinde tohumundan ortalama % civarından yağ elde edilen ayçiçeği, ülkemizin bitkisel yağ tüketimindeki ortalama % 70 lik payı ve yüksek yağ oranı ile en önemli yağlı tohum bitkisidir. Ülkemizde ayçiçeği üretiminin yaklaşık %75 i Trakya bölgesinde yapılmaktadır. Sırasıyla Tekirdağ, Edirne, Kırklareli illeri bölge üretiminde en fazla paya sahip olan illerdir. Trakya bölgesini, Çukurova ve Karadeniz Bölgesi takip etmektedir. Ülkemiz yerli üretim ile en fazla ortalama bin ton ham ayçiçek yağı üretebilmektedir. Bu üretim yıllık ortalama 700 bin ton civarında olan ham ayçiçek yağı tüketimimizi karşılayamamakta, meydana gelen açık ithalatla kapatılmaktadır. Bu durum ülkemizin ayçiçeği alanında net ithalatçı ülkeler arasında yer almasına sebep olmaktadır.ülkemizde kurulu yağlı tohum kırma ve bitkisel yağ rafinasyon kapasitesi kullanılması için dahilde işleme rejimi kapsamında ayçiçeği ithalatına izin verilmesi nedeniyle ayçiçek yağı ihracatımız da son yıllarda önemli oranda artmıştır.. Karadeniz ve Trakya Bölgeleri dışında sırasıyla Çukurova, Ege Bölgesi ve daha çok çerezlik olarak İç Anadolu Bölgesinde ayçiçeği ekimi yapılmaktadır. Ülkemizin hemen her bölgesinde kuru veya sulu şartlarda yetişebilen ayçiçeğinin adaptasyon alanları oldukça geniş olmasına rağmen ekim alanlarımız yıllar boyunca bin hektar düzeyinde seyretmiştir. Bu veriler dikkate alındığında tüm bölgeler itibariyle Türkiye, son on yıl ortalamasına göre 930 bin tonluk ayçiçeği üretimi ile son on yıllık ortalaması 32 milyon ton olan dünya ayçiçeği üretiminin yaklaşık %3 ünü gerçekleştirebilmektedir. 3

4 2- DÜNYADA YAĞLI TOHUMLU BĠTKĠLER VE BĠTKĠSEL YAĞLARA BAKIġ dönemine ait dünya yağlı tohum üretimini gösteren aşağıdaki tablodan, soya yağlı tohumunun, pamuk, ayçiçeği, kolza, yerfıstığı gibi diğer yağlı tohumlu bitkilerinin toplam üretiminden bile fazla miktarda üretilerek en önemli yağlı tohum olduğu görülmektedir. Dünya yağlı tohum üretiminde ayçiçeğinin payı ortalama %8 civarındadır. Dünya yağlı tohum üretiminin yaklaşık bin tonu ticarete konu olmaktadır. Tablo: 1 DÜNYA YAĞLI TOHUMLAR ÜRETĠMĠ (Milyon Ton) * Soya Tohumu Kolza Tohumu Pamuk Tohumu Ayçiçek Tohumu Diğer Tohumlar TOPLAM Kaynak : USDA * Tahmin dönemine ait dünya bitkisel yağ üretimini gösteren aşağıdaki tablodan, palm yağı üretiminin her geçen yıl artış göstererek soya yağı üretimini de geride bıraktığı görülmektedir. Dünya bitkisel yağ üretiminin % 30 u palm yağı ve ancak % 8,6 sını ise ayçiçeği yağı oluşturmaktadır. Tablo: 2 DÜNYA BĠTKĠSEL HAM YAĞ ÜRETĠMĠ (Milyon Ton) * Palm Yağı 41,1 44,0 45,9 47,9 50,7 53,3 Soya Yağı 37,8 35,9 38,9 41,3 42,4 43,4 Kolza Yağı 18,4 20,5 22,5 23,7 24,3 23,5 Ayçiçek 10,0 12,0 12,1 12,3 15,1 13,6 Yağı Pamuk 5,2 4,8 4,6 5,0 5,3 5,2 Yağı Diğer 16,2 16,6 16,8 17,6 17,8 18 Yağlar TOPLAM 128,7 133,8 140,8 147,8 155,6 156,96 Kaynak : USDA * Tahmin Oil World verilerine göre 1990 yılında 90,5 milyon ton olan dünya yağ üretimi 2010 yılında 175,6 milyon ton olarak (hayvansal yağlar dahil) gerçekleşmiştir. 2009/10 döneminde Dünyada üretilen yağlı tohumlu bitkilerin ve hayvansal yağların % 75 inin gıda amaçlı, % 13 ünün yem ve kimyasal yağ, % 12 sinin ise biodizel üretimi amaçlı kullanıldığı belirtilmektedir. 4

5 Dünya yağlı tohum üretiminde ilk sırada yer alan A.B.D. yi sırasıyla; Brezilya, Arjantin, Çin ve Hindistan takip etmekte olup, söz konusu beş ülkenin dünya üretimindeki payı yaklaşık %70 seviyelerindedir. Dünya bitkisel yağ üretiminde ise ilk sırayı Endonezya almakta, onu sırasıyla; Çin, Malezya, AB-27, A.B.D., Arjantin ve Brezilya izlemektedir. Dünya bitkisel yağ üretiminin yaklaşık 65 bin tonu ticarete konu olmaktadır. 3-ÜRETĠM DÜNYA ÜRETĠMĠ Oil World kaynaklı verilere göre, 2010/11 sezonunda dünya yağlık ayçiçeği tohumu üretimi 33,6 milyon ton, ekim alanı 24 milyon hektar, verimi ise 1,4 ton/ha olarak gerçekleşmiştir. 2011/12 sezonunda üretim 39,5 milyon ton a, ekim alanı 25,8 milyon hektara ve verim 1,53 ton/ha yükselmiştir. 2012/13 sezonunda ekim alanlarında bir değişim olmayacağı ancak verim düşüşlerinden kaynaklı olarak üretimin 36,3 milyon tona gerileyeceği tahmin edilmektedir. Dünya ayçiçeği ekim alanı, üretim ve verim durumu tablo 3 de gösterilmiştir. Tablo 3: DÜNYA AYÇĠÇEK TOHUMU EKĠM ALANI, ÜRETĠM VE VERĠM DURUMU YILLAR EKĠM ALANI (Milyon Ha) ÜRETĠM (Milyon Ton) VERĠM (Ton/Ha) 2003/04 23,45 27,73 1, /05 21,44 26,11 1, /06 23,21 30,57 1, /07 24,41 30,40 1, /08 23,54 29,32 1, /09 24,72 34,70 1, /10 24,25 33,27 1, /11 23,92 33,57 1, /12 25,83 39,47 1, /13* 25,80 36,31 1,41 Kaynak: Oil World Monthly (14 Aralık 2012), (*) Tahmin Tablo 3 incelendiğinde yıllara göre ayçiçeği ekim alanlarında artış olduğunda verimde de artış olduğuna dikkat edilmelidir. Ekim alanı ve verimdeki artışa bağlı olarak üretimde de artış gerçekleşmiştir. Yıllara göre ayçiçeği rekoltesinde gözlenen artışta, hastalık ve zararlılara dayanıklı ve yağ verimleri yüksek hibrit çeşitlerin üretiminin yaygınlaşmasının önemli etkisi olmuştur. Ayçiçeği tarımı dünyada en fazla Ukrayna, Rusya, AB-27 ve Arjantin de yapılmakta olup bu ülkeler Dünya üretiminin yaklaşık %75'ini teşkil etmektedir. Ülkeler itibariyle üretim durumu Tablo 4 de görülmektedir. 5

6 Tablo 4: ÜLKELER ĠTĠBARĠYLE AYÇĠÇEK TOHUMU ÜRETĠMĠ (Bin Ton) ÜLKELER 2007/ / / / / /13(*) Ukrayna Rusya AB Arjantin Çin ABD Türkiye Hindistan G.Afr.Cumh Kaynak: Oil World Monthly (14 Aralık 2012), (*) Tahmini Dünya ayçiçeği yağı üretiminde ilk sırada yer alan Ukrayna yı sırasıyla Rusya, AB-27, Arjantin ve Türkiye izlemektedir. Tablo 5: ÜLKELER ĠTĠBARĠYLE AYÇĠÇEK YAĞI ÜRETĠMĠ (1.000 Ton) ÜLKELER 2007/ / / / / /13* Ukrayna Rusya AB Arjantin Türkiye Güney Afrika Cumhuriyeti Hindistan ABD Çin Diğer ülkeler DÜNYA Kaynak: Oil World Monthly (14 Aralık 2012), (*) Tahmini TÜRKĠYE ÜRETĠMĠ Ülkemizde ekimi yapılan yağlı tohumlu bitkiler içinde ekim alanı ve üretim bakımından birinci sırayı ayçiçeği almaktadır. Bugün Ülkemizdeki bitkisel yağların yaklaşık %70 i ayçiçeğinden elde edilmektedir.ayçiçeği tarımı daha çok Trakya-Marmara Bölgesi'nde yapılmakta olup, genelde hububat (buğday-arpa-ayçiçeği) ile münavebeli ekim nöbeti hakimdir. Bu bölgede uygulanan fiyat politikalarına bağlı olarak çiftçiler bazen uzun yıllar üst üste bir ürünü aynı tarlaya ekebilmektedir. Eğer çiftçilerin o yıl genel tercihi aynı tarlaya 2 yıl üst üste hububat ekme yolunda ise, ayçiçeği alanlarında aynı yıl için bir azalma gözlenebilmektedir. Özellikle ikinci ürün ayçiçeği tarımı için Ege Bölgesinin çok uygun ve önemli bir potansiyele sahip olduğu dikkate alındığında bu alanlarda buğday-arpa hasadını takiben ayçiçeği tarımının daha geniş olarak yer alması, ayrıca yine pamuk öncesi kolza üretimi ile şeker pancarı ve tütün üretim 6

7 alanlarındaki muhtemel daralma ile ortaya çıkacak alanlarda ayçiçeği ve kolza üretimine önem verilmesi, bin tonu aşan yağ açığımızın kapatılmasına önemli katkılar sağlayacaktır. Bölgeler itibariyle ve ürün desenleri içinde yağlı tohumlar üretimine yer verilmelidir. Ayçiçeği potansiyel alanının ha, şu anki üretim alanının ise yaklaşık ha olduğu düşünülürse, aradaki ha lık alan artışı ve ortalama verimi olan 170 kg/da ile sadece ayçiçeğinde ton üretim değerine ulaşılabilecektir.yıllar itibariyle Türkiye ekim alanı, üretim ve verim durumu tablo 6 da verilmiştir. Tablo 6: TÜRKĠYE YAĞLIK AYÇĠÇEK TOHUMU EKĠM ALANI,ÜRETĠM VE VERĠMĠ YILLAR EKĠM ALANI (Ha) ÜRETĠM * (Ton) VERĠM (Kg/Ha) 2002/ ÇKS Çiftçi Sayısı 2003/ / / / / / / / / Kaynak : Türkiye İstatistik Kurumu, *2004/05 sezonundan önceki verilere çerezlik üretimi dahildir. Tablo 6 da görüldüğü üzere yağlık ayçiçeği ekim alanları son on yıl ortalamasına göre 580 bin hektar civarında olup, son yıllarda 650 bin hektara çıkmıştır. Üretim son iki yılda bin ton olarak gerçekleşmiştir yılında ekim alanında önemli değişimler olmamasına rağmen üretimin bin ton olması, hibrit çeşitlerin kullanımı ve iklim şartlarının uygun olması ile ilgilidir. Ülkemizin ayçiçek yağı üretim durumu Tablo 7 de görülmektedir. Son on yılın ortalaması 487 bin ton civarında olup, tohum üretimindeki artışa paralel olarak yağ üretimimiz de son yıllarda artış göstermiş ve 700 bin ton seviyelerinde gerçekleşmiştir. Tablo 7: TÜRKĠYE AYÇĠÇEK YAĞI ÜRETĠMĠ YILLAR ÜRETĠM (Ton) 2002/ / / / / / /

8 2009/ / / /13(*) Kaynak : Oil World Monthly (14 Aralık 2012), (*) Tahmini 4 TĠCARET DÜNYA AYÇĠÇEĞĠ TĠCARETĠ Dünya ayçiçeği tohumu ihracatının yaklaşık yarısını AB-27 ve Ukrayna gerçekleştirmektedir. Dünya ayçiçeği tohumu ithalatı ise son beş yılın ortalamasına göre 1.7 milyon ton olup, ithalatta ilk sırayı ülkemiz almakta, onu AB-27 izlemektedir. Dünya ayçiçeği yağı ihracatı son altı yılın ortalamasına göre yaklaşık 4,8 milyon ton civarında olup, ihracatın yaklaşık yarısı Ukrayna tarafından yapılmaktadır. En önemli ithalatçı ülkeler AB, Hindistan ve Mısır dır Dünya ayçiçeği tohumu ve yağı ithalat ve ihracat miktarları Tablo gösterilmektedir. 8'de Tablo 8: DÜNYA AYÇĠÇEK TOHUMU VE YAĞI ĠTHALAT VE ĠHRACATI ĠHRACAT (Milyon Ton) ĠTHALAT (Milyon Ton) YILLAR Ayçiçeği Tohumu Ayçiçek Yağı Ayçiçeği Tohumu Ayçiçek Yağı 2001/02 2,74 3,10 2,80 3, /03 2,32 3,00 2,21 3, /04 3,70 3,40 3,20 3, /05 1,22 2,55 1,13 2, /06 1,55 4,37 1,51 4, /07 1,92 4,39 1,95 4, /08 1,33 3,73 1,33 3, /09 2,25 5,25 2,18 5, /10 1,61 4,76 1,68 4, /11 1,76 4,86 1,73 4, /12 1,96 7,20 1,97 7, /13* 1, ,63 6,20 Kaynak: Oil World Monthly (14 Aralık 2012), (*) Tahmini Son beş yıl ve ülkeler itibariyle yağlık ayçiçeği tohumu ithalatı Tablo 9, ihracatı Tablo 10 da, ayçiçek yağı ithalatı Tablo 11, ihracatı ise Tablo 12 de gösterilmiştir. 8

9 Tablo 9: ÜLKELER ĠTĠBARĠYLE YAĞLIK AYÇĠÇEK TOHUMU ĠTHALATI (Bin Ton) ÜLKELER 2007/ / / / / /13(*) Türkiye AB ABD Kanada Güney Afr. Cumh Mısır Rusya Pakistan Diğer Avrupa Diğer ülkeler Dünya Kaynak: Oil World Monthly (14 Aralık 2012), (*) Tahmini Tablo 10:ÜLKELER ĠTĠBARĠYLE YAĞLIK AYÇĠÇEK TOHUMU ĠHRACATI(Bin Ton) ÜLKELER 2007/ / / / / /13(*) AB Ukrayna ABD Moldova Çin Rusya Arjantin Kanada Diğer Dünya Kaynak: Oil World Monthly (14 Aralık 2012), (*) Tahmini 9

10 Tablo 11 : ÜLKELER ĠTĠBARĠYLE AYÇĠÇEK YAĞI ĠTHALATI (Bin Ton) ÜLKELER 2007/ / / / / /13(*) Hindistan AB Mısır Türkiye Irak İran Diğer Avrupa Cezayir GüneyAfr. Cumhuriyeti Rusya Belarus Çin Diğer ülkeler Dünya Kaynak: Oil World Monthly (14 Aralık 2012), (*) Tahmini Tablo 12 : ÜLKELER ĠTĠBARĠYLE AYÇĠÇEK YAĞI ĠHRACATI (Bin Ton) ÜLKELER 2007/ / / / / /13(*) Ukrayna Rusya Arjantin Türkiye AB Diğer Avrupa Bolivya ABD Diğer ülkeler Dünya Kaynak: Oil World Monthly (14 Aralık 2012), (*) Tahmini 10

11 4.2- TÜRKĠYE AYÇĠÇEĞĠ TĠCARETĠ Ülkemizde yağlı tohumların ekiliş eğilimi gösterdiği yıllarda bile, artan nüfus ve buna bağlı olarak kişi başına tüketimin artması sebebiyle, üretim tüketimi karşılayamamıştır. Böylece giderek artan yağ açığı ortaya çıkmış ve bu açık ithalat yolu ile giderilmiştir.bazı yıllarda ithal edilen hamyağ rafine edildikten sonra ihraç edilmiştir. Türkiye nin yağlık ayçiçeği tohumu ve ayçiçek yağı ithalat ve ihracat miktar ve değerleri aşağıdaki tablolarda verilmiştir. Tablo 13 :TÜRKĠYE NĠN YAĞLIK AYÇĠÇEK TOHUMU ĠTHALAT VE ĠHRACATI ĠTHALAT ĠHRACAT YILLAR Miktar (Ton) Değer (Bin $) Miktar (Ton) Değer (Bin $) * Kaynak : Bitkisel Yağ Sanayicileri Derneği (BYSD) (*2012 Ocak-Kasım) TABLO 14 : TÜRKĠYE NĠN AYÇĠÇEK YAĞI ĠTHALAT VE ĠHRACATI ĠTHALAT ĠHRACAT YILLAR Miktar (ton) Değer (bin $) Miktar (ton) Değer (bin $) * Kaynak : BYSD (*2012 Ocak-Kasım) 11

12 Ayçiçeği tohumu ithalatına ilave olarak işlenmiş ve ham ayçiçeği yağı ithalatı yapılmakta olup, ithalat miktarı dünya fiyatlarının durumuna göre yıldan yıla değişim göstermektedir. Mevcut tohum ve margarin işleme kapasitemizin % 50 civarında kullanıldığı dikkate alındığında, bu ithalatın tohum olarak yapılması, atıl kapasitenin kullanılmasını sağlayacağından işlenmiş ham yağ yerine, ayçiçeği tohum ithalatına öncelik verilmesi ülkemize büyük bir kazanç sağlayacaktır. Ayrıca, ihraç amaçlı ithalatın (Dahilde İşleme Rejimi) teşvik edilmesi bu kurulu kapasitenin değerlendirilmesi açısından da önem arz etmektedir. Türkiye yağlık ayçiçeği tohumu ithalatının yaklaşık yarısını Bulgaristan dan, diğer bölümün büyük bir kısmını ise Ukrayna, Romanya, Rusya ve Moldova dan, ayçiçeği yağı ithalatının yine yaklaşık yarısını Ukrayna dan, diğer bölümün büyük bir kısmını ise Rusya, Arjantin, Romanya ve Bulgaristan dan yapmaktadır. Ayçiçek yağını en fazla ihraç ettiğimiz ülkeler Irak, İsrail, Yemen, Suriye ve KKTC dir yılında imzalanan GATT anlaşması çerçevesinde ülkemiz, ithalatta tüm tarife dışı engelleri kaldırarak tek vergiyi (G.V.) taahhüt etmiş ve bu verginin oranını da ayçiçeğinde (tohumluk olan ve tohumluk olmayan) % 30 ve ayçiçek yağında ise % 40 olarak belirlemiştir. Ancak 10 yıl içinde bu vergi oranı % 10 azaltılarak, 2004 yılında ayçiçeğinde % 27 ve ayçiçek yağında % 36 G.V. oranı taahhüt edilmiştir. Halen ithalatta bu üst seviyeler uygulanmaktadır.1992 yılından bu yana uygulanan gümrük vergi oranları ve fonlar Tablo 13 te verilmiştir. Tablo 15: ĠTHALATTA UYGULANAN GÜMRÜK VERGĠLERĠ VE FONLAR YAĞLIK AYÇĠÇEK TOHUMU HAM AYÇĠÇEK YAĞI DEĞĠġĠM TARĠHĠ Gümrük Vergisi (CIF x %) Fon ($/Ton) Gümrük Vergisi (CIF x %) Fon ($/Ton) Muaf 80 Muaf , ,8-38, , ,2-37, ,9-37,

13 , * ** *** **** ***** ****** ****** * *Yağlık ayçiçeği için en az 75 /mt, ham Ayçiçek yağı için en az 200 /mt**dtö üyesi ülkeler; yağlık ayçiçeği için en az 75 /mt, ham ayçiçek yağı için en az 200 /mt DTÖ dışı ülkeler; yağlık ayçiçeği için en az 100 /mt, ham ayçiçek yağı için en az 300 /mt*** DTÖ üyesi olmayan; yağlık ayçiçeği için % 45, ham ayçiçeği yağı için % 60**** % 27 vergi 750 $/mt CIF ve % 36 vergi $/mt CIF üzerinden alınacaktır.***** % 27 vergi 525 $/mt CIF ve % 36 vergi $/mt CIF üzerinden alınacaktır.****** % 27 vergi 425 $/mt CIF ve % 36 vergi $/mt CIF üzerinden alınacaktır.******* % 27 vergi 525 $/mt CIF ve % 36 vergi $/mt CIF üzerinden alınacaktır. 5 - TÜKETĠM 5.1- DÜNYA AYÇĠÇEĞĠ TÜKETĠMĠ Dünya ayçiçek yağı tüketimi 14,5 milyon tona ulaşmıştır. Bu miktarın 3,5 milyon tonu Avrupa Birliği ülkelerinde, 2,3 milyon tonu Rusya da tüketilirken Türkiye yaklaşık 800 bin ton ayçiçek yağı tüketmektedir.ülkeler itibariyle dünya ayçiçek yağı tüketimi Tablo 16 da gösterilmiştir. Tablo 16 : ÜLKELER ĠTĠBARĠYLE AYÇĠÇEK YAĞI TÜKETĠMĠ (Bin Ton) ÜLKELER 2007/ / / / / /13* AB Rusya Hindistan Türkiye Mısır Arjantin

14 Ukrayna ABD G.Afr.Cumh Çin Pakistan Diğer ülkeler Dünya Kaynak: Oil World Monthly (14 Aralık 2012), (*) Tahmini 5.2- TÜRKĠYE AYÇĠÇEĞĠ TÜKETĠMĠ Ülkemizin yıllık yağlık ayçiçeği kırma kapasitesi tona, yıllık ayçiçek yağı tüketimimiz ise 800 bin tonun üzerine yükselmiş bulunmaktadır. Son beş yıl itibariyle Türkiye nin ayçiçeği kırma kapasitesi ve ayçiçek yağı tüketimi Tablo 17 de verilmiştir. Tablo 17 : KIRMA KAPASĠTEMĠZ VE AYÇĠÇEK YAĞI TÜKETĠMĠMĠZ (Bin Ton) 2007/ / / / / /13* Kırma Kapasitesi Tüketim Miktarı Kaynak: Oil World Monthly (14 Aralık 2012), Trakyabirlik (*) Tahmini 6 FĠYATLAR 6.1- DÜNYA AYÇĠÇEĞĠ FĠYATLARI Aylar itibariyle son on yıllık yağlık ayçiçeği tohumu CIF Avrupa fiyatları Tablo 18 de verilmiştir. Tablo 18: ROTTERDAM BORSASI YAĞLIK AYÇĠÇEK TOHUMU FĠYATLARI (CIF-$/Ton) AYLAR Ocak ġubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül

15 Ekim Kasım Aralık Kaynak : Oil World Monthly Bulletins Avrupa yağ piyasasının kalbi olan Rotterdam/Hollanda Borsasında oluşan ham ayçiçek yağı fiyatları Tablo 19 da, Güney yarım kürenin en büyük yağ üreticisi olan Arjantin piyasasındaki ham ayçiçek yağı fiyatları Tablo 20 de ve dünyanın en büyük ayçiçek yağı ihracatçısı olan Ukrayna piyasasındaki ham ayçiçek yağı fiyatları Tablo 21 de gösterilmiştir. Tablo 19: ROTTERDAM BORSASI HAM AYÇĠÇEK YAĞI FĠYATLARI (FOB-$/Ton) AYLAR Ocak , ġubat , Mart , Nisan , Mayıs , Haziran , Temmuz , Ağustos ,114 1, Eylül ,279 1, Ekim , Kasım , Aralık , Kaynak : Oil World Monthly Bulletins Tablo 20: ARJANTĠN DE OLUġAN HAM AYÇĠÇEK YAĞI FĠYATLARI (FOB-$/Ton) AYLAR Ocak ġubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül

16 Ekim Kasım Aralık Kaynak : Oil World Monthly Bulletins Tablo 21: UKRAYNA DA OLUġAN HAM AYÇĠÇEK YAĞI FĠYATLARI (FOB-$/Ton) AYLAR Ocak ġubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık Kaynak : Oil World Monthly Bulletins Rafine yağlar için belirli bir piyasa fiyatı bulunmamaktadır. Gösterge olması açısından dökme rafine ayçiçeği yağı fiyatı için ham yağ fiyatlarına 150 $/mt civarında bir rafine maliyeti + kar ilave etmek mümkündür.2007/08 sezonunda yağlık ayçiçeği tohumu ve ham ayçiçeği yağı dış piyasa fiyatları yaklaşık 3 misli bir artış göstermiştir. Bu artışın temel sebepleri olarak; - Dünya ayçiçeği üretimindeki gerileme, - Arjantin'de Mart 2008 başlayan ve 3 ay devam eden grevler nedeniyle ihracatın sekteye uğraması, - Ukrayna'da Mart 2008 sonuna doğru uygulamaya konulan ve Haziran 2008 ortasında biten ayçiçeği yağı ihracat kotaları, - Ukrayna'da Nisan 2008 sonunda ortaya çıkan ve ancak Haziran 2008 ortasına doğru çözülebilen kontaminasyon ( yağa mineral-yağ karışması ) meselesi, - Diğer hububat, yağlı tohumlar ve bitkisel yağlardaki rekor artışlar, - Dünya petrol fiyatlarının 150 $/Varil seviyelerine kadar çıkması ve diğer finans elemanlarındaki artışlar, gösterilebilir. 16

17 2008/09 sezonu başından itibaren petrol fiyatlarındaki düşüşler ve dünya yağlık ayçiçeği üretiminde oluşan yaklaşık 5 milyon ton civarındaki artış ile fiyatlar normal düzeyine çekilmiştir. 2010/11 sezonu başında Dünyada yaşanan ekonomik krizin ve emtia fiyatlarındaki artışın da etkisiyle fiyatlarda bir artış olmuşsa da 2011 sonu itibariyle Rusya ve Ukraynada üretim sezonun başlamasının etkisiyle fiyatlar da bir gevşeme görülmeye başlamıştır. BM Gıda ve Tarım Örgütü nün (FAO) Tarımsal Öngörüler Raporunda, ham petrol fiyatlarındaki değişimler, zorunlu bioyakıt uygulamaları ve güçlü gıda talebi nedeniyle önümüzdeki on yılda yağlı tohum ve türevleri fiyatlarında nominal artış olacağı beklentisine yer verilmektedir. 6.2-TÜRKĠYE FĠYATLARI ALIM FĠYATLARI Ülkemizin gerek bitkisel yağ üretiminin tüketimi karşılayabilecek duruma getirilmesi, gerekse çiftçilerin emeğinin karşılığını alabilmesi amacıyla uygulanmakta olan yağlı tohumlu bitkiler üretimini teşvik politikası çerçevesinde yağlık ayçiçeği 1969 yılından itibaren Devlet Destekleme alımları kapsamında tutulmuştur.ancak 1994 yılında uygulanan ekonomik istikrar programı çerçevesinde destekleme kapsamından çıkarılmıştır. Tarımda başlatılan yapısal reformlar ve destekleme yöntemlerindeki değişiklikler kapsamında; hem birliklerin veya alım yapan kuruluşun dünya fiyatından ürün almasını sağlamak, hem de üreticinin mağduriyetini gidermek amacıyla 1999 yılı ürünü yağlık ayçiçeğinde uygulanmaya başlanan prim sistemi halen devam etmektedir. Tarım satış kooperatifleri birliklerinin yağlık ayçiçeği tohumu alım fiyatları Tablo 22 de görülmektedir. Tablo 22: YAĞLIK AYÇĠÇEK TOHUMU ALIM FĠYATLARI (TL/Kg) YILLAR TRAKYABĠRLĠK ALIM FĠYATI KARADENĠZBĠRLĠK ALIM FĠYATI ,165 0, ,370 0, ,460 0, ,485 0, ,515 0, ,505 0, ,525 0, ,825 0, ,830 0, ,750 0, ,920 ( 40 yağlı ) 0,910 17

18 2011 1,185 ( 40 yağlı ) 1, ,500( 40 yağlı ) 1,500 Kaynak : Gümrük ve Ticaret Bakanlığı, Trakyabirlik, Karadenizbirlik Trakyabirlik ve Karadenizbirliğin alım miktarları ve üreticiye ödenen ürün bedelleri Tablo 23 de verilmiştir. Tablo 23 : BĠRLĠKLERĠN AYÇĠÇEK TOHUMU ALIM MĠKTAR VE DEĞERLERĠ YILLAR MĠKTAR (Ton) TRAKYABĠRLĠK DEĞER (Bin TL) KARADENĠZBĠRLĠK MĠKTAR (Ton) DEĞER (Bin TL) Kaynak : Gümrük ve Ticaret Bakanlığı, Trakyabirlik, Karadenizbirlik Birliklerin ayçiçeği alımlarının rekolteler içindeki payları Tablo 24 de gösterilmektedir. Tablo 24: BĠRLĠKLERĠN ALIM PAYLARI FAALĠYET DÖNEMĠ TÜRKĠYE ÜRETĠMĠ (TON) ÜRÜN ALIM MĠKTARI (TON) TRAKYABĠRLĠK KARADENĠZBĠRLĠK BĠRLĠKLERĠN TÜRKĠYE ÜRETĠMĠNDEKĠ TOPLAM ALIM PAYI (%) 2000/ / / / / / /

19 2007/ / / / / / Kaynak: Gümrük ve Ticaret Bakanlığı, Tablodaki bilgiler değerlendirildiğinde Birliklerin son 12 yıllık alım ortalamalarının ülke rekoltesinin % 43 üne tekabül ettiği ve 2012/13 Türkiye Ayçiçek üretimi içindeki alım payının %20 olarak gerçekleştiği görülmektedir.birliklerin alım paylarındaki düşüşün temel nedeni ülke rekoltesindeki artış olarak değerlendirilmektedir. Birliklerin üreticiye sağlamış oldukları ayni ve nakdi krediler sayesinde ayçiçeği üretimi desteklenmektedir BORSA FĠYATLARI Edirne, Uzunköprü ve Adana borsalarında işlem gören ayçiçeğinin aylar itibariyle ortalama fiyatları Tablo 25 de verilmiştir. Tablo 25 : AYÇĠÇEK TOHUMU AYLIK ORTALAMA BORSA FĠYATLARI (TL/Kg) AYLAR Ocak ġubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık Kaynak: Trakyabirlik ĠTHAL AYÇĠÇEĞĠ MALĠYETLERĠ Karadenize komşu ülkelerden teslim zamanı Şubat 2013 olan yeni mahsül yağlık ayçiçeği ve Ukrayna ve Rotterdam dan Şubat 2013 teslim zamanlı yeni mahsül ham ayçiçek yağı ithal maliyetleri Tablo 26 da verilmiştir. 19

20 Tablo 26 : OCAK 2012 TESLĠMLĠ YENĠ MAHSÜL YAĞLIK AYÇĠÇEĞĠ VE HAM AYÇĠÇEK YAĞI ĠTHAL MALĠYETLERĠ ÜRÜNLER AYÇĠÇEK TOHUMU PĠYASALAR KARADENĠZ. UKRAY. HAM AYÇĠÇEK YAĞI ROTTE RDAM Mal bedeli (Fob-$/mt) Navlun ($/mt) Sigorta ($/mt) Mal bedeli (Cif-$/mt) Gümrük vergisi ($/mt) Diğer masraf. ($/mt) TOPLAM ($/mt) Dolar kuru ( ) 1,7709 1,7709 1,7709 MALĠYET (TL/mt) TR. Ayçiçeğine Dönüşüm(%44/Türk parite= Kaynak :Trakyabirlik, 18 Ocak (TL/mt) ÜRETĠCĠ MALĠYETLERĠ Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığınca üretici bazında yapılan maliyet anket çalışmaları sonucunda bulunan ayçiçeği üretim maliyetleri ile destekler dahil kg başına üreticinin eline geçen bedeller Tablo 27 de verilmiştir Tablo 27: ÜRETĠCĠ MALĠYETLERĠ VE ÇĠFTÇĠ ELĠNE GEÇEN FĠYATLAR (TL/Kg) YILLAR MALĠYETLER ÇĠFTÇĠ ELĠNE GEÇEN FĠYATLAR (Destekler Dahil) ,473 0, ,520 0, ,477 0, ,512 0, ,500 0, ,710 0, ,714 1, ,759 1, ,804 ( 200 Kg/da verim ) 1, ( 160 Kg/da verim ) 1,450 20

21 2012 1,017( 160 Kg/da verim ) Kaynak : Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, Trakyabirlik 7- AYÇĠÇEĞĠ POLĠTĠKALARI 7.1- AB AYÇĠÇEĞĠ POLĠTĠKALARI 1991 reformu ile başlayan, 1992 Mc Sharry reformu ile devam eden ve Gündem 2000 ile revize edilen alan esaslı ödemeye dayanan AB yağlı tohum sektörü politikası 2006 yılına kadar yürürlükte kalmıştır. AB 2006/2007 döneminden itibaren Tek Ödeme Sistemi (The Single Annual Payment) olarak adlandırılan ve tüm tarım destekli üretimden, bağımsız desteğe dönüştürülen bir yapıyı deklare etmiştir / 2014 yılına kadar yürürlükte kalacak bu yeni sistem Lüksembourg anlaşması veya Franz Fishler Reformu olarak adlandırılmaktadır. Avrupa Birliği nde buğday verimi baz alınarak Ayçiçeği üreticilerine 63 /Ton Doğrudan Ödeme desteği yapılmaktadır. Avrupa Birliği nin en büyük yağlık ayçiçeği üreticisi Fransa da, son üç yıl 650 Kg/Dekar buğday verim ortalaması ile ayçiçeği üretimi yapan bir işletmenin alacağı destek miktarı yaklaşık 41 /Dekar dır (63x650/1000). Buğday verim ortalaması ülkelere göre değiştiğinden, Avrupa Birliği ndeki buğday verim ortalaması yaklaşık 500 Kg/Dekar olarak hesaplanmak suretiyle, ayçiçeği üreticisi yaklaşık ortalama 31,5 /Dekar destek almaktadır. Dünyada, ülkelerde uygulanan desteklemelerden çok, önemli ihracatçı ülkelerdeki ihraç vergileri ön plana çıkmaktadır. Halen, yağlık ayçiçeği için Ukrayna da % 12, Rusya da % 20 ve Arjantin de % 32 ihracat vergisi bulunmaktadır. Neticede, bu en büyük üretici ülkeler, doğrudan ayçiçeği ihracatı yerine, vergiler yoluyla yurtiçinde kurulu kırma fabrikalarına yeterli hammadde temin etmekte ve katma değer sağlayan ham ayçiçek yağı ve rafine ayçiçek yağı ihracatını desteklemektedir TÜRKĠYE NĠN AYÇĠÇEĞĠ POLĠTĠKALARI Ülkemizde ayçiçeği ile ilgili politikalar; tarımsal desteklemeler ve tarife kontenjanı uygulamaları ile sürdürülmektedir. Tarımsal desteklemeler ise alan bazlı destekler, havza bazlı destekler, Dahilde İşleme Rejimi (DİR) uygulamaları ve tarım sigortası desteği şeklinde uygulanmaktadır ALAN BAZLI DESTEKLER Alan bazlı destekler olarak yağlı tohumlu bitkileri üreten üreticilere dekar başına 2009 yılında 5,40 TL mazot desteği ve yine 5,40 TL kimyevi gübre desteği verilmiştir yılında ödenen mazot ve kimyevi gübre destekleri ise ayrı ayrı 5,50 TL olarak ödenmiş, 2011 yılında ise uygulanacak desteklerin de ayrı ayrı 6,0 TL olması kararlaştırılmıştır HAVZA BAZLI DESTEKLER Ülkemizde prim uygulamasına ilk defa 1993 yılı ürünü kütlü pamukta başlanmış ve daha sonraki yıllarda zeytinyağı, yağlık ayçiçeği, soya fasülyesi ve kanola da prim ödemelerine dahil edilmiştir. AB Ortak Tarım Politikalarına uyum sağlamak, üretimi kayıt altına almak, vergi gelirini artırmak, üreticiyi korumak, tüketimi artırmak, sanayiciye dünya fiyatlarından hammadde sağlamak amacıyla yağlı tohumlara (Ayçiçeği, Soya fasülyesi, Kanola, Yerfıstığı, Aspir) prim verilmektedir. 21

22 2009 yılında destekleme primi veya fark ödemesi şeklinde olmak üzere üreticilere ayçiçeğinde 0,21 TL/Kg destekleme ödemesi yapılmıştır yılında destek miktarı 0,23 TL/Kg a çıkartılmış ve havza bazlı destekler olarak ödenmesi kararlaştırılmıştır yılı için destek miktarında bir artış öngörülmemiştir. Yıllara göre yağlı tohumlar için verilen prim miktarları Tablo 28 de gösterilmiştir. Tablo 28: YAĞLIK AYÇĠÇEK TOHUMU ĠÇĠN VERĠLEN PRĠM MĠKTARLARI YILLAR Kaynak: Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı PRĠM MĠKTARI (Cent/Kg) (Cent/Kg) (TL/Kg) (TL/Kg) (TL/Kg) (TL/Kg) ,50 (Ykr/Kg) ,00 (Ykr/Kg) ,00 (Kr/Kg) ,00 (Kr/Kg) ,00 (Kr/Kg) ,00 (Kr/Kg) ,00 (Kr/Kg) Üreticilerimizin gelir seviyelerinin yükseltilmesi ve sanayiye dünya fiyatlarından hammadde temin edilebilmesi için uygulanan prim desteğinin arttırılarak devam ettirilmesinde fayda görülmektedir TARĠFE KONTENJANI UYGULAMALARI 2009/10 üretim sezonunda gümrük vergileri DTÖ taahhütlerinin en üst düzeyinde olduğu halde, Çukurovada başlayan ayçiçeği hasadı ile birlikte yağlık ayçiçeği iç piyasa fiyatları 525 TL/Ton a kadar düşmüştür. Bu durumda sanayicinin iç piyasadan alım yapmasını teşvik etmek amacıyla, iç piyasadan ürün alarak bunu belirtilen sürede işleyen veya işleten sanayicilere, ayçiçeğinde % 5 ham ayçiçek yağında ise % 17 gümrük vergisi ile Kararnamede belirtilen miktardaki ( ton ayçiçeği veya eşdeğeri ton ham ayçiçek yağı) tarife kontenjanı üzerinden ithalat izni verilmiştir. 2010/11 üretim sezonu için de uygulanmasına devam edilecek olan tarife kontenjanı ile ilgili Bakanlar Kurulu Kararı 09/07/2010 tarih ve sayılı Resmi Gazate de yayınlanmıştır. Karara göre döneminde tarife kontenjanı kapsamında gümrük vergilerinin tohum için % 0 (tamamının tohum olması durumunda tona kadar), yağ için (tamamının yağ olması durumunda tona kadar) %15 olarak uygulanması kararlaştırılmıştır. 22

23 DAHĠLDE ĠġLEME REJĠMĠ UYGULAMALARI DİR kapsamında yağlık ayçiçeği tohumu ve ham ayçiçeği yağı ithalatına da izin verilmektedir.bu alanda ortaya çıkan suistimalleri ortadan kaldırmak amacıyla önce ithalatın yapılması, sonrasında 4 ay içinde ihracatın gerçekleştirilerek taahhüttün kapatılması uygulanmasına 2009 yılında son verilmiştir. Yeni uygulamaya göre, önce ham veya rafine ayçiçieği yağı ihracatı gerçekleştirilmekte ve gerçekleştirilen ihracat değerleri üzerinden DİR kapsamında yağlık ayçiçeği tohumu veya ham ayçiçeği yağı ithalatına izin verilmektedir.2009/2010 sezonunda bu kapsamda, 110 bin ton ayçiçeği yağı ihracatı gerçekleştirilmiş ve bu rakama denk yağlık ayçiçeği veya ham ayçiçeği yağı ithalatına izin verilmiştir DFĠF KREDĠLERĠ Birçok Birliğin faaliyet konusu içinde yağlı tohumlar bulunmakla birlikte,bu alanda esas olarak Trakyabirlik ve Karadenizbirlik faaliyet göstermektedir.diğer birliklerde olduğu gibi bu iki birliğe de Yeniden Yapılandırma Programı kapsamında Destekleme ve Fiyat İstikrarı Fonu (DFİF) kaynaklarından kredi kullandırılmıştır yılından bu yana Birliklere DFİF kaynaklarından yeni bir kredi kullandırılması söz konusu olmamakla birlikte, önceki dönemlerde kullandırılan kredilerin vadeleri altışar aylık sürelerle ertelenerek ürün alımları için finansman katkısı sağlanmaktadır DĠĞER DESTEKLER Alan ve havza bazlı desteklerin dışında bitkisel ürün sigortası desteği olarak sigorta poliçesinin % 50 si tarım sigortası kapsamında desteklenmektedir. 8- SEKTÖRÜN SORUNLARI VE ÇÖZÜM ÖNERĠLERĠ Türkiye de bitkisel yağ sanayinin temel sorunu, hammaddede dışa bağımlılıktır. Ülkemizde bitkisel sıvı yağ tüketiminin önemli bir kısmını yağlık ayçiçeğinden elde edilen ayçiçek yağı oluşturmaktadır. Yurtiçinde tüketilen 700 bin ton civarındaki ayçiçek yağının sadece bin tonu ülkemiz üretiminden karşılanmaktadır. Aradaki yağ açığı yağlık ayçiçeği tohumu yada ham ayçiçek yağı ithalatı yoluyla kapatılmaya çalışılmaktadır. Ayçiçeği tarımı Trakya Bölgesindeki alanlar dışında (Orta Anadolu da ) daha çok çerezlik ayçiçeği üretimine yönelik yapılmaktadır.ayçiçeği tarımı için uygun ekolojik koşullar olmasına rağmen ekim alanı arttırılamamaktadır.bu sorunun aşılabilmesi için potansiyel olarak Karadeniz Bölgesinin iç kısımlarında yeralan iller ile İç Anadolu Bölgesinde yeralan Konya, Aksaray ve Karaman gibi illerin sulanabilen alanlarında ayçiçeği tarımı yapılabilir.ayçiçeğinin özellikle İç Anadolu Bölgesinde şekerpancarı ile ekim nöbetine girmesi veya şekerpancarı ekiminin sınırlandırıldığı alanlarda bu bitkinin yerine ekilmesi ülkemiz ayçiçeği üretiminin artmasına önemli katkıda bulunacaktır.aynı şekilde Ege Bölgesinde buğday- arpa hasadını takiben ayçiçeğinin daha geniş olarak yer alması da ekim alanı artışına katkı sağlayacaktır. 23

24 Ülkemizde ayçiçeğinde hibrit tohum kullanım oranı hemen hemen %100 seviyesinde olmasına rağmen ekimi yapılan hibrit çeşitlerin yağ oranları düşüktür.oysa Rusya ve Ukrayna gibi ülkelerde ayçiçeğinde hibrit tohum kullanım oranı yaklaşık %60 lar oranında olmasına rağmen,kullanılan çeşitlerin yağ oranlarının çevre koşullarının da etkisi ile yüksek olması nedeniyle bu ülkeler dünya ticaretinde önemli yere sahiplerdir.üreticinin Ayçiçeği hibrit tohum kullanım düzeyleri açısından Rusya ve Ukrayna ile diğer komşu ülkeler Bulgaristan ve Romanya yı izlemesi yararlı olacaktır.bu konuda yağ oranları yüksek hibrit tohumların kullanımı arttırılmalı ve ekolojik koşullara, bölgelere uygun olarak üretilmeleri sağlanmalıdır.ayrıca yağ oranı, birim alan verimi yüksek çeşitler geliştirme çalışmalarına önem verilerek, yağ oranı yüksek hibrit çeşitleri geliştirilmesi bu sorunların aşılmasında üreticiye oldukça kolaylık sağlayacaktır. Son yıllarda artan rafine ayçiçek yağı ihracat potansiyeli ve biyodizel sektöründen gelecek talepler de dikkate alınırsa ülkemiz yağlık ayçiçeği üretiminin en az 2,0-2,5 milyon ton olması gerekmektedir. Ülkemiz yağlık ayçiçeği kırma kapasitesi 1-1,5 milyon ton seviyesinde olup, hammadde yetersizliği ve ithal ham ayçiçek yağı ile rekabet edilememesi nedeniyle bu kapasitenin en fazla % 50 si aktif olarak kullanılabilmektedir. Son olarak halen ülkemizde daha çok Linoleik tip ayçiçeği üretimi yapılmaktadır. Buna karşın son yıllarda özellikle ABD, Fransa ve İspanya da hem kızartmalık için uygun ve daha sağlıklı, hem de biyodizel için uygun Oleik tip ayçiçeği üretimi yaygınlaşmaya başlamıştır. Türkiye de de Oleik tip ayçiçeği üretimi yaygınlaştırılmalı ve desteklenerek teşvik edilmelidir. Trakyabirlik bu bağlamda, son birkaç yıldır uyguladığı çalışmalarla Oleik tip ayçiçeği üretimini teşvik etmektedir. 24