T.C. KAHRAMANMARAŞ SÜTÇÜ İMAM ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İŞLETME ANABİLİMDALI

T.C. KAHRAMANMARAŞ SÜTÇÜ İMAM ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İŞLETME ANABİLİMDALI ELEKTRONİK TİCARETİN İŞLEYİŞİ, DENETİMİ VE MUHASEBELEŞTİRİLMESİ DANIŞMAN YRD. DOÇ. DR. Zeynep HATUNOĞLU YÜKSEK LİSANS TEZİ KAHRAMANMARAŞ MART 2007

KAHRAMANMARAŞ SÜTÇÜ İMAM ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ İŞLETME ANABİLİM DALI ELEKTRONİK TİCARETİN İŞLEYİŞİ, DENETİMİ VE MUHASEBELEŞTİRİLMESİ YÜKSEK LİSANS TEZİ Bu Tez.../.../... Tarihinde Aşağıdaki Jüri Üyeleri Tarafından Oy Birliği ile Kabul Edilmiştir. Yrd. Doç. Dr. Zeynep HATUNUOĞLU Doç. Dr. Muhsin KAR Yrd. Doç. Dr. Salih YEŞİL DANIŞMAN ÜYE ÜYE Yukarıdaki imzaların adı geçen öğretim üyelerine ait olduğunu onaylarım. Doç.Dr. Haluk ALKAN Enstitü Müdürü Not: Bu tezde kullanılan özgün ve başka kaynaktan yapılan bildirişlerin, çizelge, şekil ve fotoğrafların kaynak gösterilmeden kullanımı, 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunundaki hükümlere tabidir.

KAHRAMANMARAŞ SÜTÇÜ İMAM ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İŞLETME ANABİLİM DALI ÖZET YÜKSEK LİSANS TEZİ ELEKTRONİK TİCARETİN İŞLEYİŞİ, DENETİMİ VE MUHASEBELEŞTİRİLMESİ Danışman: Yrd. Doç.Dr. Zeynep HATUNOĞLU Yıl: 2007, Sayfa: 62 Jüri : Yrd. Doç. Dr. Zeynep HATUNOĞLU Doç. Dr. Muhsin KAR Yrd. Doç. Dr. Salih YEŞİL ÖZET Elektronik ticaret genel olarak; birey veya kurumların açık ya da kapalı ağ ortamlarında yazı, ses ve görüntü şeklindeki sayısal bilgilerin işlenmesi, iletilmesi ve saklanması temeline dayanan bir değer yaratmayı amaçlanan ticari işlemlerin tümünü ifade etmektedir. Elektronik ticaret yeni bir mevzu olmamasına rağmen, bilişim teknolojisindeki gelişmeler ve küreselleşme olgusu, kullanım düzeyini ve gelişme hızını arttırmıştır. Elektronik ticaret bireyler arası, işletmeler arası, birey ve işletmeler arası ve vatandaş-devlet arasında vukuu bulabilecektir. Elektronik ticaretin farklı bir terminoloji geliştirmesi, ilişkilerin tümüyle elektronik ortamda cereyan etmesi, uluslar arası ticari ilişkiler kurulması kolaylaştırması mevcut hukuk mevzuatında, elektronik ticareti kapsamına alamayacak şekilde boşluklar ortaya çıkmasına neden olmuştur. Bu nedenle hukuki düzenlemelerin yapılması konusunda derin tartışmalar yaşanmış ancak genel eğilim elektronik ticarete özgü bağımsız hukuki çerçeve oluşturmak yerine, mevcut mevzuatın temel alınarak hukuktaki boşlukların giderilmesi ve düzenlemeler yapılması şeklinde oluşmuştur. Aynı kanı vergi mevzuatında da geçerli olmuştur. Fakat diğer hukuk dallarından farklı olarak mevcut vergi mevzuatının elektronik ticarete göre düzenlenmesi çok kolay olmayacak ve zaman alacak çalışma sürecini gerektirmiştir. Anahtar Kelimeler: E-Ticaret, E- Ticaretin vergilendirilmesi, muhasebeleştirilmesi ve hukuki düzenlemeleri I

DEPARTMENT OF BUSINESS ADMINISTRATION INSTITUTE OF SOCIAL SCIENCE UNIVERSITY OF KAHRAMANMARAŞ SÜTÇÜ İMAM ABSTRACT MA Thesis THE OPERATION, AUDİTİNG AND ACCOUNTİNG OF E-COMMERCE Supervisor: Asst. Prof. Dr. Zeynep HATUNOĞLU Year: 2007, Page: 62 Jury : Asst. Prof. Dr. Zeynep HATUNOĞLU Assoc. Prof. Dr. Muhsin KAR Asst. Prof. Dr. Salih YEŞİL ABSTRACT E-commerce in general encompasses creating value for all commercial activities based on the processing, transmit and saving numerical information in the form of writing, voice and image within individual or organizational open or closed Networks. Although e-commerce is a relatively new topic, its usage level and development has increased over time in response to globalisation and technological developments. E-commerce takes place between individuals (Consumer to Consumer), companies (Business to Business), between individuals and companies (Business to Consumer) and between individuals and government (E-Government). There has been a gap within the legal framework regarding to e-commerce due to its nature including its different terminology, taking place within electronic domain. To fill the gab in the legal framework, various researches have been undertaken. Instead of creating a new legal framework fort he e-commerce, the current approach has been to fill the gab within existing legal system and bring in new regulations related to e-commerce. The same approach has been taken in the tax framework. Yet, the same task will not be easy in the lax frameworks compared to other law branches and seem to take long time. Key words: E-commerce, Legal framework for e-commerce, Accounting of e- commerce II

ÖNSÖZ Elektronik ticaret günümüzde herkesin yoğun ilgisini çekiyor. Türkiye de bankacılıktan reel sektöre kadar hemen hemen her kesimde e-ticaret girişimleri hızla artıyor. Holdinglerden küçük girişimcilere kadar birçok site internet üzerinden ticaret, içerik ve hizmet sunmak için harekete geçmiştir. Özellikle büyük şirketler ölçek ekonomisinden faydalanmak için business to business işlemlerini internet üzerinden yapma konusunda girişimler yapıyorlar. Kurulan internet şirketlerinin sayısının sürekli artması e-iş danışmanlarına, e- ticaret muhasebecilerine, e-ticaret denetim müşavirlerine olan talebi hızla arttırıyor. E- ticarete gösterilen ilgi muhasebeci, denetçi ve müşavirlerin de e-ticaret beraberinde getirdiği muhasebe tekniklerine odaklaşmalarını gerekli kılıyor. Bu bağlamda çalışmamın hazırlanmasında her konuda yardımlarını esirgemeyen ve tez konusunun belirlenmesinden başlayarak tezin hazırlanması ve sonuçlanmasına kadar geçen devrede gerek fikirleri gerekse yol göstericiliği ile desteklerini gördüğüm danışman hocam Yrd. Doç. Dr. Zeynep HATUNOĞLU na sonsuz şükranlarımı sunarım. K.Maraş Sütçü İmam Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi nde tez çalışmam boyunca yardımlarını esirgemeyen Gelirler Eski Baş Kontrolörü YMM Tezcan ATAY, Doç. Dr. Muhsin KAR, Yrd. Doç. Dr. Salih YEŞİL, Vergi Denetmeni Halil İbrahim BAŞKAN a teşekkürü bir borç bilirim. Murat SEMERCİ III

İÇİNDEKİLER ÖZET...I ABSTRACT...II ÖNSÖZ...III İÇİNDEKİLER...IV ÇİZELGELER LİSTESİ..... VI ŞEKİLLER LİSTESİ......VII KISALTMALAR.. VIII 1. GİRİŞ... 1 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR. 7 3. ELEKTRONİK TİCARETİN GELİŞİM SÜRECİ VE TEMEL KAVRAMLAR... 8 3.1. Elektronik Ticaretin Tanımı... 9 3.1.1.Elektronik Ticarette İlişkilerin Sınıflandırılması... 11 3.1.2.Elektronik Ticaretin Kapsamı... 12 3.2. Elektronik Ticarette Kullanılan Araçlar..... 13 3.2.1. Klasik Elektronik Ticaret Araçları... 14 3.2.2. Yeni Elektronik Ticaret Araçları... 15 3.2.2.1. İnternetin Gelişim Süreci...... 15 3.2.2.2. İnternetin Sunduğu Elektronik Ticaret Araçları... 17 3.3. Elektronik Ticaret Hacminin Günümüzde Ulaştığı Büyüklük... 17 3.4. Elektronik Ticarette Güvenlik........ 19 3.4.1. Şifreleme.. 20 3.4.2. Elektronik İmza..... 21 3.4.3. Güvenilir Üçüncü Taraf..... 21 3.5. Elektronik Ticarette Ödeme Yöntemleri.. 21 3.5.1. Elektronik Para... 22 3.5.2. Elektronik Çek... 22 3.5.3. Akıllı (Smart) Kartlar.. 23 3.5.4. First Virtual. 23 3.5.5. Elektronik Posta Aracılığıyla Online Para Transferi... 23 4. ELEKTRONİK TİCARETİN VERGİLENDİRİLMESİ... 24 4.1. Elektronik Ticaretin Vergilendirilmesine Yönelik Görüşler...... 25 4.1.1 Vergilerin Fonksiyonları Açısından... 25 4.1.2. Vergi Alacaklısı Ve Vergi Borçlusu Açısından...... 26 4.2. Elektronik Ticaretin Vergi Dışı Bırakılması Halinde Ortaya Çıkacak Olumsuzluklar 27 4.3. Elektronik Ticareti Vergilendirme Yöntemleri Konusunda İleri Sürülen Yaklaşımlar.... 28 4.4. Elektronik Ticaretin Vergilendirilmesinde Ele Alınması Gereken Temel Kriterler 29 4.4.1. Yeni Vergiler Yerine Mevcut Mevzuatın Elektronik Ticarete göre Düzenlenmesi....... 29 4.4.2. Uluslar arası İşbirliği.... 30 4.4.2.1. Vergi Düzenlemelerinin Etkin Kılınması... 30 IV

4.4.2.2. Vergilendirme Yetkisi sorunu Ve Çifte Vergilemenin Önlenmesi.... 30 4.5.Elektronik Ticarette Temel Vergileme İlkeleri... 32 5. ELEKTRONİK TİCARETTE YAPILAN HUKUKİ DÜZENLEMELER... 33 5.1. Elektronik Ticarette İrade Beyanları ve Sözleşmeler. 33 5.1.1. Elektronik Ticarette Sözleşmeye Dayalı İlişkiler. 34 5.1.1.1. Fiziki Mal Satışında Sözleşme Oluşumu... 34 5.1.1.2. Dijital Ürünlerin Satışında Sözleşme Oluşumu..... 34 5.1.1.3. Hizmet Temininde Sözleşme Oluşumu... 34 5.1.1.4. Bilgi Temininde Sözleşme Oluşumu.. 34 5.1.1.5. İnternet Sujeleri Arasındaki Sözleşme Oluşumu 34 5.1.2. Elektronik Ticarette İrade Beyanları 35 5.1.2.1. Elektronik Veri Değişimi Aracılığıyla Yapılan İrade Beyanları... 35 5.1.2.2. Elektronik Posta ile Yapılan İrade Beyanları... 35 5.1.2.3. Web Sitelerinde Yapılan İrade Beyanları... 36 5.1.3. Sözleşmenin Yapıldığı Yer... 36 5.2. Elektronik Kayıt ve Belgelere Yasal Kimlik Kazandırılması. 37 5.2.1. Elektronik İmza 37 5.2.2. Sertifika Hizmet Sağlayıcı 38 5.2.3. Elektronik Noter... 40 5.2.4. Elektronik Kayıt ve Belgelerin Delil Niteliği ve İspat Gücü 40 5.3. Aracı Kurumların Sorumluluğu.. 41 5.3.1. Telekomünikasyon İdaresinin Sorumlulukları. 41 6. ELEKTRONİK TİCARETİN MUHASEBELEŞTİRİLMESİ... 43 6.1. Elektronik Ticaret Ve Muhasebe... 43 6.2. Elektronik Ticaret Sitesinde Satın Alma Sürecine ilişkin Örnek Bir Şema... 44 6.3. Elektronik Ticarette Ürün Sipariş Ve Teslim Sürecine İlişkin Örnek bir Şema... 47 6.4. Elektronik Ticarette Muhasebeye İlişkin Örnek Bir Uygulaması... 49 7. SONUÇ VE ÖNERİLER... 55 KAYNAKLAR... 58 ÖZGEÇMİŞ V

ÇİZELGELER LİSTESİ Çizelge 3.1.: Elektronik Ticaret Tanımına Giren Faaliyetleri İçeren Katma Değerin GSYİH İçindeki (Potansiyel) Payı (%) 19 Çizelge 3.2.: İnternet Üzerinden Yapılan Alış Verişin Kategoriler İtibariyle Ağırlıkları (%) 19 Çizelge 5.1.: Telekomünikasyon Kurumu, İnternet Servis Sağlayıcı ve Aboneler Arasındaki İlişki... 41 VI

ŞEKİLLER LİSTESİ Şekil 6.1.: Elektronik Ticaret Sitesinde Satın alma Süreci 46 Şekil 6.2.: Elektronik Ticarette Ürün Sipariş ve Teslim Süreci 48 VII

KISALTMALAR AB : Avrupa Birliği ABD : Amerika Birleşik Devletleri A.Ş. : Anonim Şirketi ATM : Automatic Transmission Machine BK : Borçlar Kanunu DARPA : Defense Advanced Research Projects Agency DPT : Devlet Planlama Teşkilatı EARN : European Academic and Research Network EFT : Elektronik Fon Transferi ESHS : Elektronik Sertifika Hizmet Sağlayıcısı ETKK : Elektronik Ticaret Koordinasyon Kurulu EVD : Elektronik Veri Değişimi GSMH : Gayri Safi Milli Hasıla GSYİH : Gayri Safi Yurtiçi Hasıla IP : Internet Protocol IPTO : Informatıon Processing Techniques Office İSS : İnternet Servis Sağlayıcıları KDV : Katma Değer Vergisi LTD : Limited NSF : National Science Foundatin ODTÜ : Ortadoğu Teknik Üniversitesi OECD : Organization of Economic Cooperation and Devolopment SHS : Sertifika Hizmet Sağlayıcısı TCP/IP : Transmission Control Protocol Internet Protocol TK : Telekomünikasyon Kurumu TR-NET : Türkiye İnternet Proje Grubu TÜBİTAK : Türkiye Bilimsel ve Teknik Araştırmalar Kulübü TÜKAVA : Türkiye Üniversiteler ve Araştırma Kurumları Ağı TV : Televizyon ULAKBİM : Ulusal Akademik Ağ ve Bilgi Merkezi UN-CEFACT : Birleşmiş Milletler İdari, Ticari ve Ulaşımla ilgili Uygulama ve Usulleri Kolaylaştırma Merkezi UNCITRAL : United Nations Commission on International Trade Law VUK : Vergi Usul Kanunu YTL : Yeni Türk Lirası WTO : World Trade Organization www : Word wide web VIII

GİRİŞ 1. GİRİŞ Toplumsal ve ekonomik alanı etkisi altına alan insanlık tarihi sürekli değişimlerin yaşandığı bir süreçtir. Bu değişimlerden en büyüğü 21. yüzyıla damgasını vuran sanayi toplumundan bilgi toplumuna geçiştir. Bu değişim sürecinin temel dinamikleri 20.yüzyılın sonlarında bilgi ve iletişim teknolojilerinde meydana gelen hızlı gelişmeler olmuştur. Bilişim teknolojileri olarak beraberce anılan bilgi ve iletişim teknolojileri küreselleşme ile etkileşime girerek yepyeni bir ekonomik düzen meydana getirmiştir. "Yeni Ekonomi" olarak bilinen bu ekonomik düzenin ticari uzantısı ise her kesime yeni ufuklar açan elektronik ticaret olmuştur. Elektronik ticaret genel olarak; birey ya da kurumların telekomünikasyon bağlantıları vasıtasıyla açık ve kapalı ağlar üzerinden metin, ses ve görüntü şeklindeki sayısallaştırılmış verilerin, elektronik ortamda işlenmesi, saklanması, iletilmesi esasına dayanan işlemler bütünü olarak tanımlanmaktadır. Elektronik ticaret sanılanın aksine yeni bir olgu değildir. Telefon, fax, televizyon, elektronik fon transferi, elektronik veri değişimi gibi iletişim araçları kullanılarak yapılan her türlü ticaret elektronik ticarettir. Dolayısıyla elektronik ticaret, geleneksel elektronik ticaret araçları olarak bilinen bu iletişim araçlarının ticari hayatta kullanılmaya başlanması ile birlikte hayat bulan bir ticaret biçimidir. Elektronik ticaretin günümüzdeki şekline kavuşması ve gelişme hızını arttırması, geleneksel ticaret araçlarının özelliklerini bünyesinde barındıran internete geniş kitlelerin erişim imkânı bulması ile mümkün olmuştur. Bilişim teknolojisi ürünü olan internetin gelişimi ise bilgisayar yazılım ve donanım altyapısının gelişimine paralel ilerlemiştir. Dolayısıyla elektronik ticaret internet üzerinden yapılan ticari işlemler bütünü olarak kabul edilmeye başlanmış ve elektronik ticarette gerek teknik gerekse hukuki altyapı gereksinimi doğuran etmenler internetin gelişimine bağlanmıştır. Yeni ticaret yapma biçimlerini ortaya çıkaran elektronik ticaret üretim sürecini değiştirmiş, "bilgi" faktörünün yoğun girdi olarak kullanıldığı kendine has yeni ürünler meydana getirmiştir. Elektronik ticaret, bir bireyin bulunduğu yerden bir bilgisayar yardımıyla dünyaya açılımını sağlayan internet erişim hizmeti ile internet erişim sağlayıcı yazılım yardımıyla bir telefon hattı temin ederek ticari işleme başlayabilmesidir. Bireyin yaptığı satışlar karşılığında talep ettiği ücretleri alabilmesi ise bir finansal kuruluşta hesabının olmasını gerektirmektedir. Birey bilgi faktörünü kullanarak ürettiği ürünleri, internete erişim imkânı bulan diğer bireylere web sitesi vasıtasıyla rahatlıkla sunabilmektedir. Ürünü talep eden bireyler ise duruma göre ürünü doğrudan bilgisayarına indirebilecektir. Bu işlemler değerlendirildiğinde üretim ve dağıtım zincirinin kısaldığı, aracı kurumların ortadan kalktığı, geleneksel üretim dağıtım zincirinden farklı bir mekanizmanın işlediği görülecektir. Bu yeni mekanizmada farklı aracılar önem kazanmaktadır. Bunlar internet data hatlarını sağlayan telekomünikasyon kurumu, internet erişim hizmeti veren internet servis sağlayıcıları ve finansal kuruluşlardır. Dolayısıyla elektronik ticaret sürecinin bu oyuncular çerçevesinde değerlendirilmesi yerinde olacaktır. Elektronik ticaret çok yönlü ilişkiler yumağını kapsamaktadır. Bu kapsamda işletmeler, kendi aralarında ve tüketicilerle elektronik ortamda ticari ilişkiler kurabildiği gibi devlet de birey ya da işletmelerle elektronik ortamda ilişki kurabilmektedir. Elektronik ticarette tarafları ifade eden bu çok yönlü ilişkiler bir takım sorunları ve ihtiyaçları da beraberinde getirmiştir. Elektronik ticaretin gelişiminden beklenen faydalar, birey ve kurumların elektronik ticaret yapmalarını teşvik edici nitelikte, özellikle güven tesisini sağlayıcı 1

GİRİŞ teknik ve hukuki altyapı gereksinimi de beraberinde getirmiştir. Teknik altyapı; elektronik imza, şifreleme, elektronik sertifika sağlayıcılar çerçevesinde oluşturulurken telekomünikasyon data hatlarının kapasitesinin geliştirilmesi bu çalışmaların bir parçası olmuştur. Yazılım ve donanım ihtiyaçları ise teknolojinin gelişimine paralel olarak gelişen imkânlar doğrultusunda karşılanmıştır. Hukuki altyapı gereksinimi iki açıdan önem arz etmektedir ve yapılması kaçınılmaz düzenlemeleri gerektirmektedir. Hukuki altyapı, bir yandan elektronik ticarette güven tesisinin kurulmasına yardımcı olurken diğer yandan elektronik ticaretin vergi kapsamına alınmasında ihtiyaç duyulan gerekli öğeleri sunacaktır. Elektronik ticaretin en önemli özelliği uluslar arası ticareti geliştirmesi ve ticari işlemlerde gümrük sınırlarını bertaraf etmesidir. Bu özellik teknik ve hukuki altyapının oluşturulmasında uluslar arası işbirliğini zorunlu hale getirmiştir. Dolayısıyla teknik altyapı ile ilgili olarak; şifreleme, onay kurumu, elektronik imza, elektronik sertifikalarla oluşturulan sistemin ve kullanılan teknolojinin uluslar arası standartların oluşturulmasını gerektirmiştir. Bu gereklilik teknik alanda, uluslar arası standartların geliştirilmesinde Uluslar Arası Standartlar Örgütü, Uluslar Arası Elektroteknik Komisyonu gibi uluslar arası kuruluşların hukuki alanda ise Birleşmiş Milletler Uluslar Arası Ticaret Hukuku Komisyonu, Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Teşkilatı, Dünya Ticaret Örgütü ve Avrupa Birliği'nin çalışmalar başlatmasına neden olmuştur. Hukuki düzenlemelerin bir parçası olan vergi hukukunda yapılacak düzenlemeler vergilerin ekonomik etkisi nedeniyle daha teferruatlı çalışmaları beraberinde getirmiştir. Devletin gelir kaybı endişesi, geleneksel ticaretle elektronik ticaret arasında vergiler açısından tarafsız1ığın sağlanması ve ayrımcı vergilemeye yol açılmaması gereği elektronik ticaretin vergilendirilmesi gerektiği konusunda genel bir eğilim oluşturmuştur. Ancak elektronik ticaretin kendine has bir takım özellikleri bünyesinde barındırması, uzun ve yorucu bir çalışma sürecini ortaya çıkarmıştır. Yapılan çalışmalar göstermiştir ki elektronik ticaretin vergilendirilmesinde bir takım faktörler büyük problem yaratmaktadır. Bu faktörlerden birincisi, tamamıyla sanal ortamda gerçekleşen elektronik ticaretin coğrafi sınırları aşarak ve böyle bir engele takılmadan global düzeyde yapılmasıdır. Elektronik ticarette ülkelerin vergilendirme yetkisinin belirlenmesi gereğini ortaya çıkaran bu özelliği vergilendirme çalışmalarının uluslar arası işbirliği içinde yapılmasını ön koşul haline getirmiştir. Vergilendirme çalışmalarında uluslar arası işbirliğini sağlayan kuruluş ise Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Teşkilatı olmuştur. İkinci sorun, internetin yapıtaşlarından biri olan web sunucusunun mesafe ne olursa olsun herhangi bir yerden idare edilebilmesidir. Web sunucusunun uzaktan işletilebilmesi ve elektronik işletmelerde satış mağazası olarak kabul edilen web sitesinin geleneksel anlamda "daimi işyeri" sayılıp sayılmayacağı sorununu ortaya çıkarmıştır. Bu nedenle web sunucusunun ve web sitesinin daimi işyeri sayılıp sayılmayacağı incelenen bir konu haline gelmiştir. Üçüncü sorun, elektronik ortamda yapılan işlemlerde tarafların tespit edilmesinde ve işlemlerin takibinde yaşanan güçlüklerden kaynaklanmaktadır. Elektronik ticari işlem, tarafların birbirini tanımadan ve kimliği hakkında bilgi sahibi olunmasına gerek kalmadan tamamlanması mümkün olan bir süreçtir. Bunun yanında, yapılan işlemlerin bir üçüncü kişi tarafından takibi de oldukça zordur. Dördüncü sorun, elektronik ticaretin ortaya çıkardığı dijital ürünlerden kaynaklanmaktadır. Dijital ürünlerinin niteliğinin belirlenmesi, başka bir deyişle hizmet olarak mı ya da mal olarak mı değerlendirileceği, dijital ürün satış işlemlerinden elde edilen gelirlerin hangi kazanç kapsamında değerlendirileceği çözülmesi gereken problemlerdir. Bir başka genel sorun ise elektronik ticarette fiziki varlığı olmayan sanal işletmelerin mevcudiyetidir. 2

GİRİŞ Türkiye dâhil dünyada hemen hemen her ülkede karşılaşılan sorunların çözümü için birçok uluslar arası kuruluş, bölgesel birlik ve ülkeler harekete geçmiştir. Başta Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Teşkilatı, Dünya Ticaret Örgütü ve Avrupa Birliği olmak üzere uluslar üstü kuruluşlar sorunlara çözüm için çalışmalar başlatmış ve yapılan çalışmalar sonuçlarını göstermiştir. Elde edilen sonuçlar çerçevesinde birçok dünya ülkesi elektronik ticareti vergilendirme projesi geliştirmeye başlamıştır. Türkiye'de elektronik ticaretin vergilendirilmesi konusunda yaşanacak sorunlar az çok tespit edilmekle birlikte, henüz sorunların çözümüne yönelik çalışmalara başlanmamıştır. Diğer dünya ülkelerinin alınan uluslar arası kararlar doğrultusunda vergilendirme projeleri geliştirdiği ve özellikle Amerika Birleşik Devletleri'nin elektronik ticaretin vergilendirilmesi için gün saydığı ve Avrupa Birliği'nin dijital ürünlerin vergilendirilmesi için verdiği yoğun çabalarının yakında neticeleneceği düşünülecek olursa Türkiye'nin bu konuda kayıtsız kalması büyük bir eksiklik olarak görülmektedir. Türkiye'nin bu konuda tek avantajının bugüne kadar elektronik ticaretin vergilendirilmesi için uluslar arası ilke kararlarının alınmış olması dolayısıyla örnek alabileceği ve sorunların çözümünde değişik perspektiflerden yaklaşmasını sağlayabileceği örnek projelerin bulunmasıdır. Bu durum belki de vergilendirme çalışmalarında harcanacak zaman ve enerji kaybını azaltacaktır. Bu çalışmanın amacı elektronik ticaret ve elektronik ticaretin vergisel açıdan denetimi konusunda bilgi vererek, çözüm önerileri geliştirmektir. Bu bağlamda bu çalışma dört bölümden oluşmaktadır: Birinci bölümde, elektronik ticaretin gelişim süreci ve temel kavramları izah edi1meye çalışılmıştır. Bu çerçevede elektronik ticaretin gelişiminin temel dinamikleri olan bilişim teknolojisinin ve küreselleşmenin gelişim çizgisi ülkeler itibariyle ve veriler yardımıyla açıklanmıştır. Elektronik ticaretin çok geniş bir yelpazeye sahip olması ve kapsamının genişliği temelde aynı noktaları içeren değişik tanımların yapılmasına neden olmuştur. Bu nedenle elektronik ticaretin değişik kurumlarca yapılan tanımları verilmiş ve ortak noktaları değerlendirilmiştir. Elektronik ticaretin gelişme hızını ve düzeyini etkileyen engellerin neler olduğunu tespit etme girişimleri sayesinde en büyük engelin elektronik ticarette gerek teknik gerekse hukuki alanda kendini gösteren güven yetersizliği olduğu ortaya çıkmıştır. Güvensizliğin temelinde yatan etmenler; ödemeler, internete saldırı, bilgi gizliliğinin ve veri bütünlüğünün korunması, tarafların kimlikleri konusunda belirsizlik ve uluslar arası standartların olmaması gösterilmiştir. Tüm bu faktörler teknik ve hukuki altyapı için düzenlemeler yapılması gereksinimini ortaya çıkarmıştır. Teknik alanda bilgi güvenliğini ve veri bütünlüğünü sağlayacak çalışmalar; şifreleme, elektronik imza, fiziki kimliklere bağlı elektronik kimlikleri veren onay kurumlarının oluşturulması tekniklerinin geliştirilmesi kapsamında ele alınmıştır. Telekomünikasyon altyapısının geliştirilerek geniş bantlarla hizmet verilmesi de bu çalışmaların bir parçası olmuştur. Elektronik ticaretin gelişimine zemin hazırlayacak güven unsurunun hukuki altyapısının geliştirilmesi ise daha teferruatlı çalışmalar yapılmasına neden olmuştur. Bu alanda yapılan çalışmalar ülke mevzuatlarım birbirine yaklaştıran öneriler ve uygulamalarla devam etmektedir. Elektronik ticaretin yeni bir olgu olmaması klasik araçlarının izahını ve elektronik ticaretin bugünkü konuma gelmesini sağlayan internetin açıklanmasını gerektirmiştir. Bu bağlamda elektronik ticaretin klasik araçları internetin tarihi gelişimi ve internetin sunduğu yeni araçlar izah edilmiştir. Elektronik ticarette temel kavramlar olan ödeme yöntemleri ve güvenlik konusu incelemeye alınmıştır. Elektronik ticaretin günümüzde ulaştığı büyüklük rakamlarla değerlendirilmiştir. Elektronik ticarette 3

GİRİŞ çalışma yapan uluslar arası kuruluşlar ve çalışma alanları kısaca izah edilerek bu konuda ülke hükümetlerinin sorumlulukları ve Türkiye'de elektronik ticaret konusunda yapılan çalışmalar açıklanan konular arasında yer almıştır. İkinci bölümde, elektronik ticaretin vergilendirilmesi sorunu genel olarak değerlendirilmiş ve sorunların çözümünde uluslar arası kuruluşların yaklaşımları ve çalışmaları incelenmiştir. Bu bölümde ayrıca elektronik ticaretin vergilendirilmesi konusuna teorik bir açıdan yaklaşılmış, elektronik ticaretin vergilendirilmesine yönelik görüşler elektronik ticaretin vergilendirilmesinin gerekçeleri verilmiş ve elektronik ticareti vergilendirme yöntemleri konusunda ileri sürülen yaklaşımlar değerlendirilmiştir. Elektronik ticaretin vergilendirilmesi gerektiği yönündeki görüşlerin ağırlık kazanmasına üç önemli etmen neden olmuştur: Birincisi, devletin gelir sağlama ve mevcut vergi gelirlerini koruma isteğidir. Elektronik ticaret bugünkü gelişim seviyesinde ihmal edilebilir vergi geliri kayıplarına neden olmaktadır. Ancak elektronik ticaretin gelişmesi ve geleneksel yollarla yapılan ve mevcut vergi mevzuatı çerçevesinde vergilendirilen ticari işlemlerin elektronik ortama kayması nedeniyle oluşacak vergi geliri kaybı endişesi, elektronik ticareti vergilendirilmesi gerektiği görüşünü kuvvetlendirmiştir. İkincisi, vergi uygulamalarının ticaret yapan kesimlerin rekabet koşullarını etkileyebilmesidir. Bunun altında yatan etmen geleneksel ticaret ile elektronik ticaret işlemlerinin fark gözetilmeden vergilendirilmesi ve her iki ticaret yapma biçimine vergiler vasıtasıyla birinin lehine diğerinin aleyhine olacak şekilde rekabet koşullarının değiştirilmemesi gerektiği düşüncesidir. Bu yaklaşım uygulamada, vergilendirmede tarafsızlık ve genellik ilkelerinin gözetilmesini sağlayacaktır. Üçüncüsü, vergi hukukunda yapılacak düzenlemelerin, elektronik ticaretin hukuki a1tyapısının oluşturulmasının bir parçası olmasıdır. Bu unsur diğer iki etmenle birleşince elektronik ticaret için vergi hukukunda yapılacak düzenlemelerin, vergilendirme kararı doğrultusunda şekillenmesini sağlamıştır. Elektronik ticaretin mevcut vergi mevzuatı çerçevesinde vergilendirilmesi ve gerekli düzenlemelerin yapılması gerektiği kararı, elektronik ticaretin mevcut mevzuatta yarattığı boşlukların incelenmesi çalışmalarını başlatmıştır. Bu boşluklar elektronik ticaretin geleneksel ticaretten uzaklaştığı işlemlerde büyürken ve içinden çıkılması zor olan büyük sorunlar oluştururken elektronik ticaretin geleneksel ticarete yaklaştığı işlemlerde küçülmekte ve mevcut mevzuatın rahatlıkla uygulanabilmesine imkân vermektedir. Bu nedenle elektronik ticaretin mevcut vergi mevzuatına göre vergilendirilmesi çalışmaları, elektronik ticaretin geleneksel ticarette görülmeyen kendine has yapısının ağırlık kazandığı ve geleneksel ticaretten uzaklaştığı ticari işlemlerin vergi kapsamına alınması üzerinde yoğunlaşmıştır. Bu da dolaylı olarak; Avrupa Birliği'nin yaptığı ayrıma göre "dolaysız elektronik ticaret"te başka bir ifade ile tüm ticari işlem sürecinin internet üzerinden gerçekleştiği pür elektronik ticarette vergilendirme çalışmalarının ağırlık kazanmasına neden olmuştur. Elektronik ticaretin vergilendirilmesi kararı bir takım problemleri de beraberinde getirmiştir. Ortaya çıkan problemler elektronik ticaretin kendine has bir takım özellikleri bünyesinde barındırmasından kaynaklanmaktadır. Bu problemler elektronik ticaretin geleneksel ticaretten uzaklaştığı işlemlerde kendini daha da belli etmiştir. Geleneksel ticari işlemlerde görülmeyen ürün ve işlemlerden kaynaklanan problemler genel olarak; elektronik ticaretin global düzeyde yapılması, dijital ürünlerin varlığı, web sunucusunun uzaktan işletilebilmesi, elektronik işletmelerin varlığı ve kimliklerin belirlenememesi ile işlemlerin takibinde yaşanan güçlüklerden kaynaklanmaktadır. Ticari işlemleri gerçekleştiren tarafların ve ikametlerinin bilindiği, fiziki olarak 4

GİRİŞ teslim edilen ve takibi mümkün olan mal satışlarının yapıldığı, bilfiil fiziki bir iş yeri vasıtasıyla işlemlerin gerçekleştirildiği geleneksel ticarete göre şekillenen vergi mevzuatlarının elektronik ticarete yönelik düzenlemeler içermediği aşikârdır. Öyleyse yeni düzenlemelerin yapılması kaçınılmaz olarak görülmektedir. Elektronik ticaretin vergilendirilmesi konusunda uluslar arası kriterlerin belirlenmesi çeşitli ülkelerin proje çalışmalarını başlatmıştır. Elektronik ticaretin önemli büyüklüğe ulaştığı Türkiye'de vergilendirme sorunlarının yukarıda anlatılan genel sorunlara paralel olduğu görülmektedir. Gelir ve Kurumlar Vergisi Kanunu'nda düzenleme gereğini ortaya çıkaran sorunlar; elektronik ticarette vergilendirme yetkisini doğrudan etkileyen mükellefiyet türünün tespit edilmesi, gelirin elde edildiği yerin belirlenmesi, tamamıyla sanal varlıklara sahip olan elektronik işletmelerde gider kalemlerinin farklılığından kaynaklanan vergi matrahının tespit edilmesi konularında yaşanan güçlüklerden kaynaklanmaktadır. Katma Değer Vergisi Kanunu çifte vergilemenin önlenmesi için tüketimin yapıldığı yerde vergileme yapılmasını gerektiren "varış ülkesinde vergileme ilkesi" esasını benimsemiştir. Elektronik ticarette tarafların kimliklerinin gizliliği, ikamet ve işyerinin belirlenmesinde ki güçlükler nedeniyle tüketim yerinin nasıl tespit edileceği sorun yaratmaktadır. Ayrıca dijital ürünlerin niteliğinin belirlenmesi vergileme rejimini etkilerken, bu ürünlerde mevcut Katma Değer Vergisi toplama mekanizması işlerliğini yitirmektedir. Bu nedenle vergi kaçırma faaliyetlerine uygun ortamı yaratan elektronik ortamda dijital ürün satışının vergi gelirlerinde azaltma oluşturmaksızın takibi ve vergilendirilmesi için etkin bir Katma Değer Vergisi toplama mekanizması geliştirilmesi gerekmektedir. Dijital ürünlerin gümrük sınırlarına girmeden satışının yapılabilmesi Gümrük Vergisi Kanunu'nu etkilerken; elektronik ticaretin uluslar arası bankacılık işlemlerini arttırması veya sanal bankaları ortaya çıkarması Banka ve Sigorta Muameleleri Vergisi Kanunu'nu; damga vergisi ödemelerini gerekli kılan kâğıtların elektronik belge şeklinde kullanılmaya başlanması Damga Vergisi Kanunu'nu etkilemektedir. Üçüncü bölümde, elektronik ticaretin hukuki altyapısının mevcut mevzuatta düzenlemeler yapılmasıyla mı yoksa apayrı bir elektronik ticaret mevzuatı hazırlanmasıyla mı oluşturulacağı konusunda yaşanan tartışmalar irdelenmiştir. Hukuki altyapının oluşturulması elektronik ticarette güven tesisi yanında ikinci bir öneme sahiptir. Ancak, elektronik ticaretin vergilendirilmesi için vergi hukuku düzenlemelerine girmeden diğer hukuk dallarında düzenlemelerin yapılması kaçınılmaz hale gelmiştir. Teknik olarak uygulamaları geliştirilen; elektronik imza, elektronik sertifika, elektronik sertifika sağlayıcıları, elektronik belge-kayıtların yasal kabulü ile delil niteliği, elektronik noterlik sistemi ile vergisel çözüm önerilerinde önemini hissettiren aracı kurumların sorumluluğu, internet alan isimlerinin ve internet protokol numaralarının tahsisi, kişisel verilerin korunması alanında çalışmalar hız kazanarak kısmen de olsa sonuca ulaşılmıştır. Hukuki alanda yapılacak altyapı çalışmaları, elektronik ticaretin bu özelliğinden dolayı uluslar arası işbirliğini gerektirmiştir. Bu amaç doğrultusunda başta genel statüde Birleşmiş Milletler Uluslar Arası Ticaret Komisyonu ve bölgesel statüde Avrupa Birliği, hukuki düzenlemelerin birbirine yaklaşımım sağlayacak model kanunlar hazırlamıştır. Bu çalışmalara bazı diğer kuruluşlar da destek vermiştir. Elektronik ticaretin vergilendirilmesi için vergi hukukunda yapılacak düzenlemelerin uluslar arası işbirliğini gerektirmesi ise spesifik olarak belirlenen; vergi düzenlemelerinin etkinliğinin arttırılması, vergilendirme yetkisinin belirlenmesi, çifte vergilemenin önlenmesi ve vergi cennetleri ile mücadelede alanlarında ortaya çıkmaktadır. Hukuki düzenlemelerin bir parçası olarak vergi hukukunda yapılacak düzenlemeler, başka bir deyişle elektronik 5

GİRİŞ ticaretin vergilendirilmesi çok daha kapsamlı çalışmalar yapılmasını gerektirmiştir. Bunun en büyük nedeni vergilendirme alanında yapılacak düzenlemelerin hukuki alanda oluşan boşluğun doldurulması yanında ekonomi üzerindeki etkilerinin olmasıdır. Elektronik ticaret, Türkiye'de dâhil dünya ülkelerinin sahip olduğu vergi mevzuatının kavrayamadığı yeni bir vergi tabanı meydana getirmiştir. Son bölümde ise elektronik ticaretin muhasebesi ele alınmıştır. Muhasebe kısmında oluşturulan şemalar ile ürün sipariş ve teslim süreçleri elektronik ticarette kullanılacak muhasebe düzeninin anlaşılması açısından örnek bir olay çerçevesinde muhasebe kayıtları, bu işlemlere ilişkin hesap planının oluşturulması ve muhasebe sistemi yine örnek bir olay verilerek irdelenmiştir. Elektronik ticaretin muhasebeleştirilmesi ile ilgili olarak yapılan işlemlerin, geleneksel ticaret şeklinde uygulanan muhasebe düzeninden temel anlamda hiçbir farkı yoktur. Burada önemle üzerinde durulması gereken konu sistemin alt hesaplarda ayrıntılı bir biçimde detaylandırılması sureti ile takip edilmesidir. Dolayısıyla elektronik ticaret yapan firmalar, geleneksel usulde ticaret yapan firmaların kullandığı temel muhasebe ilke ve kurallarını kullanmaktadırlar. Ancak uygulama yönünden sanal ortamda tutulan kayıtlar, bu kayıtlara hukuki geçerlilik kazandırılmadığı sürece mevcut yasal düzenlemelere göre geçerli sayılmamaktadır. Bu nedenle de bir an önce elektronik kayıtlara ispat gücünün kazandırılması gerekmektedir. Aynı zamanda, çok yakın bir gelecekte defter tutma ortadan kalkacaktır. Muhasebe mesleğini icra edenlerin elektronik ticareti iyi kavrayabilmeleri için interneti bilmeleri gerekmektedir. Bu yüzden günümüzdekinden daha karmaşık ekonomik faaliyetleri ve mali problemleri çözecek niteliklere sahip yeterli sayıda yetişmiş insan gücüne sahip olunması gerekmektedir. 6

ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Elektronik ticaretin işleyişi, denetimi ve muhasebeleştirilmesi hakkında bugüne kadar yapılmış olan çalışmalar, çeşitlilik arz etmektedir. Gerek tez gerek kitap olarak elektronik ticaretin işleyişi, denetimi ve muhasebeleştirilmesinin ele alındığı çalışmaları aşağıda literatüre getirdiği katkılar bakımından kısaca anlatmaya çalıştık. Murat Çak ın 2002 yılında Dünyada ve Türkiye de elektronik ticaret ve vergilendirilmesi konulu kitabında internet üzerinden sipariş edilerek teslim edilen fiziki mallara, dijital ürünlerin online teslimi şeklinde sunulan hizmetlere ve karşılaşılan sorunlara değinmiş ve Gümrük Vergisi Kanunu açısından elektronik ticaret kavramını irdelemiştir. Ramazan Aklan ın 2003 yılında yayımlanan elektronik ticaretin vergilendirilmesi ve muhasebeleştirilmesi adlı kitabında ülkeler arasında web tabanlı gelirlerin nasıl değerlendirilip hangi vergilendirme rejimine tabi tutulacağı, web sitesini barındıran sunucu bilgisayarın web server- ülkeler itibariyle vergilendirme konumunun farklılık arz etmesi, veri iletişim altyapısının ulusal ve uluslar arası rekabete alınması konusundaki belirsizlik, elektronik internet hizmet sağlayıcılarının daimi temsilci olarak değerlendirilmeyecekleri gibi elektronik ticarette vergilendirilmeye ve muhasebeleştirilmeye ilişkin temel sorunlar ile öneriler üzerinde durulmuştur. Üstün Özmen in 2003 yılında yayımlanan firma-müşteri boyutuyla e-ticaret kitabında firmaların dünyaya mal ve hizmet ya da bilgi pazarlamasındaki vergilendirilme ve hukuki denetiminde izlenen politikalar Kuzey Amerika, Avrupa, Ortadoğu ülkeleri başta olmak üzere dünyadaki pek çok ülkede hükümetler ve firmalar irdelenmiştir. Arş Gör. Dr. Neslihan Coşkun un 2004 yılında Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisindeki makalesinde elektronik ticaretin gelişimini etkileyen faktörler ve ülkeler arasındaki dağılımı veriler yardımıyla açıklanarak elektronik ticaretin gelişimi önündeki engeller, alınması gereken önlemler üzerinde durulmuştur. Mali Müşavir Nevzat Erdağ ve Mali Müşavir Emel Batuman ın 2006 yılında yayımlanan elektronik ticaretin el kitabında elektronik ticaretin niteliği, modeli araçları, elektronik ticarette kullanılması gereken ödeme sistemleri, güvenlik, karşılaşılan sorunların hukuk ve ispat boyutuna değinilmiştir. Yrd. Doç. Dr. Mustafa Taşlıyan ın 2006 yılında yayımlanan elektronik ticaret/ kavramlar ve uygulamalar kitabında elektronik ticaret kavramı, itici güçleri, etkileri, elektronik ticaretin işletmelere sağladığı avantaj ve dezavantajlar ile elektronik ticaret hakkında bilinmesi gerekenler stratejik bakış açısıyla incelenmiştir. Ayrıca Türkiye deki ve Dünyadaki elektronik ticaretin son durumu da irdelenmiştir. 7

ELEKTRONİK TİCARETİN GELİŞİM SÜRECİ VE TEMEL KAVRAMLAR 3. ELEKTRONİK TİCARETİN GELİŞİM SÜRECİ VE TEMEL KAVRAMLAR Son zamanlarda "Yeni Ekonomi" ve "Bilgi Ekonomisi" kavramları oldukça sık kullanılır hale gelmiştir. Bunun nedeni toplumsal ve ekonomik yapıda meydana gelen büyük değişimdir. "Yeni Ekonomi", "Bilgi Ekonomisi" gibi kavramlar bu değişimin ekonomik alana yansımasını ifade etmektedir. İnsanlık tarihinde yaşanan değişim süreçleri toplumsal ve ekonomik alanı etkisi altına alarak farklı oluşumlar meydana getirmektedir. Yeni oluşumlar da toplumun değer yargıları ve işleyiş kuralları ile birlikte toplumsal ve ekonomik faktörlerin göreceli önemini değiştirmektedir. Örneğin; 1830'lu yıllarda yaşanan sanayi devrimi geleneksel tarım toplumundan sanayi toplumuna geçişi sağlamış, beraberinde sosyal değişimlerle birlikte yeni bir üretim tarzı ve yaşam biçimi getirmişti. Geleneksel toplumlarda ekonominin itici gücü "toprak" iken, sanayi toplumunda toprağın yerini sermaye birikimine dayanan makine ve teçhizat ile bunları kullanabilecek vasıflı işgücü almıştır. 1830'lu yıllarda yaşanan bu değişim süreci günümüzde sanayi toplumundan bilgi toplumuna geçiş şeklinde yaşanmaktadır (Güneş, 2000: 327). Bilgi toplumuna geçiş süreci 1950 ve 1960'lı yıllarda ABD, Japonya ve Batı Avrupa gibi gelişmiş ülkelerde bilgi ve iletişim teknolojilerinin giderek artan bir şekilde kullanılmasıyla başlamıştır. Gelişmiş ülkelerde şekillenen bu sürecin en önemli özelliği bilgi ve iletişim teknolojilerinin tarım, sanayi ve hizmetler sektörünün yanı sıra eğitim, sağlık vb. alanlarda da kullanılabilir olmasıdır. Bu nedenle bilgi toplumuna geçiş sürecinde yaşanan gelişmeler üretimi ve verimliliği arttırırken yeni teknolojik, ekonomik, sosyal ve kültürel gelişmeleri de teşvik etmektedir. Yaşanan gelişmeler değerlendirilir ise bilgi toplumuna geçişle birlikte (Aktan ve Tunç, 1998: 120): Maddi sermayenin yerini bilgi ve beşeri sermaye almaya başlamıştır. Bilgisayar kullanımı yoğunlaşmış ve temel araç haline gelmiştir. Kol gücünün yerini beyin gücü almıştır. Mal ve hizmetlerin üretimi yerine bilgi ve teknoloji üretimi önem kazanmıştır. Fabrikaların yerini bilgi kullanımını içeren bilgi ağları ve iletişim ağı sistemi almaya başlamıştır. Bilgi, dünyanın her tarafında üretilen ve iletişim teknolojisi aracılığıyla anında yayılan kaynak haline gelmiştir. Bilgi ve iletişim teknolojisinin ürünü olan internet kullanımı yaygınlaşmıştır. Teknoloji gelişimi ile birlikte kısa dönemde olumsuz etkisi işsizlik olmakla beraber, işgücünden tasarruf sağlanmıştır. Ancak, uzun dönemde yeni teknolojilerin dünya çapında etkileri bu olumsuzluğu gidererek yeni iş sahaları ortaya çıkaracaktır. Tarım, sanayi ve hizmetler sektörünün yanında bilgi toplumunda birincil öneme sahip "bilgi sektörü" olarak ortaya çıkmıştır. Üretim faktörü olarak bilgi ön plana çıkmıştır. Gönüllü kuruluşlar önem kazanmaya başlamıştır. Üretici ve tüketici arasındaki mesafelerden kaynaklanan sorunlar ortadan kalkmış, mal ve hizmet sevkıyat maliyetleri minimize edilmiştir. Beşeri sermayenin kalitesi genel eğitimle değil, bireysel eğitimle ölçülmeye başlanmıştır. Bugün insanlar bilgi teknolojilerini ve sınırsız bilgiyi yoğun olarak kullanır hale gelmiştir. İnternet ile bütünleşen iletişim ve bilgisayara dayalı bu yeni teknolojiler; bilgi üretmenin maliyetinin düşmesine, yaygınlaşmasına, küreselleşmeye, yeni rekabet stratejilerine, işletme süreçlerinin ve örgüt yapılarının değişmesine neden olmuştur. 8

ELEKTRONİK TİCARETİN GELİŞİM SÜRECİ VE TEMEL KAVRAMLAR Yeni oluşan bu yapının eski kurallarla açıklanmasının zorluğu, eski ekonomi kurallarına yenilerinin eklenmesini zorunlu kılarak "yeni ekonomi" kavramını gündeme getirmiştir (Afşar, 2001: 192). Yeni ekonomi; yeni buluş ve düşüncelere açık olan ve bu yeni buluşların mal ve hizmet üretimine uyarlanmasına olanak tanıyan, yeni iş alanları oluşturarak yaşam standartlarını yükseltebilen bilgi temelli bir ekonomidir. Yeni ekonomi anlayışında bilginin üretilmesi ve kullanılması bu derece önem kazanınca bilginin bir üretim faktörü olup olamayacağı tartışmaları da başlamıştır. Ancak, bu tartışmalar bir tarafa bırakılırsa bilgi hem kişisel hem de kilit ekonomik bir kaynak olarak önemli görülmektedir. Bilgi aksine sürekli artma eğilimindedir. Bu nedenle ekonomi politikalarının bilgi üretimi ve kullanımı yönünde geliştirilmesi ülkelerin gelişmişlik düzeyinin yükseltilmesinde önemlidir. Hatta gelişmekte olan ülkeler bu yönde belirleyecekleri politikalarla gelişmiş ülkelerle aralarındaki farkı kapatma şansını yakalayabilirler. Elektronik ticaret yeni ekonominin ticari bir uzantısıdır. Bilgi ve iletişim teknolojilerinin ürünü olan internetin ticari amaçlarla kullanılmaya başlanması, yeni bir ticaret platformunun oluşmasını sağlamıştır. Bu platforma uygun ticaret tarzı ise elektronik ticaret olmuştur. Elektronik ticaret gerek üretim kesimi gerekse tüketim kesimi tarafından çabuk benimsenmiş ve hızla gelişmiştir. Bu gelişmelerle elektronik ticaret yeni ekonominin dayandığı temel yapılardan biri durumuna gelmiştir (Aktan ve Tunç, 1998: 121). 3.1. Elektronik Ticaretin Tanımı Elektronik ticaretin farklı kurum ve kuruluşlarca değişik şekillerde tanımlaması yapılmıştır. Elektronik ticaretin daha iyi anlaşılması için bu tanımlamalardan bazılarını açıklamakta fayda vardır. OECD tarafından yapılan tanıma göre; birey ve organizasyonlar tarafından metin, ses ve görsel imaj gibi sayılaştırılmış verilerin işlenerek açık ve kapalı ağlar üzerinden iletilmesine dayanan ticari faaliyetlere elektronik ticaret denir (OECD, 2001: 8). Elektronik ticaretin yasal çerçevesinin çizilmesi için önemli çalışmalar yapan UNCITRAL 'ın 1996 yılında hazırladığı Model Yasa'da elektronik ticaret açık ve net bir şekilde tanımlanmamakla birlikte veri mesajı EVD, mesaj sahibi kişi, mesaj gönderilen kişi, aracı kişi ve bilgi sistemi tanımlanmıştır. Model Yasa'nın, ticari faaliyet olarak kullanılan veri mesajı niteliğindeki bilgi türüne uygulanacağı ifade edilmiş ve elektronik ticarete atıf yapılmıştır (UNCITRAL, 2001b: 4). Avrupa Birliği'nin 1997 yılında yayınladığı deklarasyonda (A European Initiative in Electronic Commerce) yapılan tanımlamaya göre elektronik ticaret, işletme faaliyetlerinin elektronik olarak yapılmasıdır. Bu faaliyetler metin, ses ve görüntü verilerinin elektronik olarak işlenmesi ve iletilmesine dayanmaktadır. Elektronik ticaret bu boyutuyla mal ve hizmetlerin elektronik aktarımını, dijital içeriklerin online aktarımını, elektronik fon transferini, elektronik hisse satışını, elektronik ödemeleri, mal ve hizmetlerin tüketiciye doğrudan pazarlanmasını ve satış sonrası hizmetleri kapsamaktadır. Elektronik ticaret geleneksel ticarete konu olan mal (tüketici malları, spesifikleşmiş medikal araçlar vb.) ve hizmetleri (bilgi hizmetleri, finansal ve yasal hizmetler vb.) kapsadığı gibi yeni aktiviteleri de içine alır. Aynı deklarasyonda elektronik ticaret iki türlü değerlendirilmiştir. Bu değerlendirme ticarete konu olan mal ve hizmetlerin niteliğine göre yapılmıştır. Fiziki malların siparişinin elektronik ortamda verilmesi ve teslimatının geleneksel yollarla yapılması "dolaylı elektronik ticaret" olarak adlandırılırken, elektronik ortamda siparişinin alınması ve teslimatının yapılması mümkün olan dijital ürünlerin (download edilebilir ürünler) ticarete konu olması ise 9

ELEKTRONİK TİCARETİN GELİŞİM SÜRECİ VE TEMEL KAVRAMLAR "dolaysız elektronik ticaret" olarak adlandırılmıştır (www.europa.eu). WTO elektronik ticareti mal ve hizmetlerin; üretim, reklâm, satış ve dağıtımlarının telekomünikasyon ağları (özellikle internet) üzerinden yapılması şeklinde tanımlamaktadır (www.wto.org). ETKK Hukuk Çalışma Grubu 'nun 8 Mayıs 1998 tarihli çalışma raporunda elektronik ticaret; bireyler ve kurumların açık ağ ortamında (Internet) ya da sınırlı sayıda kullanıcı tarafından ulaşılabilen kapalı ağ ortamlarında (Intranet) yazı, ses ve görüntü şeklindeki sayısal bilgilerin işlenmesi, iletilmesi ve saklanması temeline dayanan ve bir değer yaratmayı amaçlayan ticari işlemlerin tümünü ifade etmektedir. Bu tanımlar birbirinden farklı gibi görünse de üç ortak noktada buluştukları dikkati çekmektedir. Tanımlamaların ortaya koyduğu ortak noktalar şunlardır (Güneş, 2000: 328): Elektronik ticaret açık ya da kapalı ağlar üzerinden yapılmaktadır. Elektronik ticaret elektronik işlemler bütünüdür. Elektronik ticaretin tarafları birey ya da organizasyonlardır. Bu kapsamda, üreticiler, tüketiciler, kamu ve özel sektör kuruluşları ile diğer organizasyonlar elektronik ticaretin tarafları olabilmektedir. Tanımlamalarda özellikle konunun sadece alıcı ile satıcı arasındaki ilişkileri düzenlemediği, bundan çok daha geniş ve çok yönlü ilişkileri içeren tüm ticari işlemlerin ya da ticari işlemleri etkileyen ve destekleyen tüm faaliyetlerin (eğitim, tanıtım, reklâm, bilgi alış-verişi, vb.) vurgulanmaya çalışıldığı görülmektedir. Bu açıdan bakıldığında çok geniş bir kitle elektronik ticarete taraf olabilmektedir. Elektronik ticaret süjeleri sözleşme hukuku çerçevesinde ele alınırsa elektronik ticarete (Güneş, 2000: 328): Alıcılar Satıcılar Üretici imalatçılar Komisyoncular Sigorta şirketleri Nakliye şirketleri Sivil toplum örgütleri Üniversiteler Onay kurumları ve elektronik noterler taraf olabilmektedir. Sözleşme hukuku dışına çıkıldığında çok yönlü ilişkiler yumağını oluşturan elektronik ticarete taraf olanların listesi daha da uzayabilecektir. Tüm açıklamalar göz önünde bulundurularak elektronik ticaret; bireylerin ya da kurumların telekomünikasyon bağlantıları vasıtasıyla açık ve kapalı ağlar üzerinden metin, ses ve görüntü şeklindeki sayısallaştırılmış verilerin elektronik ortamda işlenmesi, saklanması, iletilmesi esasına dayanan işlemler sürecidir. Bu süreç içinde birey ya da kurumların bilgilenmesi ve araştırma yapması, taahhüde girmesi, mal ve hizmetlerin siparişi, müşteriye teslimi, satış sonrası destek hizmetleri, ödemelerin yapılması gibi faaliyetler yer alabilmektedir. Yukarıda tanımını verdiğimiz elektronik ticaret, bir tartışma konusunu da beraberinde getirmiştir. Acaba elektronik ticaret geleneksel ticaretin alternatifi midir ve geleneksel ticaretin yerini alabilir mi? Bu sorunun cevabı hakkında genel kabul gören görüş elektronik ticaretin geleneksel ticaretin alternatifi değil geleneksel ticareti tamamlayan, kolaylaştıran ve iş görme şekillerini değiştiren yeni bir yöntem olduğu yönündedir. Hatta elektronik ticaret geçerli olan esaslar ve ilkeler bakımından geleneksel ticaret yöntemleriyle benzerlikler 10