İÇİNDEKİLER ÇAĞDAŞ EĞİTİMDE ÖĞRENCİ KİŞİLİK HİZMETLERİNİN YERİ VE ÖNEMİ BÖLÜM 1 Çağdaş Anlayışa Göre Eğitim...3 Eğitimin Amaçları...3 İşlevi....4 Okulun Yapısı...4 Öğrenci Kişilik Hizmetleri (Ö.K.H.)....5 Öğrenci Kişilik Hizmetlerinin Amacı...5 Öğrenci Kişilik Hizmetlerinin Kapsamı.....5 Rehberlik Hizmetleri.....7 Tanımı...7 Rehberlik: Mitler ve Gerçeklik...7 Rehberliğin Amacı...8 Rehberliğin Kapsamı...9 Rehberliğin İlkeleri...14 Rehberlik Hizmetleri: İnceleme Kategorileri....18 Rehberliğin Gelişmesini Etkileyen Etkenler...19 Rehberlik Çalışmalarının Tarihçesi...20 Ülkemizde Rehberlik Hizmetlerinin Başlangıcı ve Gelişimi...21 Sorunlar...22 Önerilen Etkinlikler...25 EĞİTİM SÜRECİNDE REHBERLİK HİZMETLERİ BÖLÜM 2 Eğitim Sürecinde Rehberlik Hizmetleri... 29 Öğretim ve Rehberlik Hizmetleri: Ayrışma ve Bütünleşme... 29 Sınıf Rehber Öğretmeni ve Görevleri... 31 Eğitim Kademelerine Göre Rehberlik Hizmetleri... 33 Türk Millî Eğitiminin Genel Hedefleri ve Rehberlik Hizmetleri... 33 Gelişim İhtiyaçları ve Rehberlik Hizmetleri... 34 Gelişim Dönemleri ve Gelişim Görevleri... 35 A. Okulöncesi Eğitimde Rehberlik Hizmetleri... 38 Okulöncesi Dönem Çocuklarının Gelişim Görevleri... 39 Okulöncesi Eğitimin Önemi ve İşlevi... 39 Okulöncesi Eğitimde Rehberlik... 39 B. İlköğretimde Rehberlik Hizmetleri... 40 İlköğretim I. Dönemindeki Çocukların Gelişim Görevleri (6-12 Yaş)... 41 İlköğretim II. Dönemindeki Çocukların Gelişim Görevleri (12-15 Yaş).... 42 İlköğretimin Amacı ve İşlevi... 43 İlköğretimin Önemi... 44 İlköğretimde Rehberlik Hizmetlerinin Gerekçesi ve Önemi... 45 İlköğretimde Rehberlik Hizmetlerinin Karakteristik Özellikleri... 46 İlköğretimde Rehberliğin Temelleri... 48 İlköğretimde Rehberliğin Amaçları... 49 İlköğretimde Rehberlik Hizmetlerinin Kapsamı... 49 xi
C. Ortaöğretimde Rehberlik Hizmetleri... 51 Ortaöğretim Dönemindeki Gençlerin Gelişim Görevleri... 51 Ortaöğretimin Önemi ve Amacı... 52 Ortaöğretimin İşlevi... 53 Ortaöğretimde Rehberlik Hizmetlerinin Gerekçesi ve Önemi... 53 Ortaöğretimde Rehberlik Hizmetlerinin Karakteristik Özellikleri... 55 Ortaöğretimde Rehberliğin Amaçları ve Kapsamı... 56 Önerilen Etkinlikler... 57 GELİŞİMSEL REHBERLİK YAKLAŞIMI VE KAPSAMLI GELİŞİMSEL REHBERLİK PROGRAMLARI BÖLÜM 3 Giriş... 61 Rehberlikte Gelişimsel Yaklaşım... 61 Gelişimsel Yaklaşım... 62 Başlıca Rehberlik Yaklaşımları Nelerdir?... 62 Gelişimsel Rehberlik Yaklaşımının Gelişime Dayalı Temelleri... 62 Gelişimsel Rehberliğin İlkeleri Nelerdir?... 63 Gelişimsel Rehberlik Yaklaşımında Hedeflenen Gelişim Alanları... 64 Kapsamlı Psikolojik Danışma ve Rehberlik Programları... 66 Kapsamlı PDR Programlarının Özellikleri... 66 Kapsamlı Psikolojik Danışma ve Rehberlik Programlarında Unsurlar... 67 I. İçerik... 68 II. Program Yapısı ve Süreç... 70 Yapısal Bileşenler... 70 Tanım... 71 Gerekçe... 71 Sayıtlılar... 71 Psikolojik Danışma ve Rehberlik Programının Bileşenleri ve Süreç... 71 Rehberlik Müfredatı (Rehberlik Sınıf Programı)... 73 Bireysel Planlama... 73 Müdahale Hizmetleri... 74 Sistem Desteği... 75 Zaman... 75 III. Kaynaklar... 75 İnsan Kaynakları... 76 Ekonomik Kaynaklar... 76 Politik Kaynaklar... 76 Okul Rehberlik Programlarının Hazırlanması... 76 1. İhtiyaçların Değerlendirilmesi... 77 Ortamın Değerlendirilmesi... 77 Hedef Kitlenin Değerlendirilmesi... 77 2. Amaç ve Hedeflerin Tanımlanması... 77 3. Amaçlara Ulaşmayı Sağlayacak Yöntemlerin Belirlenmesi... 78 4. Karar Verme... 79 5. Uygulanabilir ve Değerlendirilebilir Bir Program Oluşturma... 79 Okullarda KGRP Uygulamasında İdarecilerin, Okul Psikolojik Danışmanlarının ve Öğretmenlerin Rolleri... 80 Okul Müdürü... 80 Okul Psikolojik Danışmanları... 80 Sınıf Rehber Öğretmeni... 81 Okul Psikolojik Danışma ve Rehberlik Programlarının Değerlendirilmesi... 82 Programı Uygulayan Personelin Değerlendirilmesi... 83 Programın Değerlendirilmesi... 83 Program Çıktılarının Değerlendirilmesi... 83 Önerilen Etkinlikler... 84 EK 3.1: Ülkemizde Uygulanan Kapsamlı Gelişimsel Rehberlik ve Psikolojik Danışma Programlarında Yer Alan Kariyer Kazanım Örnekleri... 85 EK 3.2: KGRP içinde Uygulanabilecek Etkinlik Örneği... 87 xii
EK 3.3: Kariyer Eğitimi Öğrenci İhtiyaç Analizi Form Örneği (9-12 sınıflar için)... 88 EK 3.4: İlköğretim Ders Programlarında Yer Alan Kariyer Kazanımlarından Örnekler... 89 EK 3.5: Uygulayıcılar İçin Hazırlık Formu... 90 EK 3.6: Örnek Bir Ders Planı... 91 EK 3.7: Etkinlik Değerlendirme Formu... 92 EK 3.8: Etkinlik Değerlendirme Öğrenci Formu... 93 KİŞİSEL REHBERLİK BÖLÜM 4 Gelişimsel Yaklaşıma Göre Kişisel Rehberlik Tanımı... 97 Kişisel Rehberlik Hizmetlerinin Kapsamı ve Niteliği... 98 Hümanistik (İnsancıl) Eğitimin İlkeleri... 99 Öğretmenlere Ait Olumlu ve Olumsuz Etkili Özellikleri...103 A. Okulöncesi Eğitim Dönemi...105 Okulöncesi Eğitimde Öğretmenin Benimseyeceği Temel İlkeler... 105 Kişisel Rehberlik Açısından Okulöncesi Eğitimde Öğretmenin Sorumlulukları... 107 Okulöncesi Eğitim Öğretmenine Son Söz...109 B. İlköğretim I. Dönem...109 İlköğretim I. Dönemde Kişisel-Sosyal Gelişim Alanında Öğretmenin Sorumlulukları... 112 Sınıf Öğretmenine Son Söz...113 C. İlköğretim II. Dönem...113 İlköğretim II. Dönemde Kişisel-Sosyal Gelişim Alanında Öğrencilere Kazandırılacak Yeterlikler ve Hedefler...114 İlköğretim II. Dönemde Kişisel Rehberlik Alanında Öğretmenin Sorumlulukları... 116 Öğretmenler Ergenlerle Neler Yapmalı? Neler Yapmamalı?...117 D. Ortaöğretim Dönemi...118 Ortaöğretim Döneminde Kişisel-Sosyal Gelişim Alanında Öğrencilere Kazandırılacak Yeterlikler ve Hedefler...118 Ortaöğretim Döneminde Kişisel-Sosyal Gelişim Alanında Öğretmenin Sorumlulukları... 119 Kişisel Rehberlik Etkinlikleri...121 Sosyal Beceri Kazandırmada İzlenecek Aşamalar...122 Öğretmenler Gence Nasıl Davranmalı?...123 Önerilen Etkinlikler...124 EK 4.1: Örnek Olay: Çocuk Okulda Başarısızlığı Değil Başarıyı Yaşamalıdır...125 EK 4.2: Duygu Zarı...126 EK 4.3: Soru Sorabilme...126 EK 4.4: Örnek Olay: Bireysel Ayrılıklar Dikkate Alınmalıdır...127 EK 4.5: Düşünce ve Duygu...127 EK 4.6: Örnek Olay: Siz Hangi Elinizi Kullanmayı Tercih Edersiniz...128 EK 4.7: Özür Dileme Etkinliği...129 EK 4.8: Örnek Olay: Okulculuk Oyunu...129 EK 4.9: Önyargılı Olmak...130 EK 4.10: Tanışma Etkinliği...130 EK 4.11: Güven Etkinliği Oluşturma...131 EK 4.12: İstendik ve İstenmedik Davranışlar...131 EĞİTSEL REHBERLİK BÖLÜM 5 Eğitsel Rehberliğin Tanımı...135 Eğitsel Rehberliğin Amacı...136 Eğitsel Rehberlik Hizmetlerinin Kapsamı ve Niteliği...136 A. Okulöncesi Eğitim Kurumlarında Eğitsel Rehberlik Hizmetleri... 137 B. İlköğretim I. Dönemde Eğitsel Rehberlik Hizmetleri...139 Kazandırılacak Yeterlikler ve Hedef Davranışlar...139 Uygulamalar...141 Oryantasyon (Duruma Alıştırma) Programı...141 xiii
Oryantasyon (Duruma Alıştırma) Programı...141 Okul ve Sınıf Kurallarını Öğretme ve Uygulama....144 Kural Saptama Sınıf Toplantıları...145 Yönergeleri İzleme....146 Etkin Çalışma Yöntemleri....147 Çalışma Yöntemlerinin Başarıya Etkisi....148 Zamanı Planlama....149 Çalışma Ortamını Düzenleme....152 Çalışma Sürelerinin ve Aralıklarının Planlanması...153 Not Tutma (Not Alma)...153 Aktif Dinleme...155 Hızlı ve Etkili Okuma....158 Özet Çıkarma...159 Hafızayı (Belleği) Güçlendirme...160 Güdülenme....161 Uygulama: Değişim İçin Beş Adım....162 C. İlköğretim II. Dönemde Eğitsel Rehberlik Hizmetleri...164 Kazandırılacak Yeterlikler ve Hedef Davranışlar.....165 Uygulamalar....166 Üst Eğitim Kurumlarını Tanıtma...167 Eğitim Kurumları Hakkında Bilgi Edinme Yolları...168 Eğitsel Plan Yapma ve Yürütme...172 D. Ortaöğretim Döneminde Eğitsel Rehberlik Hizmetleri.....173 Kazandırılacak Yeterlikler ve Hedef Davranışlar....174 Uygulamalar.....176 Sınıf İçi Davranışların Değerlendirilmesi....176 Davranışlar...176 Çalışma Becerilerinin Gözden Geçirilmesi...177 Mezuniyet Sonrası İş ve Eğitim Seçeneklerinin Değerlendirilmesi....178 Sınava Hazırlık....179 Sınav Kaygısını Azaltma....180 Önerilen Etkinlikler...181 EK 5.1: Örnek Olay: Okuma Alışkanlığı Erken Yaşlarda Kazanılır...182 EK 5.2: Oryantasyon Programı...182 EK 5.3: Davranış Çiçeği...183 EK 5.4: Testleri Yönergelerine Uygun Cevaplandırma...184 EK 5.5: Yönergeleri İzleyebiliyor musunuz?...185 EK 5.6: Çalışma Davranışlarını Değerlendirme Ölçeği...186 EK 5.7: Hedef Belirleme ve Plan Yapma...187 EK 5.8: Sınıf İçi Davranışları Kontrol Listesi...190 EK 5.9: Çalışma Becerileri Kontrol Listesi...191 EK 5.10: Testleri Yaşamak...192 EK 5.11: İçsel Gülümseme...193 MESLEKİ REHBERLİK BÖLÜM 6 Mesleki Rehberlik Tanımı....197 Mesleki Rehberlik: İlgili Kavramlar...198 Mesleki Gelişim Kuramları....203 Özellik Faktör Kuramı...203 Özellik Faktör Kuramında Mesleki Danışma Süreci...205 Ginzberg ve Arkadaşlarının Gelişim Kuramı...206 Super'in Benlik Kuramı (Kavramsal Model)....207 Holland'ın Kişilik Kuramı....209 Roe'nun İhtiyaç Kuramı....213 xiv
Diğer Görüşler.....214 Mesleki Gelişim Görevleri ve Mesleki Rehberlik Hizmetleri....215 Temel Eğitim Döneminde Mesleki Rehberlik....216 Mesleki Rehberlik Açısından Temel Eğitim Döneminin Önemi...217 Mesleki Gelişim Görevleri ve Başarılmasında Temel İlkeler.....218 İlköğretim I. Dönemde Öğrencilere Kazandırılacak Yeterlikler ve Hedefler... 221 Temel İlkeler.....223 Anasınıfı ve Temel Eğitimin I. Döneminde Yapılabilecek Mesleki Rehberlik Etkinlikleri.....224 İlköğretim II. Dönemde Mesleki Rehberlik....227 Mesleki Gelişim Görevleri ve Öğretmenin Sorumlulukları.....228 Bir Mesleki Gelişim Görevi Olarak Karar Verme ve Problem Çözme..... 229 İlköğretim II. Dönemde Yapılabilecek Mesleki Rehberlik Etkinlikleri.....230 Temel Eğitim Sonunda "Yöneltme" (Yönlendirme) Hizmeti.....233 Ortaöğretim Döneminde Mesleki Rehberlik....235 Mesleki Olgunluk.....236 Ortaöğretim Döneminde Mesleki Rehberliğin Amaçları...238 Ortaöğretim Döneminde Yapılabilecek Mesleki Rehberlik Etkinlikleri....239 Mesleki Rehberlikte Öğrencileri Tanıma...241 Öğrencinin Yetenek ve İlgilerini Değerlendirme Ölçütleri....243 Başarıyı/Yeteneği Değerlendirmede Göz Önüne Alınabilecek Ölçütler...243 Bir Derse Karşı İlgiyi Değerlendirmede Göz Önüne Alınabilecek Ölçütler...243 Meslekleri İnceleme....244 Bir Meslek ile İlgili Bilinmesi Gereken Bilgiler....244 Mesleki Bilgilerin Paylaşılması....245 Mesleki Rehberlik Hizmetlerinde Bilgisayarlardan Yararlanma....246 Önerilen Etkinlikler...249 EK 6.1: İlgi Envanteri...250 EK 6.2: Meslekler...254 EK 6.3: Annemin Mesleği-Babamın Mesleği...256 EK 6.4: Zaman Makinası...257 EK 6.5: Mutlu Doktor-Mutsuz Doktor...258 EK 6.6: Karar Verme...259 EK 6.7: Bir Kitap Olarak Hayatım...261 EK 6.8: Mesleğin Gerektirdiği Niteliklere Sahip miyim?...262 EK 6.9: İş ve İşçi Bulma Kurumu-Meslek Danışma Merkezinde Meslek Dosyalarında Kullanılan Meslek İnceleme Formatı...262 EK 6.10: Bir Meslek Elemanı ile Görüşme...263 BİREYİ TANIMA TEKNİKLERİ BÖLÜM 7 Bireyi Tanıma...267 Bireyi Tanımanın Amacı....267 Öğretmenin Öğrencilerini Tanımasının Gerekliliği....268 Bireyi Hangi Yönlerden Tanımak Gerekir?....268 Bireyi Tanımada Dikkat Edilmesi Gerekli İlkeler....270 Bireyi Tanımak Üzere Geliştirilen Teknik ve Araçlarda Temel Yaklaşımlar....271 Bireyi Tanıma Teknikleri...272 Testler...272 Tanımı ve Kullanım Amaçları....273 Testlerin Sınıflandırılması...274 Testlerin Kullanılmasında Dikkate Alınacak Bazı Kurallar...279 Test Dışı Teknikler...280 I. Gözleme Dayalı Teknikler....287 Gözlem Listeleri (Check-Lists)...287 Özellik Kayıt Çizelgeleri....288 Anekdot (Olay) Kayıtları....289 Derecelendirme Ölçekleri (Rating Scales)....291 II. Kendini Anlatma Teknikleri...298 Otobiyografi....298 Arzu Listesi...301 Zaman Cetveli....302 xv
Problem Tarama Listesi...303 Soru Listesi/Anket...304 III. Başkalarının Kanılarına Dayalı Teknikler...305 Sosyometri...305 Kimdir Bu Tekniği...309 Sosyal Uzaklık Ölçeği...310 IV. Tekniği Etkileşime Dayalı Teknikler...311 Görüşme Tekniği...311 Veli Görüşmesi...315 Veli Toplantıları...316 Ev Ziyaretleri...318 Drama ve Oyun Etkinlikleri...319 Toplu Dosya/Gelişim Dosyası...320 Önerilen Etkinlikler...323 EK 7.1: 3-6 Yaş Motor Gelişim Gözlem Listesi...324 EK 7.2: 3-6 Yaş Motor Gelişim Gözlem Listesi...324 EK 7.3: Otobiyografi...325 EK 7.4: (Arzu Listesi ve Yarım Bırakılmış Cümle Tamamlama) Olsaydım...327 REHBERLİK HİZMETLERİNİN ÖRGÜTLENMESİ VE DEĞERLENDİRİLMESİ BÖLÜM 8 Rehberlik Hizmetlerinin Örgütlenmesi...331 Okul Rehberlik Programının Organize Edilmesi...336 Rehberlik Programının Organizesinde Temel Hazırlık Faaliyetleri...337 Yıllık Rehberlik Faaliyetlerinin Programlanması...339 Yıllık Programın Nitelikleri...339 Kaynaştırma Eğitimi ve Rehberlik...340 Okul Rehberlik Çalışmalarının Değerlendirilmesi....343 Değerlendirme Süreci....344 Değerlendirmede Karşılaşılan Güçlükler...345 Değerlendirme İlkeleri...346 Değerlendirme Yöntemleri...346 Önerilen Etkinlikler...348 Son Söz...349 Kaynaklar...351 Değerlendirme Soruları... 357 xvi
ŞEMA VE TABLO LİSTESİ ŞEMALAR VE ŞEKİLLER LİSTESİ Şema 1.1. Çağdaş Örgün Eğitim Kurumu Olarak Okulda Yer Alan Üç Temel Hizmet Grubu...4 Şema 1.2. Çağdaş Örgün Eğitim Kurumunda Yer Alan Öğrenci Kişilik Hizmetlerinin Kapsamı...6 Şema 1.3. Rehberlikte Hizmet Alanları... 10 Şema 1.4. Rehberlik Hizmetlerinde Çok Yönlü İlişkiler Sistemi... 17 Şema: 2.1. Okuldaki Hizmet Akışı: Görevler ve Amaçlar... 29 Şema 2.2. Maslow un İhtiyaçlar Piramidi... 35 Şema 2.3. Gelişim Görevlerini Etkileyen Faktörler... 38 Şema 3.1. Eğitim Sürecinde Öğrencinin Temel İhtiyaçları ve Rehberlik Alanları İlişkisi... 65 Şema 3.2. Kapsamlı Psikolojik Danışma ve Rehberlik Programlarının Unsurları... 68 Şema 3.3. Yeterlik Alanlarının Birbirleri ile İlişkisi... 70 Şema 3.4. Psikolojik Danışma ve Rehberlik Programlarını Geliştirmede İzlenecek Adımlar... 76 Şema 5.1. Zihinsel Çalışmada Saatlere Göre Verim Grafiği... 151 Şema 6.1. Eğitim Sistemi ve Mesleki Gelişim Süreci... 201 Şekil 6.1. Altı ayrı ilgi alanı... 210 Şekil 6.2. Holland Tiplerinin İlişki Biçimi... 212 TABLOLAR LİSTESİ Tablo 2.1. Okul Psikolojik Danışmanlarından Beklenen Uygun Olan ve Olmayan Görevler... 32 Tablo 2.2. Gelişim Dönemleri ve Yaşları...36 Tablo 2.3. Geleneksel Gelişim Kuramcılarına Göre Gelişim Alanları ve Dönemler...37 Tablo 3.1. Kapsamlı Psikolojik Danışma ve Rehberlik Programının Bileşenleri...72 Tablo 3.2. Bireysel Planlamada Hedeflenen Alanlar ve Yeterlilikler...74 Tablo 4.1. Olumsuz Etkili Özellikler...103 Tablo 4.2. Olumlu Etkili Özellikler...104 Tablo 5.1. Yaygın Not Alma Sorunları ve Çözüm Önerileri...155 Tablo 5.2. Kötü dinleme Alışkanlıkları ve Bunlardan Kurtulma Yolları...157 Tablo 6.1. İş/Meslek Yapısı ve Meslek Sahibi Olma Anlayışındaki Değişimler...202 Tablo 6.2. Holland ın Kişilik Tipleri... 211 xvii