Türkiye de Dış Borçlanma-Ekonomik Büyüme İlişkisi: 1990-2013 Dönemi

Türkiye de Dış Borçlanma-Ekonomik Büyüme İlişkisi: 1990-2013 Dönemi Türkiye de Dış Borçlanma-Ekonomik Büyüme İlişkisi: 1990-2013 Dönemi Temel GÜRDAL Hakan YAVUZ Öz Bu çalışmada Türkiye de dış borçlanma ekonomik büyüme ilişkisi 1990:Q1-2013:Q12 dönemi için ele alınmışır. Zaman Serisi Yöneminin kullanıldığı çalışmada, serileri durağan hale geirmek amacıyla öncelikle Zivo-Andrews Birim Kök (1992), değişkenlerin birlike hareke edip emediklerini espi emek amacıyla Gregory-Hansen Eşbüünleşme (1996) ve değişkenler arasında nedenselliğin varlığını belirleyebilmek amacıyla da Hacker ve Haemi-J Nedensellik Tesleri (2006) uygulanmışır. Yapılan analiz sonuçlarına göre dış borçlanma ile ekonomik büyüme arasında eşbüünleşme ilişkisi espi edilmişir. Bununla birlike ekonomik büyümeden dış borca doğru ek yönlü bir nedensellik espi edilmişir. Buna göre ekonomik büyümedeki %1 lik bir arış dış borcu %0,0013 arırmakadır. Anahar Kelimeler: Dış Borç, Ekonomik Büyüme, Zivo-Andrews Birim Kök Tesi, Gregory-Hansen Eşbüünleşme Tesi, Hacker ve Haemi-J Nedensellik Tesi The Relaionship of Exernal Borrowing and Economic Growh in Turkey: The Period of 1990-2013 Absrac This work deals wih correlaion beween exernal borrowing and economic growh for he period of 1990:Q1-2012:Q12. Time series are uilized in he presen work and o sabilize series primarily Phillips Perron-Uni Roo (1998), in order o deermine wheher variables ac in concer Gregory-Hansen-Coinegraion (1996), and o esablish causaion beween variables Hacker and Haemi-Causaion Tess (2006), are used. According o he resuls of he analysis, here is a coinegraion beween exernal borrowing and economic growh. However, one-way causaion owards exernal borrowing from economic growh has been esablished. Doç.Dr., Sakarya Üniversiesi, SBF, Maliye Bölümü, gurdal@sakarya.edu.r Arş.Gör.Dr, Sakarya Üniversiesi, SBF, Maliye Bölümü, hyavuz@sakarya.edu.r 154 Maliye Dergisi Sayı 168 Ocak-Haziran 2015

T. GÜRDAL, H. YAVUZ Accordingly, 1% increase in economic growh pushes exernal borrowing up by 0,0013%. Keywords: Exernal Deb, Economic Growh, Zivo-Andrews Uni Roo Tes, Gregory-Hansen Coinegraion Tes, Hacker and Haemi-J Causaliy Tes JEL Classificaion Codes: H6, H69 Giriş 21. yy da en fazla gündeme gelen mali konulardan biri ülkelerin borçluluk seviyeleridir. Özellikle 2008-2009 Küresel Finansal Krizinin de ekisiyle gerek gelişmiş gerekse gelişmeke olan ülkelerin borçluluk seviyesi sürdürülebilir düzeyin üzerine çıkmışır. Türkiye de ise mevcu gelişmelerin aksine 2000 li yıllarda kamu borcu gösergeleri önceki dönemlere göre farklılaşmışır. En önemli farklılık, kamu borç soku armasına rağmen brü ve ne borç sokunun milli gelir içindeki payının düşme eğiliminde olmasıdır. Bununla birlike kamu kesimi arafından gerçekleşirilen borçlanmada oralama vadenin uzadığı, borcun daha çok iç kaynaklardan alındığı ve borçlanma faiz oranlarının düşme eğiliminde olduğu söylenebilir. Ekonomik ekileri iibarıyla geniş bir alanı ifade eden devle borçlanması konusunda farklı amaçlarla yapılmış çalışmalar bulunmakadır. Çalışmaların önemli bir kısmı borçlanma-ekonomik büyüme ilişkisini espi emeye yönelikir. Bu çalışmada da borçlanmanın kaynaklarından biri olan dış borç ekonomik büyüme ilişkisi Türkiye özelinde 1990:Q1-2013:Q12 dönemi gerçekleşmelerine göre ele alınmışır. Borçlanmanın ekonomik büyümeyi olumlu veya olumsuz ekilediğine dair yaklaşımlar dış borçlanma alanında yoğunlaşmakadır. Dış borcun büyümeyi olumlu yönde ekileyebilmesi, elde edilen kaynakların sermaye/hâsıla kasayısının düşük, döviz geirisinin yüksek ve verimli alanlarda kullanılabilmesine bağlıdır (Kara, 2001: 95). Keynes e göre dış borçlanma ülke kaynaklarına ilave bir kaynak oluşurduğu için (Keynes, 1929 dan akaran Panizza, 2008: 1) özellikle depresyon ve işsizliğin fazlasıyla hissedildiği dönemlerde hükümeler yeersiz alep düzeyini elafi emek amacıyla dış borçlanma yoluna başvurabilir. Bu durum isihdam düzeyi ve ulusal geliri olumlu ekileyebilir (Nelasco, 2012: 11-12). Alınan dış borç verimli alanlarda kullanılamadığında ekonomiyi olumsuz ekileyebilir. Dış borcun verimli alanlarda kullanılması halinde ise büyüme olumlu ekilenebilir. Bilindiği gibi gelişmeke olan ülkeler genellikle hammadde, donanım, yedek parça vb. ihiyaçlarının karşılanmasında ihalaa dolayısıyla da döviz gelirine ihiyaç duymakadır. Gerçekleşirilen ihala firma maliyelerinin azalılmasını olumlu ekileyebileceğinden dolayı firmalara alebi arırıcı fiya poliikası belirleme olanağı vermiş olur. Sonuça, alep arışını karşılamak için daha çok üremek, çok üremek için de çok sayıda kişi isihdam emek gerekecekir (Pirimoğlu, 1982: 49-50). Görüldüğü gibi, alınan dış kaynakların ekonomik ekileri verimli alanlarda kullanılıp kullanılmamasına göre farklılık göserebilir. Maliye Dergisi Sayı 168 Ocak-Haziran 2015 155

Türkiye de Dış Borçlanma-Ekonomik Büyüme İlişkisi: 1990-2013 Dönemi 1. Dış Borçlanma-Ekonomik Büyüme İlişkisini Açıklayan Yaklaşımlar Dış borç ekonomik büyüme ilişkisini açıklayan yaklaşımlarda Keynes in görüşleri önemli bir yer umakadır. Keynes in dış borç-büyüme yaklaşımı daha çok gelişmeke olan ülkeler için söz konusudur. Bu görüşün oraya çıkmasında en önemli eken, ekonomik büyümenin gerçekleşmesinde veya harekee geçmesinde devle müdahalesinin kaçınılmaz olduğudur. Keynes gelişmeke olan ülkelerin çeşili nedenlerle ekonomik yapılarında veya dinamik büyüme süreçlerinde eksiklikler olduğunu, bu eksikliklerin giderilmesinde dış borcun önemli olduğunu ve ekonomik büyüme nokasında birakım kakılar sağlayacağını ileri sürmekedir. Keynes in daha yüksek büyüme oranı için devle müdahalesinin kaçınılmaz olduğu görüşü dış borç eorilerine ışık umuşur (Kara, 2001: 96). Keynesyen yaklaşımın arka planında, yapılan borçlanmanın ekin bir şekilde yaırıma dönüşürülmesi ve bu yaırımların zaman içinde milli geliri arırıcı ekide bulunarak borçların geri ödenme aşamasında maddi sıkınıları oradan kaldırması varsayımı bulunmakadır (Şeker, 2006: 78). Harrod-Domar yaklaşımında ise Keynes in dış borçla büyüme modeli daha ileri aşamaya aşınmışır. Temelde Keynesyen yaklaşıma dayanan bu model, kendine özgü yapısıyla da dikka çekmekedir. Keynesyen eoride ekonomideki kısa vadeli oplam alep üzerinde durulmakadır. Harrod-Domar ın dinamik büyüme modeli ise Keynesyen eorinin uzun dönemli kullanımıdır. Harrod-Domar büyüme modelinde uzun dönemde oplam arz ve alebin belli bir dönemdeki yaırım-asarruf oranı eşilendiği nokada dengeye geleceği ve bu yaırım asarruf oranında o dönemdeki büyüme oranı ile sermaye hasıla kasayısının çarpılmış haline eşi olacağı ele alınmakadır. Bundan dolayı bu modelde, bir ekonomideki yaırım-asarruf seviyesi ile büyüme oranı arasında yakın bir ilişki olduğu ileri sürülmekedir. Dolayısıyla bu büyüme modelinde kalkınma büyüme ile eşleşirilmeke ve bu büyümenin asarrufyaırım arışı ile sağlanabileceği kabul edilmekedir (Mosley, 1987: 616; Akaran, Kara, 2001: 96-97). Harrod-Domar modelinde dış borç-ekonomik büyüme ilişkisi gelişmeke olan ülkelerin sermaye birikimleri oluşurmada karşılaşığı yapısal sorunlar nedeniyle gündeme gelmekedir. Bu modelde, dış borç gelişmeke olan ülkelerin yur içi asarruf imkânlarına ilave bir kaynak sağlayacak ve böylece dış borçlar yaırım oranını arıracakır. Bu durum daha yüksek bir büyüme ve gelirle sonuçlanacakır (Kara, 2001: 97). Bu modele göre asarruf dolayısıyla da yaırım düzeyini arırmak büyüme hızını arırmak demekir. Tasarruf düzeyinin düşük olduğu bir durumda ise dış borç almak, mevcu asarruflara bir kakı sağlayarak büyüme hızının yükselmesini sağlar (Hjerholm vd., 1998: 3). Bu modele göre kamu borcundaki sürekli arışlar geleceke mulaka yüksek vergi oranları anlamına gelmeyebilir. Çünkü borçla birlike aran milli gelirin yaraacağı yüksek vergi gelirleri borcun finansmanında kullanılabilir. Bu yüzden milli gelirle birlike aran kamu borcunun gelecek nesillere yük geirmeyeceğini öne sürülmüşür (Ünlükaplan, 2006: 23). Keynes le başlayıp Harrod-Domar la devam eden dış borç-büyüme ilişkisi Chenery ve Srou arafından gelişirilen ikili açık modeli (wo gap) ile yeni bir boyu kazanmışır. İkili açıkan kasedilen; iç asarrufların yeersizliği nedeniyle oluşan asarruf açığı ve döviz yeersizliği nedeniyle oluşan döviz açığı dır. Bu 156 Maliye Dergisi Sayı 168 Ocak-Haziran 2015

T. GÜRDAL, H. YAVUZ durum gelişmeke olan ülkelerin büyüme ve kalkınma kapasielerinin önündeki en önemli engel olarak görülmekedir (Carviunis, 1986: 1). Genellikle gelişmeke olan ülkeler sermaye malı ihaline ihiyaç duyabilirler. Söz konusu ihalaa gerekli olan döviz ihiyacı yabancı sermaye akımları veya ihraca gelirleri ile finanse edilebilir. İhraca gelirlerinin yeersizliği ise ekonomik büyümeyi engelleyebilir. İkili açık modeline göre dış borçlar; ihraca gelirlerine ve yur içi asarruflara eklenerek ihalaı, yaırımları ve kamu harcamalarını arırarak ekonomik büyümeye olumlu kakılar yapabilir (Moreira, 2005: 27). Gelişmeke olan ülkelerin asarruf veya icare açıkları için sadece dış borç değil, her ürlü yabancı kaynak akışının sağlanması bu ülkeler için daha yüksek bir sermaye donanımı oluşurur (Opuş, 2002: 184). Ancak kırılgan ekonomiler için bu durum ekonomik krizi eikleyebilir. 1990 lı yıllarda Lain Amerika ülkeleri ve Türkiye nin de yaşadığı ekonomik krizlerde spekülaif amaçlı yabancı sermaye akışının önemli bir ekisinin olduğu söylenebilir. Görüldüğü gibi büyüme ve kalkınmalarında önemli engelleri olan ülkeler, bu engelleri oradan kaldırmada dış kaynaklara önemli oranda ihiyaç duymakadır. Diğer arafan, söz konusu model sermaye odaklı olmasına rağmen hüküme poliikalarında kaynakların daha verimli yaırım sahalarına ahsis edilmesinde ülkelere kakı sağlamaka ve sermayenin daha üreken isihdam alanlarına yönelmesine ve ülkelerin eknik yardım almasına yardımcı olmakadır (Mikesell, 1982: 11). Zamanlararası borçlanma modelinde ise durum farklı bir açıdan ele alınmakadır. Bu model, zamanlararası ükeim opimizasyonu eorisinin bir uzanısı olup şu andaki ve gelecekeki gelir-ükeim düzeyinin borçlanma mikarına duyarlılığını espi emek için kullanılmakadır. Bu modelin en önemli özelliklerinden biri uluslararası borçlanmanın ülkedeki asarruf açığını kapamadaki önemine vurgu yapmasıdır. Borçlanma sayesinde ülkenin maddi kaynak mikarı aracağından yaırım yapma poansiyeli de aracak ve durum daha yüksek ekonomik büyümeyle sonuçlanacakır (Umulu, 2011: 79, Bilginoğlu ve Aysu, 2008: 6). Modelde, özellikle gelişmeke olan ülkelerdeki asarruf açığının zamanlararası ükeim veya borçlanma yaklaşımıyla ne şekilde kapaılabileceği üzerinde durulmakadır. Eğer cari dönemde ekonomik büyüme hızı isenilen düzeye ulaşmıyorsa, hükümeler gelirlerini arırmak için dış kaynaklara başvurabilir. Böylelikle cari dönemdeki gelir düzeyi aracak ve büyüme hedefine ulaşmada önemli bir engel oradan kalkmış olacakır. Gelişmeke olan ülkelerin yur içi asarruf açığı nedeniyle gerçekleşiremediği yaırımları, dış borçlanma yolu ile elafi edebileceği konusunu ele alan bir diğer yaklaşım borçla büyüme yaklaşımıdır. Modelde, ülkeye giren yabancı kaynaklar eğer sermaye malları ihalaındaki arış nedeniyle oraya çıkan cari işlemler hesabındaki açığı finanse edebilir ve ülkedeki yaırım seviyesi ararsa ekonominin daha hızlı büyüyeceği beklenir. Borçla büyüme modellerinde, ekonomik büyüme sürecinde dış kaynakların fayda ve maliyelerine göre borç servis kapasiesi ele alınmakadır. Kullanılan dış kaynakların faydalarını birçok unsur ekilemekedir. Bu unsurlar arasında; dış kaynakların verimli kullanılması, elde edilen ek gelirin asarruf düzeyi ve bu asarrufların yur içi yaırım eksikliğini elafi edebilmesi ve ülkedeki yapısal düzenlemelerin hızı ve bunların ihraca ve ihala gerçekleşmelerine yansıması sayılabilir (Aysu, 2007: 86-87). Maliye Dergisi Sayı 168 Ocak-Haziran 2015 157

Türkiye de Dış Borçlanma-Ekonomik Büyüme İlişkisi: 1990-2013 Dönemi Büyümelerini dış borçlanmaya dayandıran ülkeler bu süreçe borçlanma kapasielerini borçlanmanın fayda ve maliyelerine göre değerlendirebilirler. Alınan dış borcun faydası maliyeinden yüksek olduğu sürece bu borç ülke ekonomisine kakı sağlayacakır. Borçlanmanın faydası ile maliyei arasındaki makas, faydası lehine açıldığı sürece alınan dış borcun üreim ve verimliliğe kakısı olur. Diğer arafan, Rosenein-Rodan ın Büyük İiş yaklaşımında da dış kaynaklardan yararlanmanın büyüme üzerinde olumlu ekiler yaraabileceği üzerinde durulmakadır. Büyük iiş kavramından kasedilen; ekonomik gelişmelerinde sorunları olan ülkelerin kamu harcamalarını önemli ölçüde arırması, dış yardım/borçlanma kullanması, yeni doğal kaynakları keşfemesi ve ülkelerin keşfeiği ve çıkardığı doğal kaynakların dünya genelinde fiyalarının arması vb.dir (Sachs ve Warner, 1999: 43-44). Bu yaklaşıma göre ülkeler, dış kaynak kullanımını dönemler iibarıyla yüksek mikarlarda arırması halinde ülkelerin dış kaynak büyüme oranı bir önceki döneme göre daha yüksek seviyeye çıkacakır. Başka bir ifadeyle, alınan dış kaynak sayesinde çok sayıda projeye aynı anda girişmek mümkün olacak ve bu durum büyüme hızını arıracakır. Rosensein-Rodan, alınan dış kaynağın ekin kullanılmasının ekonomik büyümenin gerçekleşirilmesinde en önemli eken olduğunu vurgulamakadır. Buna göre, söz konusu kaynaklar birbiriyle ilişkili sekörlerde kullanılmalı ve birbirlerini amamlayabilmelidir (İşgüden, 1995: 141-142, Yavilioğlu, 2002: 56). Tamamlayıcı sekörlerin karşılıklı bağımlılığı sayesinde oraya çıkan dışsallıklar piyasa hacmini genişleerek ülkenin kendi kendini besleyen bir büyüme sürecine girmesine zemin hazırlayacakır. İşe bu nokada dış borçlanma söz konusu ülkeler için hayai önem aşımakadır (Alay vd., 2004: 17, Murphy vd., 1989: 1004). Görüldüğü gibi özellikle gelişmeke olan ülkelerde asarruf açığının kapaılmasında dış kaynağın önemine dikka çeken yaklaşımlar bulunmakadır. Ancak dış kaynakların ekonomi üzerinde olumlu ekisi her zaman mümkün olmayabilir. Çünkü alınan kaynaklar verimli alanlarda kullanılamayabileceği gibi faiziyle birlike geri de ödenecekir. Borçların geri ödenme aşamasında sermaye mallarının ihalaı için gerekli olan dövizin yur dışına çıkması ekonomik büyümeyi olumsuz ekileyebilir (Bilginoğlu ve Aysu, 2008: 8). Diğer arafan, dış borç ve büyüme arasındaki ilişkinin bir başka boyuu da borçlanma düzeyinin yüksek boyulara ulaşması halinde oraya çıkan belirsizlik ve güven kaybıdır. Bu duruma kredi derecelendirme kuruluşlarının ülkeler hakkında vereceği kredi derecelendirme puanları da eklenince özellikle uluslararası yaırımcıların yaırım kararlarından vazgeçmesi halinde ülkelerin büyüme performansı olumsuz ekilenebilir. Diğer arafan, yüksek borç seviyesi kamu poliika yapıcılarını kısa dönemli kararlar almaya iebilir. Bu durum özel sekörü de kısa dönemli kararlar almaya zorlayabilir. Bu bağlamda, yaırımcılar uzun dönemli yaırımlar yerine icare gibi kısa dönemli yaırımlara yönelebilir. Liki yaırımlara doğru olan bu eğilim yüksek borcun olmadığı durumlarda oraya çıkmayacak ve hem ülke içi hem de ülke dışı yaırımcıları ekileyecekir. Bu durum büyüme hedefini zorlaşırdığı gibi finans sekörünün gelişimini de olumsuz ekiyebilir (Çiçek ve Demirel, 2006: 363-364). 158 Maliye Dergisi Sayı 168 Ocak-Haziran 2015

T. GÜRDAL, H. YAVUZ 2. Lieraür İncelemesi Dış borçlanma-ekonomik büyüme ilişkisini ele alan uygulamalı çalışmalarda, dış borçlanma ve büyüme arasında karşılıklı ilişki olduğu sonucuna ulaşan çalışmalar olduğu gibi bazı çalışmalarda ilişkinin negaif olduğu sonucuna ulaşılmışır. Bu çalışmaların önemli bir kısmı zaman serisi yönemiyle ek bir ülkedeki durumu analiz ederken bazıları da panel veri yönemiyle belirli bir ülke grubunu ele almakadır. Lieraür incelemesi sonucunda dış borçlanma-ekonomik büyüme ilişkisine yönelik çalışmalar; Farzin (1988), Ulusoy ve Küçükkale (1996), lyoha (1999), Schclarek (2004), Schclarek ve Balleser (2005), Bilginoğlu ve Aysu (2008), Ka (2008), Bakar ve Hassan (2008), Hwang vd., (2010), Çöğürcü ve Çoban (2011), Ceylan ve Durkaya (2011), Umulu vd., (2011), Bamidele ve Joseph (2013) olarak espi edilmişir. Söz konusu çalışmalardan Farzin (1988), Sudan ekonomisini ele alarak 1975-1984 döneminde dış borcun ekonomik büyümeyi engellediğini ve ekonomik isikrarı bozan ekiler meydana geirdiğini espi emişir. Ulusoy ve Küçükkale (1996) ise Türkiye ekonomisini 1965-1994 dönemi yıllık verileriyle analiz ederek dış borçan büyümeye doğru negaif bir ilişki olduğu sonucuna ulaşmışır. Panel veri yönemini kullandığı çalışmasında Iyoha (1999), dış borcun ekonomik büyüme üzerindeki ekisini Sahra alı Afrika ülkelerini kapsayan 1971-1994 dönemi için ele almış ve aran dış borç sokunun ve aşırı/büyük borç servisinin yaırımlar üzerinde negaif bir ekisinin olduğu, bu durumun da dışlama ekisi ne neden olduğu sonucuna ulaşmışır. Bununla birlike söz konusu çalışmaya göre aran dış borç seviyesi ekonomik büyümeyi negaif ekilerken azalan dış borç seviyesi ise poziif ekilemekedir. Schclarek (2004), dış borcun ekonomik büyüme üzerindeki ekisini panel veri yönemiyle 1970-2002 dönemi için 5 er yıllık periyolar halinde (1970-1974, 1975-1980 vb.) 59 gelişmeke olan ve (Arjanin, Brezilya, Güney Afrika, Mısır, Çin, Türkiye, Pakisan vb.) 21 gelişmiş (Avusurya, Almanya, Fransa, Belçika, İngilere, ABD, Fransa, İalya, Japonya vb.) ülke için ele almışır. Çalışmaya göre gelişmeke olan ülkelerde oplam kamu dış borç seviyesindeki düşüş ekonomik büyümeyi arırmakadır. Bu ülkelerde özel dış borç seviyesi ile ekonomik büyüme arasında bir ilişki bulunamamışır. Öe yandan gelişmiş ülkelerde kamu borcu ile ekonomik büyüme arasında herhangi bir ilişki espi edilememişir. Schclarek ve Balleser (2005), 20 Lain Amerika ve Karayip ülkesini (Arjanin, Brezilya, Şili, Meksika, Panama, Peru, Uruguay, Venezuella vb.) kapsayan çalışmalarında 1970-2002 dönemini 5 er yıllık periyolar halinde (1970-1974, 1975-1980 vb.) panel veri yönemiyle ele almış ve daha düşük oplam dış borç seviyesiyle daha yüksek büyüme arasında bir ilişki espi emişlerdir. Bununla birlike dış borç seviyesinin oplam fakör verimliliğindeki arışı ve özel harcama oranını ekilemediği de espi edilmişir. Bilginoğlu ve Aysu (2008), zaman serisi yönemiyle 1968-2005 dönemini analiz ederek Türkiye deki dış borçların ekonomik büyüme üzerinde negaif ekiye sahip olduğu sonucuna ulaşmışlardır. Bu sonuç, ekonomik büyümeyi hızlandırmak için ülkenin dış borçlarının azalılması gerekiği şeklinde yorumlanmışır. 2008 yılında yapılan bir ez çalışmasında 1980-2005 dönemi zaman serisi yönemiyle ele alınarak milli gelir ile dış borç servis oranı arasında negaif bir ilişki espi edilmişir. Uzun dönem ilişkinin sonucuna göre dış borç servis oranında meydana gelecek bir arış Maliye Dergisi Sayı 168 Ocak-Haziran 2015 159

Türkiye de Dış Borçlanma-Ekonomik Büyüme İlişkisi: 1990-2013 Dönemi milli geliri %2 oranında düşürmekedir. Diğer arafan, söz konusu negaif ilişki kısa dönem içinde espi edilmişir (Ka, 2008). Bakar ve Hassan (2008), Malezya ekonomisini inceleyerek oplam dış borcun ekonomik büyümeyi poziif ekilediği sonucuna ulaşmışlardır. Çalışmaya göre uzun dönemde oplam dış borç sokundaki %1 lik arış büyüme üzerinde %1,29 luk bir eki yaramakadır. Bu çalışmada değişkenler arasındaki poziif ilişki kısa dönem için de espi edilmişir. Aralarında Türkiye nin de bulunduğu yüksek dış borçlu 20 Asya ve Lain Amerika ülkesi (Çin, Hindisan, Kore, Malezya, Arjanin, Brezilya, vb.) 1982-2004 dönemi için panel veri analiziyle ele alınarak dış borçan ekonomik büyümeye doğru önemli, negaif bir ilişki ve aran aşırı borç sokunun ülke ekonomisinin büyümesine zarar verdiği espi edilmişir (Hwang vd., 2010). 2011 yılında Türkiye nin ele alındığı çalışmalardan ilkinde Çöğürcü ve Çoban (2011), 1980-2009 döneminde dış borçların ve nüfus arış hızının ekonomik büyüme üzerinde negaif bir ekiye sahip olduğu sonucuna ulaşmışlardır. Bulunan bu sonuca göre, ekonomik büyümeyi arırmak için gerekli yaırımların yur içi kaynaklardan karşılanması ve yur içi asarrufların arırılarak dış kaynak ihiyacının azalılması sağlanmalıdır. İkinci çalışmada Ceylan ve Durkaya (2011), 1987-2007 dönemini üç aylık veri sei ve zaman serisi yönemiyle ele alarak Türkiye ekonomisinde borçlanma ve büyümenin ko-enegre olduğunu ve uzun dönemde dış borç soku ile ekonomik büyümenin asimerik olduğunu espi emişlerdir. Bununla birlike ekonominin aşırı borçluluk sınırının üzerinde olduğuna dair birakım bulgulara raslanmışır. Alınan borçların verimli alanlarda kullanılmaması ve borç geri ödemeleri için yeerli kaynağın bulunamamasının borç kısır döngüsü sorununu gündeme geirebileceğine dikka çekilmişir. Bu yüzden, kamu kesiminin aran borç sokunu engellemek için mali kurallar geirilmelidir. Dış borçla ekonomik büyüme arasında nadiren poziif ilişki espi edilen çalışmalardan Umulu vd., (2011) 1990-2008 dönemini zaman serisi yönemiyle ele alarak dış borçlanmanın büyümeyi poziif ekilediği sonucuna ulaşmışır. Dolayısıyla bu çalışmada Borçla Büyüme Kuramı deseklenmekedir. Bu yüzden borçlanmanın verimli kullanıldığı düşünülmekedir. Son olarak Bamidele ve Joseph (2013), zaman serisi yönemiyle 1980-2010 dönemini ele alarak Nijerya da finansal kriz ve dış borç yöneiminin ekonomik büyüme üzerindeki ekisi incelemişir. Çalışmaya göre dış borçla ekonomik büyüme arasında ers yönlü bir ilişki varken doğrudan yabancı yaırımlar ile ekonomik büyüme arasında doğru yönlü ve poziif bir ilişki vardır. Bununla birlike bu çalışmada; ülkede poliik ve ekonomik isikrarın sağlanarak doğrudan yabancı yaırımların eşvik edilmesi ve gelecek yıllarda ülke ekonomisinin büyüyebilmesi için dış borç seviyesinin azalılması gerekiği üzerinde durulmuşur. 3. Ekonomerik Yönem ve Bulgular Çalışmada dış borçlanma verilerine aylık bazda ulaşılması, ekonomik büyüme rakamlarına ulaşılamaması nedeniyle aylık veri sei olarak Sanayi Üreim Endeksi ercih edilmişir. Sanayi Üreim Endeksi verilerine TÜİK 1, borçlanma verilerine ise Hazine Müseşarlığı 2 veri abanından ulaşılmışır. Dış borç verileri ise dolar para 1 hp://www.uik.gov.r/usmenu.do?meod=isgoserge (Erişim Tarihi: 15.10.2014) 2 hps://hmvds.hazine.gov.r/ (Erişim Tarihi: 15.10.2014) 160 Maliye Dergisi Sayı 168 Ocak-Haziran 2015

T. GÜRDAL, H. YAVUZ biriminden olduğu için aylık oralama kur verileri aracılığıyla Türk lirasına çevrilmişir. Borçlanma ile ilgili birden fazla farklı değişken bulunmakla birlikle çalışma dönemi için aylık olarak ulaşılan veri Merkezi Yöneim Dış Borç Soku verileridir. Döviz kuru verilerine, TCMB 3 veri abanındaki TL dönüşümü yapılmış günlük döviz kurunun alış ve saış rakamlarının oralaması alınarak ulaşılmışır. Ekonomerik analizlerde çalışmanın dönem sınırlaması çoğu zaman ulaşılabilen veriler çerçevesinde belirlenebilmeke olup bu çalışmada da benzer nedenlerle 1990:1-2013:12 dönemi ele alınmışır. Son olarak değişkenler arasındaki ilişkinin espi edilmesi amacıyla Zivo-Andrews Birim Kök (1992), Gregory-Hansen Eşbüünleşme (1996) ve Hacker ve Haemi-J Nedensellik Tesleri (2006) uygulanmışır. Tablo 1: Uygulamada Kullanılan Değişkenler ve Kaynakları Değişken Tanımı Gözlem Veri Kaynağı Aralığı GDP Sanayi üreim endeksi değişkeni 1990:1- TÜİK 2013:12 LNEXT Logariması alınmış dış borç soku değişkeni 1990:1-2013:12 Hazine Müseşarlığı Diğer arafan, dış borcun ekonomik büyüme üzerindeki, ekonomik büyümenin de dış borç üzerindeki ekisinin belirlenmesinin amaçlandığı çalışmada model; GDP i i ln EXTi formülüyle kurulmuşur. i Çalışmada kullanılan ekonomerik yönem, ek bir ülke ve farklı değişkenler olduğu için zaman serisidir. Öncelikle Zivo-Andrews (1992) Birim Kök Tesi, sonrasında Gregory-Hansen (1996) Eşbüünleşme Tesi ve Hacker ve Haemi-J (2006) Nedensellik Tesleri uygulanmışır. Söz konusu esler Eviews ve Gauss pake programlarıyla yapılmışır. Zivo-Andrews birim kök esi için 3 model gelişirmişlerdir: k A ˆA ˆ ˆ ˆ A A A ( ) ˆ ˆ 1 j j j1 y DU y c y e (Model A) (1) k B ˆB B ˆ ˆ ( ˆ B B ) ˆ 1 j j j1 y DT y c y e (Model B) (2) k C ˆC ˆ ˆ C C ˆ ( ) ˆ ( ˆ C C ) ˆ ˆ 1 j j j1 y DU DT y c y e (Model C) (3) Yukarıda belirilen modellerde; Model (1) oralamada, Model (2) eğimde, Model (3) ise hem eğimde hem de oralamada meydana gelen yapısal değişimleri gösermekedir. T=1,2,,T zamanı, T B kırılma zamanını, T / T( (0.15,0.85)) nispi kırılma yansımasını ifade emekedir. Yapısal B kırılmanın varlığı sadece bölgesinde aranmakadır (Yılancı ve Özcan, 2010: 25). Modellerde yer alan DU oralamadaki, DT ise renddeki kırılmayı ifade eden kukla değişkenler olup şu şekilde anımlanmakadırlar: 3 hp://evds.cmb.gov.r/cb.hml (Erişim Tarihi: 15.10.2014) Maliye Dergisi Sayı 168 Ocak-Haziran 2015 161

Türkiye de Dış Borçlanma-Ekonomik Büyüme İlişkisi: 1990-2013 Dönemi 1 TB iken DU 0 diğer durumlarda TB TB iken DT 0 diğer durumlarda Kırılma nokasının ahmini için = 2,, (T-1) için En Küçük Kareler (EKK) y değişkeninin kasayısı olan yönemiyle (T-2) sayıda regresyon kurulur ve 1 için en küçük isaisiğini veren modelde yer alan dolayısıyla seride birim kök vardır emel hipoezini kabul emeye yönelik en az kanıı veren arih, kırılma nokası olarak seçilir. Bu ese 1 hipoezi sınanmakadır. Kırılma arihi espi edildiken sonra ya ai isaisiğinin mulak değer olarak ZA kriik değerlerinden büyük olması halinde yapısal kırılma olmadan birim kökün var olduğunu göseren sıfır hipoezi reddedilmekedir. Alernaif hipoez ise rend fonksiyonunda meydana gelen yapısal kırılmanın varlığı ile beraber serinin rend durağan olduğunu belirmekedir (Yılancı ve Özcan, 2010: 26). Tablo 2: Zivo-Andrews Birim Kök Tesi Sonuçları Model A Model B Model C Değişkenlerin Seviye Değerleri -is. TB -is. TB -is. TB LNEXT -1.92 2006:07-4.76** 2005:01-5.12** 2004:04 GDP Değişkenlerin Birinci Farkları (6) -3.35 (12) 2005:01 (4) -3.19 (12) 2001:05 (4) -3.56 (12) 2004:03 -is. TB -is. TB -is. TB LNEXT -6.37*** -5.66*** -6.31*** 2005:02 2000:10 (5) (5) (5) 2005:02 GDP - 11.65*** 2002:03-11.54*** 2009:01-11.72*** 2007:12 (4) (4) (4) No: Tablo kriik değerleri Model A için %1; -5.34, %5; -4.80, Model B için %1; -4.93, %5; -4.42, Model C için %1; -5.57, %5; -5.08 dir. Opimal gecikme uzunlukları Schwarz Bilgi Krierine göre belirlenmişir. *** ve ** sırasıyla serinin %1 ve %5 anlamlılık seviyesinde durağan olduğunu gösermekedir. Zivo-Andrews (ZA) es sonuçları incelendiğinde; LNEXT serisinin seviye değerinde, %1 ve %5 anlamlılık düzeyinde Model A için es isaisiği mulak değerce kriik değerlerden küçük olduğu için birim kök içerdiği görülmekedir; Model B ve Model C için ise es isaisiği mulak değerce kriik değerlerden büyük olduğu için %5 anlam düzeyinde birim kök içermediği görülmekedir. Serinin birinci farkı alındığında ise her iki anlam düzeyinde de üç model için durağan hale geldiği gözlemlenmekedir. LNEXT serisi birinci farkında durağan olmakadır; yani I (1) dir. GDP serisinin seviye değerinde %1 ve %5 anlamlılık düzeyinde Model A, Model B ve Model C için es isaisiği mulak değerce kriik değerlerden küçük olduğu için birim kök içerdiği görülmekedir. Serinin birinci farkı alındığında ise her 162 Maliye Dergisi Sayı 168 Ocak-Haziran 2015

T. GÜRDAL, H. YAVUZ iki anlam düzeyinde de üç model için durağan hale geldiği gözlemlenmekedir. GDP serisi birinci farkında durağan olmakadır; yani I (1) dir. Eşbüünleşme esine gelindiğinde; Gregory ve Hansen yapıkları çalışmada eşbüünleşme veköründe yapısal kırılmanın varlığı durumunda eşbüünleşme ilişkisini araşırmışlardır. Gregory ve Hansen yapıkları çalışmada eşbüünleşik vekörde yapısal kırılma zamanının önsel bir bilgi olarak bilinmeyip içsel olarak belirlendiği, ek yapısal kırılmanın varlığına izin veren eşbüünleşme esini gelişirmişlerdir (Tıraşoğlu ve Yıldırım, 2012: 114 ve Arısoy, 2013: 152). Gregory-Hansen, yapısal kırılmanın varlığında kullanılan sandar eşbüünleşme eslerinin değişkenler arasında uzun dönemli ilişkinin araşırılmasında yeersiz kalacağını belirip, yapısal kırılma alında eşbüünleşme ilişkisini araşırmak için kendi modelini gelişirmişlerdir. Gregory-Hansen Eşbüünleşme Tesi, sabi erimde ve/veya eğimde oraya çıkabilecek yapısal değişiklikleri dikkae almakadır (Lopcu vd., 2012: 8, Halaç ve Gümüş, 2010: 69). Yapısal kırılmaya izin veren Gregory ve Hansen Eşbüünleşme Tesinde değişkenler arasındaki uzun dönem ilişkinin varlığı üç farklı model kullanılarak es edilir. Bu modeller: Model 1 (Sabie Kırılma): T y y e = 1,,n (4) 1 1 2 2 şeklinde ifade edilmeke olup modelde 1 kırılmadan önceki sabi erimi, 2 ise kırılmanın sabi erimde meydana geirdiği değişikliği gösermekedir (Gregory ve Hansen, 1996: 103). Model 2 (Trendli Sabie Kırılma): T T y1 1 2 1 y2 2 y2 e = 1,,n (5) şeklinde formüle edilebilir. Bu modelde hem sabi erimdeki hem de renddeki kırılmalar dikkae alınmakadır (Gregory ve Hansen, 1996: 103). Model 3 (Rejim Değişikliği) ise: T T y y y e = 1,,n (6) 1 1 2 1 2 2 2 şeklinde formüle edilebilirken 1 ve 2 sabie kırılmayı göseren modelde ifade edildiği üzeredir. Burada 1 kırılmadan önceki eğim kasayısını, 2 ise kırılmadan sonra eğimde meydana gelen değişikliği ifade emekedir (Gregory ve Hansen, 1996: 103). (4), (5) ve (6) no lu denklemdeki model için yapısal kırılma aşağıda belirilen kukla değişkenler sayesinde anımlanabilir: 0, eğer n 1 (7) 1, eğer n Burada ile (0, 1) değerlerini alan yapısal kırılma nokasın ile de yapısal kırılma nokasının amsayı kısmı ifade edilmekedir (Gregory ve Hansen, 1996: 102). İncelenen bu üç model için hesaplanan Philips es isaisikleri ( * Z ve * Z ) ve Augmened Dickey Fuller es isaisiğinin ( * ADF ) minimum olduğu arih eşbüünleşme esi için uygun kırılma arihini belirlemekedir. Tes isaisikleri; Maliye Dergisi Sayı 168 Ocak-Haziran 2015 163

Türkiye de Dış Borçlanma-Ekonomik Büyüme İlişkisi: 1990-2013 Dönemi Z * * inf Z ( ) Z inf Z ( ) T * ADF inf ADF ( ) (8) şeklinde ifade edilmekedir (Gregory ve Hansen, 1996: 106). Gregory ve Hansen (1996) Eşbüünleşme Tesinde, uygun model için belirlenen es isaisiklerinin ablo kriik değerleri ile karşılaşırılmasıyla değişkenler arasında ilişkinin olmadığını ifade eden emel hipoeze karşın bir yapısal kırılmayla beraber değişkenler arasında eşbüünleşme ilişkisinin olduğunu göseren alernaif hipoez sınanabilmekedir (Tıraşoğlu ve Yıldırım, 2012: 114). Bu ese, haa erimleri için elde edilen es isaisiği kriik değerlerden mulak değerce büyükse iki değişken arasında eşbüünleşme yokur sıfır hipoezi reddedilir. Buna bağlı olarak yapısal kırılmanın varlığı ile birlike eşbüünleşme ilişkisi mevcuur alernaif hipoezi kabul edilir. Gregory-Hansen eşbüünleşme varlığını espi emek için üç es isaisiği önermişir. Bunlar sırasıyla Z, Z ve ADF isaisikleridir (Korkmaz vd., 2008: 27). Gregory-Hansen Eşbüünleşme Tesi yapılarak minimum ADF es isaisikleri Tablo 3 de göserilmekedir. Tablo 3: Gregory-HansenEşbüünleşme Tesi Sonuçları LNEXT-GDP Model ADF İsaisiği Za Z Model C -2.95 (8) -89.41* -7.43* Model C/T -4.09 (8) -124.96* -9.25* Model C/S -3.30 (8) -104.73* -8.21* No: Kriik değerler Gregory ve Hansen den (1996: 109) alınmışır. Kriik değerler %1 de ADF ve Z için Model C:-5.13, Model C/T:-5.45, Model C/S:-5.47; Za için Model C:-50.07, Model C/T:-57.28, Model C/S:-57.17. Kriik değerler %5 de ADF ve Z için Model C:-4.61, Model C/T:-4.99, Model C/S:-4.95; Za için Model C:-40.48, Model C/T:-47.96, Model C/S:-47.04. Paranez içindeki değerler Akaike Bilgi Krieri arafından seçilen gecikme sayısını gösermekedir. *, ** sırasıyla %1 ve %5 anlam düzeyinde eşbüünleşme olduğunu gösermekedir. Tablo 3 den de görüldüğü gibi Za ve Z nin es isaisik değerleri, kriik değerlerden büyük olduğu için dış borç-ekonomik büyüme arasında eşbüünleşme ilişkisi olduğu söylenebilir. Bu sonuç, dış borç gerçekleşmelerinin ekonomik büyüme gerçekleşmelerini ekilediği şeklinde yorumlanabilir. Diğer arafan, Granger veya Toda-Yamamoo arafından gelişirilen nedensellik eslerindeki bazı aksaklıkların giderilmesi amacıyla Hacker ve Haemi-J (2006) arafından nedenselliğin espii amacıyla farklı bir model gelişirilmişir. Genel olarak değişkenler arasındaki nedenselliğin espi edilmesinde Granger veya Toda- Yamamoo arafından gelişirilen MWALD esi kullanılmakadır. Ancak Hacker ve Haemi-J (2006) VAR modellemesine dayanan MWALD esinin, haa erimleri normal dağılmadığında haalı sonuçlar verebileceği ve yapılacak yorumlarında yanlı 164 Maliye Dergisi Sayı 168 Ocak-Haziran 2015

T. GÜRDAL, H. YAVUZ olabileceği üzerinde durmuşlardır. Bu yüzden yazarlar kaldıraçlı (leveraged) boosrap simülasyonunun kullanılmasını önermişlerdir (Yıldırım ve Kesikoğlu, 2012: 138). Hacker ve Haemi-J örneklem sayısı küçük olduğunda asimpoik dağılım eorisinin güçlü bir dayanak olamayacağını iddia emekedir. Bu gibi durumlarda kaldıraçlı (leveraged) boosrap simülasyonunun kullanılmasının daha anlamlı olacağı önerilmekedir. Yazarlara göre bu meola nedensellik esinin ampirik büyüklük özellikleri iyileşmeke ve MWALD esinin farklı durumlarda bile gerçek değerine yaklaşmakadır. Hacker ve Haemi-J (2006) boosrap simülasyonunu gerçekleşirmek için ilk olarak Granger nedenselliğinin olmadığı H hipoeziyle her 0 bir simülasyon için simüle edilmiş K* daasını elde emekedir (Yıldırım ve Kesikoğlu, 2012: 138). ˆ * K FZ (9) (9) no lu denklemde ahmin edilen paramere değerleri göserilmekedir. Yani ˆ ' ( ' ) 1 F KZ ZZ *. Diğer arafan ( ) simgesi boorsrap haa erimlerini gösermek amacıyla kullanılmakadır. T sayıdaki esadüfi çekimlere dayanan boosrap haa erimleri, regresyon modelinin haa erimlerinin yerine kullanılmakadır. Değişirilmiş haa erimlerinin olasılığı 1/T dir. Aşağıdaki denklemde ise (10) değişirilmiş haa eriminin formülü göserilmekedir. m i 1 i h i (10) no lu denklemde h i, h i nin. bileşenini, (10) i ise değişirilmemiş haa X1 ve X j için sırasıyla T 1 erimini ifade emek için kullanılan simgelerdir. kaldıraç vekörleri (11) no lu denklemdeki gibi anımlanmakadır: ' 1 ' h diag( X ( X X ) X ) (11) 1 1 1 1 1 h diag( X ( X X ) X ) j i 1 and i 1,2,3,4 için X ( W,..., W ) ve X ( W,..., W ). ' 1 ' ' ' ' ' j 1 p i i, 1 i, p (11) no lu denklemdeki eşiliklerde WX nin gecikmeli değerlerini simgelemek 1 için kullanılmakadır. X yi belirleyen eşilike 1 X açıklayıcı değişken marisini 1 ifade emekedir. Bu eşilik Granger nedenselliği yokur kısıına abi uulmakadır. X yi belirleyen modelde X açıklayıcı değişken marisini simgelemekedir. Bu j eşilike üm değişkenlerin gecikmelerinin amamı göserilmekedir. Bu durumda X X nin Granger nedeni değildir biçimindeki j 1 H hipoezi sınanmakadır. 0 Hacker ve Haemi-J (2006) boorsrap kriik değerlerini hesaplamak için boorsrap simülasyonunu 100.000 defa ekrarlamaka ve her bir simülasyonda MWALD isaisiğini hesaplamakadır. Böylece MWALD isaisiğinin ampirik dağılımı oluşurulmuş olmakadır (Yıldırım ve Kesikoğlu, 2012: 142). Aynı zamanda Hacker ve Haemi-J (2006) arafından gelişirilen ese en önemli hususlardan biri gecikme uzunluğunun doğru espi edilmesidir. Haemi-J (2003) VAR modellerinde, gecikme uzunluğunun espi edilmesi için kullanılan meolar farklı sonuçlar verdiğinde oraya çıkan kararsızlık sorununu ele almakadır. Yazarlar söz konusu sorunu oradan kaldırmak için rakiplerine göre başarısı nispeen daha yüksek olan Schwarz Bilgi Krieri (SBK) ile Hannan-Quin Bilgi Krierini (HQK) Maliye Dergisi Sayı 168 Ocak-Haziran 2015 165

Türkiye de Dış Borçlanma-Ekonomik Büyüme İlişkisi: 1990-2013 Dönemi birleşiren yeni bir bilgi krierinin kullanılmasını önermekedirler. Önerilen Haemi-J bilgi krierinin (HJK) başarısını 40 örneklemden başlayarak es emeke ve bu başarı düzeyini SBK ve HQK ile kıyaslamakadır. Elde edilen sonuçlar HJK krieri 40 gözlem sayısında %85 in üzerindeki bir oranla gecikme sayısını doğru espi emeke ve gözlem sayısı ararken başarısının arığını gösermekedir. HJK (12) no lu denklemdeki gibi hesaplanmakadır: 2 2 ˆ n lnt 2n ln(ln T) HJK ln de j j j 0,... K (12) 2T (12) no lu denklemde ˆ j, j gecikme sayısında varyans kovaryans marisinin en yüksek olabilirlik ahminini simgelemekedir. T ise örneklem büyüklüğünü ifade emek için kullanılmakadır. Söz konusu nedensellik esi sonuçları aşağıdaki Tabloda göserilmekedir. Tablo 4: Hacker ve Haemi-J Nedensellik Tesi Sonuçları Wsa Kriik Değerler %1 %5 %10 GDP EXT 5.465* 9.42 6.04 4.64 EXT GDP 2.276 9.57 6.20 4.85 No: * %10, ** %5, *** %1 de nedensellik olduğunu göserir. Nedensellik analizi sonucu ekonomik büyümeden dış borca doğru ek yönlü bir ilişki espi edilmişir. Nedensellik ilişkisinin yönü dikkae alınarak bağımlı değişken belirlenmek sureiyle FMOLS yönemiyle kasayı ahmini yapılmışır. Tablo 5: Nedensellik İlişkisine Göre Kasayı Tahminleri FMOLS isaisiği Olasılık Değeri GDP LNEXT 0.137477 13.43399 0.0000 Tablo 5 deki kasayı ahminlerinden de görüldüğü gibi ekonomik büyümeden dış borca doğru bir nedensellik espi edilmişir. Buna göre ekonomik büyümedeki %1 lik bir arış dış borcu %0,0013 arırmakadır. Sonuç Dış borçlanma-ekonomik büyüme ilişkisine yönelik yaklaşımlar genellikle gelişmeke olan ülkelerdeki asarruf açığı dış kaynaklarla karşılandığında ekonomik büyümenin olumlu ekilendiğine yönelikir. Bununla birlike söz konusu ilişkinin negaif olduğunu espi eden çalışmalar da bulunmakadır. Bilindiği gibi dış borç alındığında ülke ekonomisine ek kaynak sağlandığı için bu durumdan ekonomik akivieler kısa dönemde genellikle poziif ekilenmekedir. Ancak uzun dönemde borcun kullanım alanı, ekinin poziif veya negaif olmasını değişirebilir. Diğer arafan, alınan kaynağın doğrudan hangi alanlarda kullanıldığı belirlenememekedir. Ancak ülke ekonomisindeki gelişmeler, borcun kullanım alanıyla ilgili bazı ipuçları verebilir. Bu çalışmada, Türkiye de devle arafından gerçekleşirilen dış borçlar ile ekonomik büyüme ilişkisi araşırılmışır. 1990:Q1-2013Q12 döneminin ele alındığı çalışma sonucunda, dış borçlar ile ekonomik büyüme arasında bir eşbüünleşme ilişkisi ve ekonomik büyümeden dış borca doğru da ek yönlü nedensellik ilişkisi 166 Maliye Dergisi Sayı 168 Ocak-Haziran 2015

T. GÜRDAL, H. YAVUZ espi edilmişir. Nedensellik analizine dayanan uzun dönem kasayı ahmini sonucuna göre, ekonomik büyümedeki %1 lik arışın dış borcu %0,0013 poziif yönde ekilediği espi edilmişir. Bu durum alınan her dış borcun verimli alanlarda kullanıldığı ve ekonomik büyümeyi olumlu ekilediği şeklinde yorumlanmamalıdır. Çünkü alınan dış kaynakların hangi alanlarda, hangi ihiyaçların giderilmesinde veya hangi ödemelerin finansmanı için kullanıldığı espi edilememekedir. Ancak ekonomerik olarak ulaşılan sonuç, dış borçlanma-ekonomik büyüme ilişkisi ve ilişkinin yönünün espi edilebilmesi açısından bazı ipuçları sunmakadır. Dolayısıyla Türkiye nin çalışma dönemindeki ekonomik büyümesinde dış kaynakların bir ekisinden bahsedilebilir. Kaynakça Arısoy, İ. (2013), Kaldor Yasası Çerçevesinde Türkiye de Sanayi Sekörü ve İkisadi Büyüme İlişkisinin Sınanması Eskişehir Osmangazi Üniversiesi İİBF Dergisi, 8(1), 143-162. Alay, N.O., Gacaner, A. ve Çaık, N. (2004), Ege Bölgesinin Kalkınmasında Finansal Kurumsallaşma Araç Olabilir mi?, Kensel Ekonomik Araşırmalar Sempozyumu, DPT, 1, 17-42. Aysu, A. (2007), Dış Borçlanma ve Ekonomik Büyüme İlişkisi: Türkiye Örneği, Erciyes Üniversiesi Sosyal Bilimler Ensiüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Kayseri. Bakar, N.A. ve Hassan, S. (2008), Empiricial Evaluaion on Exernal Deb of Malaysia, Inernaional Business & Economics Research Journal, February, 7(2), 95-108. Bamidele, T.B. ve Joseph, A.I. (2013), Financial Crisis and Exernal Deb Managemen in Nigeria, Inernaional Journal of Business and Behavioral Sciences, April, 3(4), 16 28. Bilginoğlu, M.A. ve Aysu, A. (2008), Dış Borçların Ekonomik Büyüme Üzerindeki Ekisi: Türkiye Örneği, Erciyes Üniversiesi İİBF Dergisi, Sayı: 31, Temmuz- Aralık, 1-23. Carviunis, C.C. (1986), The Foreign Deb/Naional Developmen Conflic: Exernal Adjusmen and Inernal Disorder in The Developing Naions, New York, Quorum Book. Ceylan, S. ve Durkaya, M. (2011), Dış Borç-Ekonomik Büyüme İlişkisi: Asimerik Ko-Enegrasyon Analizi, İkisa, İşleme ve Finans Dergisi, Nisan, 26(301), 91-115. Çiçek, H.G. ve Demirel, O. (2006), Fakir Ülkelerde Yüksek Borcun Diğer Maliyeleri: Büyüme, Poliika Dinamikleri ve Kurumlar, Çeviri: T.J. Moss ve H.S. Chiang, Süleymen Demirel Üniversiesi İİBF Dergisi, 11(1), 357-374. Çöğürcü, İ. ve Çoban, O. (2011), Dış Borç Ekonomik Büyüme İlişkisi: Türkiye Örneği (1980-2009), KMÜ Sosyal ve Ekonomik Araşırmalar Dergisi, 13(21), 133-149. Dökmen, G. ve Vural, T. (2003), Maliye Poliikalarının Keynesyen Olmayan Ekileri: Türkiye Örneği, Maliye Dergisi, Sayı: 161, Temmuz-Aralık, 118-132. Farzin, Y.H. (1988), The Relaionship of Exernal Deb and Growh: Sudan s Experience, 1975-1984, World Bank Discussion Papers, hp://www.wds.worldbank.org/servle/wdsconenserver/wdsp/ib/2000/12/2 Maliye Dergisi Sayı 168 Ocak-Haziran 2015 167

Türkiye de Dış Borçlanma-Ekonomik Büyüme İlişkisi: 1990-2013 Dönemi 2/000178830_98101903554290/Rendered/PDF/muli_page.pdf (Erişim Tarihi: 22.11.2013) Gregory, A.W. ve Hansen, B.E. (1996), Residual-Based Tess For Coinegraion in Models wih Regime Shifs Journal of Economerics, 70(1), 99-126. Hacker, R.S. ve Haemi-J. A. (2006), Tess for Causaliy beween Inegraed Variables Using Asympoic and Boosrap Disribuions: Theory and Applicaion, Applied Economics, 38, 1489-1500. Halaç, U. ve Gümüş, G.K. (2010), Hisse Senedi Piyasası ve Döviz Kuru İlişkisinin Eşbüünleşme Analizi: Yapısal Kırılmaların Önemi, Finans Poliik & Ekonomik Yorumlar, 548, 47, 65-75. Haemi-J (2003), A New Mehod o Choose Opimal Lag Order in Sable And Unsable VAR Models, Applied Economics Leers, 10:3, 135-137. Hjerholm, P., Laursen, J. ve Whie, H. (1998), Macro Economic Issues In Foreign Aid, hp://www.econ.ku.dk/wpa/pink/2000/0005.pdf (Erişim Tarihi: 11.08.2013) Hwang, J., Chung, C.P. ve Wang, C.H. (2010), Deb Overhang, Financial Secor Developmen and Economic Growh, Hiosubashi Journal of Economics, 51, 13-30. Iyoha, M.A. (1999), Exernal Deb and Economic Growh in Sub-Saharan African Counries: An Economeric Sudy, AERC Research Paper 90, African Economic Research Consorium, Nairobi, March, hp://idlbnc.idrc.ca/dspace/bisream/10625/32403/1/121588.pdf (Erişim Tarihi: 11.10.2013) İşgüden, T. (1995), Gelişme Kuramları, Gelişme İkisadı; Kuram-Eleşiri-Yorum (Derleyen: T. İşgüden, F. Ercan, M. Türkay), 140-166, Bea Basım Yayım, İsanbul. Kara, M. (2001), Türkiye nin Ekonomik Büyüme Sürecinde Dış Borç Çıkmazı, Süleyman Demirel Üniversiesi İİBF Dergisi, 6(1), 95-110. Ka, A. (2008), 1980 Sonrası Türkiye Ekonomisinde Dış Borçlar ve Büyüme, Ege Üniversiesi Sosyal Bilimler Ensiüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İzmir. Korkmaz, T., Zaman, S. ve Çevik, E.İ. (2008), Türkiye nin Avrupa Birliği ve Yüksek Dış Ticare Hacmine Sahip Ülke Borsaları ile Enegrasyon İlişkisi, ZKÜ Sosyal Bilimler Dergisi, 4(8), 19-44. Lopcu, K., Burgaç, A. ve Dülger, F. (2012), Balassa Samuelson Hipoezi: Türkiye Ekonomisi İçin Bir Sınama, Anadolu Üniversiesi Sosyal Bilimler Dergisi, 12(4), 1-22. Mikesell, F.R. (1982), The Economics of Foreign Aid and Self-Susaining Developmen, hp://pdf.usaid.gov/pdf_docs/pnaal947.pdf (Erişim Tarihi: 12.08.2012) Moreira, S.B. (2005), Evaluaing he Impac of Foreign Aid on Economic Growh: A Cross-Counry Sudy, Journal of Economic Developmen, Aralık, 30(2), 25-48. Murphy, K.M., Shleifer, A. ve Vishny, R.W. (1989), Indusrializaion and he Big Push, Journal of Poliical Economy (Oc., 1989), Sayı: 97, No: 5 1003-1026, hp://www.jsor.org/sable/pdfplus/1831884.pdf (Erişim Tarihi: 09.10.2012) 168 Maliye Dergisi Sayı 168 Ocak-Haziran 2015

T. GÜRDAL, H. YAVUZ Nelasco, S. (2012), An Economic Analysis on he Exernal Deb Burdenof Souh Asian Counries, Journal of Educaional and Social Research, November, 2(9), 11-22. Opuş, S. (2002), Dış Borçlanmanın Sınırı ve Türkiye, Erciyes Üniversiesi İİBF Dergisi, Sayı: 19, Temmuz-Aralık, 183-206. Panizza, U. (2008), Domesic and Exernal Public Deb in Developing Counries, Unied Naions Conference on Trade and Developmne, Discussion Papers, No:188, March. Pirimoğlu, A. (1982), Türkiye nin Dış Borçları ile İlgili Bir Tahlil Denemesi, Aaürk Üniversiesi Yayın No: 600, Erzurum. Sachs, J.D. ve Warner, A.M. (1999), The Big Push, Naural Resource Booms and Growh, Journal of Developmen Economics, 59, 43-76. Schclarek, A. (2004), Deb and Economic Growh in Developing and Indusrial Counries, hp://www.nek.lu.se/publicaions/workpap/papers/wp05_34.pdf (Erişim Tarihi: 11.10.2013) Schclarek, A. ve Ramon-Balleser, F. (2005), Exernal Deb and Economic Growh in Lain America, hp://www.cbaeconomia.com/deb-lain.pdf (Erişim Tarihi: 11.10.2013) Şeker, M. (2006), Dış Borçlanmaya Teorik Bir Bakış ve Dış Borçların Ekonomik Ekileri, Sosyo Ekonomi Dergisi, 2006-1, Ocak-Haziran, 73-92. Tıraşoğlu, M. ve Yıldırım, B. (2012), Yapısal Kırılma Durumunda Sağlık Harcamaları ve Ekonomik Büyüme İlişkisi: Türkiye Üzerine Bir Uygulama, Elecronic Journal of Vocaional Colleges, December/Aralık, 111-117. Ulusoy, A. ve Küçükkale, Y. (1996), Türkiye de Dış Borçların İkisadi Büyüme ve Enflasyon Üzerine Ekisi: Granger Nedensellik Tesi, Ekonomik Yaklaşım, Yaz, 7(21), 13-25. Umulu, G., Alizadeh, N. ve Erkılıç, A. Y. (2011), Maliye Poliikası Araçlarından Borçlanma ve Vergilerin Ekonomik Büyümeye Ekileri, Uludağ Üniversiesi İİBF Dergisi, 30(1), 75-93. Ünlükaplan, İ. (2006), Kamu Borçlanması ve Nesillerarası Yük Sorunu, Çukurova Üniversiesi Sosyal Bilimler Ensiüsü, Yayımlanmamış Dokora Tezi, Adana. Yavilioğlu, C. (2002), Geri Kalmışlık Olgusu ve Ekonomisik Kalkınma Teorileri (Eleşirel Bir Yaklaşım), Cumhuriye Üniversiesi İİBF Dergisi, 3(2), 49-70. Yılancı, V. ve Özcan, B. (2010), Yapısal Kırılmalar Alında Türkiye İçin Savunma Harcamaları İle GSMH Arasındaki İlişkinin Analizi, C.Ü. İkisadi ve İdari Bilimler Dergisi, 11(1), 21-33. Yıldırım, E. ve Kesikoğlu, F. (2012), İhala-İhraca-Döviz Kuru Bağımlılığı: Boosrap ile Düzelilmiş Nedensellik Tesi Uygulaması, Ege Akademik Bakış, Nisan, 12(2), 137-148. Zivo, E. ve Donald, W.K.A. (1992), Furher Evidence on he Grea Crash, he Oil- Price Shock, and he Uni-Roo Hypohesis, Journal of Business & Economic Saisics, July, 10(3), 251-270. Maliye Dergisi Sayı 168 Ocak-Haziran 2015 169