ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ YÜKSEK LİSANS TEZİ Seda ÇAKIR ADANA İLİNDE TARIMSAL KURULUŞLARIN TARIMSAL ÜRETİM MALİYETLERİ HESAPLAMA YÖNTEMLERİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ TARIM EKONOMİSİ ANABİLİM DALI ADANA, 2005
ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ ADANA İLİNDE TARIMSAL KURULUŞLARIN TARIMSAL ÜRETİM MALİYETLERİ HESAPLAMA YÖNTEMLERİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ Seda ÇAKIR YÜKSEK LİSANS TARIM EKONOMİSİ ANABİLİM DALI Bu tez 26 / 04/ 2005 Tarihinde Aşağıdaki Jüri Üyeleri Tarafından Oybirliği/Oyçokluğu İle Kabul Edilmiştir. İmza:... İmza:... İmza:... Prof. Dr. Aykut GÜL Prof. Dr. Faruk EMEKSİZ Prof. Dr. Rüştü HATİPOĞLU DANIŞMAN ÜYE ÜYE Bu tez Enstitümü Tarım Ekonomisi Anabilim Dalında hazırlanmıştır. Kod No: Prof. Dr.Aziz ERTUNÇ Enstitü Müdürü Bu Çalışma Çukurova Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Birimi Tarafından Desteklenmiştir. Proje No:F 2003 YL 40... Not: Bu tezde kullanılan özgün ve başka kaynaktan yapılan bildirişlerin, çizelge, şekil ve fotoğrafların kaynak gösterilmeden kullanımı, 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunundaki hükümlere tabidir.
ÖZ YÜKSEK LİSANS TEZİ ADANA İLİNDE TARIMSAL KURULUŞLARIN TARIMSAL ÜRETİM MALİYETLERİ HESAPLAMA YÖNTEMLERİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ Seda ÇAKIR ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ TARIM EKONOMİSİ ANABİLİM DALI Danışman : Prof. Dr. Aykut GÜL Yıl: 2005, Sayfa : 114 Jüri : Prof. Dr. Aykut GÜL Prof. Dr. Faruk EMEKSİZ Prof. Dr. Rüştü HATİPOĞLU Bu çalışmada maliyet ve tarımsal ürünlerde maliyet kavramına değinilmiş ve ürün maliyetlerinin hesaplanmasında ortaya çıkan sorunlar özetlenmiştir. Bunun yanında diğer ülkelerin ve Türkiye'nin maliyet hesaplama metotları karşılaştırılmış, tarımsal veritabanlarının durumu ve hesaplama yöntemleri incelenmiştir. Ayrıca Adana ve çevresinde tarımsal kuruluşların ürün bazında tarımsal üretim maliyetleri hesaplama yöntemleri ve teknik farklılıkları değerlendirilmiştir. Ele alınan kurumlar Adana Tarım İl Müdürlüğü, Adana Ziraat Mühendisleri Odası, Çukobirlik ve Tarsus Tarımsal Araştırma Enstitüsü dür. Araştırmada maliyet hesaplayan kuruluşların hesaplama yöntem ve teknik farklılıkları ortaya çıkarılmıştır. Ele alınan her bir kurumun yıllar itibariyle masraf unsurlarındaki değişimler incelenmiş ve ürünlerin toplam masraf içindeki oransal payları bulunarak her bir kurumun hesaplama değer farklılıkları ortaya konmuştur. Anahtar Kelimeler: Üretim maliyeti, buğday, pamuk, mısır, hesaplama yöntemi I
ABSTRACT M.Sc. THESIS EVALUATION OF PRODUCTION COST ACCOUNTING METHODS OF AGRICULTURAL INSTITUTES IN ADANA Seda ÇAKIR ÇUKUROVA UNIVERSITY INSTITUTE OF NATURAL AND APPLIED SCIENCES DEPARTMENT OF AGRICULTURAL ECONOMICS Supervisor : Prof. Dr. Aykut GÜL Year :2005, Pages: 114 Jury : Prof. Dr. Aykut GÜL Prof. Dr. Faruk EMEKSİZ. Prof. Dr. Rüştü HATİPOĞLU In this study, cost and agricultural product cost concepts have been reviewed and the problems occured during the computing of production cost were summarized. Beside this, cost accounting methods of Turkey and other countries have been compared and situation of agricultural database and accounting methods were also investigated. On the other hand, accounting procedures and technical differences of agricultural institutions located in and nearby Adana were evaluated based on product. Investigated institutions are Adana Agriculture Province Directorate, Adana Agriculture Enginering Office, Çukobirlik and Tarsus Agricultural Research Institutie. Accounting procedures and technical differences of institutions in computing cost were also investigated. Changes in expenses on a yearly basis of each investigated institution and accounting value differences of each institutions were evaluated by determining the proportions of products in the total expences. Key Words: Production cost, wheat, cotton, maize, accounting method II
TEŞEKKÜR Araştırma konusunun seçiminden sonuçlandırılmasına kadar, her aşamada yardımcı olan, değerli katkılarıyla beni yönlendiren, bilgi ve deneyimlerinden faydalanma şansı veren ve çalışmanın başından beri beni hoşgörü ve sabırla karşılayan danışman hocam Prof.Dr.Aykut GÜL e, çalışmalarıma şekil veren ve desteklerini eksik etmeyen Prof.Dr.Faruk EMEKSİZ e, Prof.Dr.Rüştü HATİPOĞLU na bana çalışmalarımda yol gösteren yardım ve katkılarını esirgemeyen Arş.Gör.Mevlüt GÜL, Arş.Gör.Beşir KOÇ a ve Arş.Gör.Hilal IŞIK a en içten teşekkürlerimi sunarım. Ayrıca tezimin hazırlanmasında maddi ve manevi katkıları ile fedakarlıkta bulunan aileme ve her zaman için yanımda destek olan Ziraat Mühendisi arkadaşım Eda YILMAZ a, çalışmamda yardımcı olan Adana Tarım İl Müdürlüğü, Çukobirlik, Tarsus Tarımsal Araştırma Enstitüsü ve Adana Ziraat Mühendisleri Odası yetkililerine en içten teşekkürlerimi sunarım. Adana, 2005 Seda ÇAKIR III
İÇİNDEKİLER ÖZ...I ABSTRACT... II TEŞEKKÜR... III İÇİNDEKİLER...IV ÇİZELGELER DİZİNİ...VII ŞEKİLLER DİZİNİ... X SİMGELER DİZİNİ...XI 1. GİRİŞ... 1 1.1. Araştırmanın Önemi... 1 1.2. Araştırmanın Amacı ve Kapsamı... 4 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR... 5 3. MATERYAL VE METOD... 10 3.1. Materyal... 10 3.2. Metod... 10 4. DÜNYADA VE TÜRKİYE DE TARIMSAL MALİYET HESAPLAMA YÖNTEMLERİ... 12 4.1. Maliyet Kavramı... 12 4.1.1. Tarımsal Ürünlerde Maliyet Kavramı... 12 4.2. Avrupa Birliği Ülkeleri, Amerika Birleşik Devletleri ve Türkiye de Tarım Ürünleri Maliyetlerinin Hesaplanması İle İlgili Çalışmalar... 16 4.2.1. Avrupa Birliği Ülkelerinde Tarımsal Maliyet Hesaplama Yöntemi... 16 4.2.1.1. Avrupa Birliğinde Tarım İşletmelerinde Tarımsal Maliyet Hesaplama Metodolojisi... 16 4.2.1.2. AB nde Tarımsal Muhasebe Veri Ağına Göre İşletme Büyüklüklerinin Belirlenmesi... 17 4.2.1.3. Amerika Birleşik Devletleri nde Maliyet Hesaplama Yöntemi... 22 4.2.1.4. Türkiye'de Tarım Ürünleri Maliyetlerinin Hesaplanması ile İlgili Çalışmalar... 23 4.2.1.5. Türkiye de Tarımsal Veritabanlarının Durumu ve Maliyet Hesaplama Yöntemi... 26 IV
4.3. Tarımsal Üretimde Masraf Unsurları... 27 4.3.1. Tarımda Maliyet Hesaplama Yaklaşımı... 28 4.4. Dünya ve Türkiye de Ele Alınan Ürünlerin Ekim Alanları, Üretim ve Verimi... 30 4.4.1. Buğday... 30 4.4.1.2. Türkiye de Buğday Üretim Sorunları ve Ürün Maliyetini Etkileyen Faktörler... 32 4.4.2. Mısır... 34 4.4.2.1. Türkiye de Mısır Üretim Sorunları ve Maliyetleri Etkileyen Faktörler... 36 4.4.3. Pamuk... 38 4.4.3.1. Dünya Pamuk Maliyet Fiyatları... 39 4.4.3.2. Türkiye Pamuk Üretimindeki Sorunlar ve Üretim Maliyetlerini Etkileyen Faktörler... 42 5. ARAŞTIRMA BULGULARI VE TARTIŞMA... 45 5.5. Tarımsal Maliyet Hesaplayan Kurumların Maliyet Hesaplama Metodolojisi 45 5.5.1. Adana Tarım İl Müdürlüğü... 45 5.5.2. Tarsus Tarımsal Araştırma Enstitüsü... 50 5.5.3. Çukobirlik... 58 5.5.4. Ziraat Mühendisleri Odası... 61 5.6. Ele Alınan Kurumların Maliyet Hesaplamalarındaki Farklılıklar... 64 5.7. Seçilen Ürünlerin Kurumlar Arası Maliyet Verilerinin Karşılaştırılması... 69 5.7.1. Buğday Maliyetleri... 69 5.7.2. Mısır Maliyetleri... 70 5.8. Seçilen Ürünlerin Ortalama Verimlerinin Karşılaştırılması... 73 5.8.1. Buğday Verimleri... 73 5.8.2.Mısır Verimleri... 74 5.8.3.Pamuk Verimleri... 75 5.9. Kurumlar Arası Maliyet Unsurlarının, Yıllar İtibariyle Gelişimi ve Analizi.. 77 5.10. Araştırma Bulgularının Değerlendirilmesi... 99 6. SONUÇ VE ÖNERİLER... 103 V
KAYNAKLAR... 109 ÖZGEÇMİŞ... 114 VI
ÇİZELGELER DİZİNİ Çizelge 4.1. İşletmelerin Ekonomik Büyüklük Sınıfları... 19 Çizelge 4.2. FADN'ın Bazı Standart Sonuçlarına Göre Ülkelerin Ekonomik Büyüklükleri (2000 yılı)... 20 Çizelge 4.3. FADN' ın Bazı Standart Sonuçlarına Göre Ülkelerin Tarımsal Alan ve Büyükbaş Hayvan Varlığı (2000 Yılı)... 21 Çizelge 4.4. Dünya Buğday Ekim Alanı Ve Verimi... 31 Çizelge 4.5. Buğday Üretiminde Önde Gelen Ülkeler Ve Üretim Miktarları... 31 Çizelge 4.6. Yıllara Göre Türkiye Buğday Üretim, Ekim Alanı ve Verimi... 32 Çizelge 4.7. Dünya Mısır Üretimi... 35 Çizelge 4.8. Ülkelere Göre Mısır Üretimi... 35 Çizelge 4.9. Türkiye Mısır Üretimi... 36 Çizelge 4.10. Dünya Pamuk Ekim Alanları... 39 Çizelge 4.11. Ülkeler İtibariyle Dünya Pamuk Üretimi (1000 Ton)... 39 Çizelge 4.12. Türkiye ve Bazı Ülkelerde Pamuk Üretim Maliyetleri (US/da)... 40 Çizelge 4.13. Türkiye Pamuk Üretimi... 41 Çizelge 4.14. Tarım İl Müdürlüğü 2003 Yılı Buğday Maliyeti... 48 Çizelge 4.15. Tarım İl Müdürlüğü 2003 Yılı Pamuk Maliyeti... 49 Çizelge 4.16. Tarım İl Müdürlüğü 2003 Yılı Mısır Maliyeti... 50 Çizelge 4.17. Erkek İşgücü Birimi (EİB) Çevrim Katsayıları... 52 Çizelge 4.18. Tarsus Tarımsal Araştırma Enstitüsüne Göre Buğdayın Dekara Ortalama Üretim Girdi ve Maliyetleri (2002)... 55 Çizelge 4.19.Tarsus Tarımsal Araştırma Enstitüsüne Göre Ana Ürün Mısırın Dekara Ortalama Üretim Girdi ve Maliyetleri (2002)... 56 Çizelge 4.20. Tarsus Tarımsal Araştırma Enstitüsüne Göre Pamuğun Dekara Ortalama Üretim Girdi ve Maliyetleri (2002)... 57 Çizelge 4.21. 2003 Yılı Çukobirlik Pamuk Maliyet Unsurları... 60 Çizelge 4.22. Adana Ziraat Mühendisleri Odasına Göre 2002-2003 Yılı Kırmızı Yarı Sert Adana Buğdayı Maliyet Unsurları... 62 VII
Çizelge 4.23. Adana Ziraat Mühendisleri Odasına Göre 2003 Yılı Tahmini Pamuk Maliyet Çizelgesi... 63 Çizelge 4.24. Adana Ziraat Mühendisleri Odasına Göre 2003 Yılı 1. Ürün Mısır Maliyeti... 64 Çizelge 4.25.Tarım İl Müdürlüğü 2002 Pamuk Maliyetleri Cari Fiyatları... 66 Çizelge 4.26.Çukobirlik 2002 Pamuk Maliyeti Cari Fiyatları... 67 Çizelge 4.27.Tarsus Tarımsal Araştırma Enstitüsü 2002 Pamuk Maliyeti Cari Fiyatları... 68 Çizelge 4.28.Ziraat Mühendisleri Odası 2002 Pamuk Maliyeti Cari Fiyatları... 68 Çizelge 4.29.Ele Alınan Kurumlarda Dekara Buğday Reel Maliyetleri... 69 Çizelge 4.30. Ele Alınan Kurumlarda Dekara Reel Mısır Maliyetleri... 71 Çizelge 4.31. Ele Alınan Kurumlarda Dekara Reel Pamuk Maliyetleri... 72 Çizelge 4.32. Ele Alınan Kurumlarda Dekara Ortalama Buğday Verimleri... 73 Çizelge 4.33. Ele Alınan Kurumlarda Dekara Ortalama Mısır Verimleri... 75 Çizelge 4.34. Ele Alınan Kurumlarda Dekara Ortalama Pamuk Verimleri... 76 Çizelge 4.35. Tarım İl Müdürlüğü, Buğday Masraf Unsurlarının Toplam Masraf İçindeki % Payları... 78 Çizelge 4.36. Tarım İl Müdürlüğü Buğday Masraf Unsurlarının Gelişimi... 80 Çizelge 4.37.Tarım İl Müdürlüğü, Pamuk Masraf Unsurlarının Toplam Masraf İçindeki % Payları... 81 Çizelge 4.38. Tarım İl Müdürlüğü, Reel Pamuk Masraf Unsurlarının Gelişimi... 82 Çizelge 4.39. Tarım İl Müdürlüğü, Mısırın Masraf Unsurlarının Toplam Masraf Unsurları İçindeki % Payları... 83 Çizelge 4.40. Tarım İl Müdürlüğü, Mısır Masraf Unsurlarının Gelişimi... 85 Çizelge 4.41. Tarsus Araştırma Enstitüsü, Buğday Masraf Unsurlarının Toplam Masraf İçindeki % Payları... 86 Çizelge 4.42. Tarsus Araştırma Enstitüsünün Buğday Masraf Unsurlarının Gelişimi... 87 Çizelge 4.43. Tarsus Araştırma Enstitüsü, Mısır Masraf Unsurlarının Toplam Masraf... 88 VIII
Çizelge 4.44. Tarsus Tarımsal Araştırma Enstitüsü, Mısır Masraf Unsurlarının Gelişimi... 90 Çizelge 4.45. Tarsus Tarımsal Araştırma Enstitüsü, Pamuk Masraf Unsurlarının Toplam Masraf İçindeki % Payları... 91 Çizelge 4.46. Tarsus Tarımsal Araştırma Enstitüsü Pamuk Masraf Unsurlarının Gelişimi... 92 Çizelge 4.47. Çukobirlik Pamuk Masraf Unsurlarının Toplam Masraf İçindeki % Payları... 93 Çizelge 4.48. Çukobirlik, Pamuk Masraf Unsurlarının Gelişimi... 94 Çizelge 4.49. Ziraat Mühendisleri Odası Buğday Masraf Unsurlarının Gelişimi... 95 Çizelge 4.50. Ziraat Mühendisleri Odası, Buğday Masraf Unsurlarının Toplam Masraf Unsurları İçindeki % Payları... 96 Çizelge 4.51. Ziraat Mühendisleri Odası, Mısır Masraf Unsurlarının Toplam Masraf İçindeki % Payları... 96 Çizelge 4.52. Ziraat Mühendisleri Odası, Mısır Masraf Unsurlarının Gelişimi... 97 Çizelge 4.53. Ziraat Mühendisleri Odası, Pamuk Masraf Unsurlarının Gelişimi... 98 Çizelge 4.54. Ziraat Mühendisleri Odası, Pamuk Masraf Unsurlarının Toplam Masraf İçindeki % Payları... 99 IX
ŞEKİLLER DİZİNİ Şekil 4.1. Tarım İl Müdürlüğü Ürün Maliyet Anket formu (Pamuk maliyet örneği) 46 Şekil 4.2. Ele Alınan Kurumların Dekara Buğday Maliyetleri... 70 Şekil 4.3. Ele Alınan Kurumların Dekara Mısır Maliyetleri... 71 Şekil 4.4. Ele Alınan Kurumların Dekara Pamuk Maliyetleri... 73 Şekil 4.5. Ele Alınan Kurumların Dekara Ortalama Buğday Verimleri... 74 Şekil 4.6. Ele Alınan Kurumların Dekara Ortalama Mısır Verimleri... 75 Şekil 4.7. Ele Alınan Kurumların Dekara Ortalama Pamuk Verimleri... 77 X
SİMGELER DİZİNİ FAO : Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Örgütü DİE : Devlet İstatistik Enstitüsü AET : Avrupa Ekonomik Topluluğu AB : Avrupa Birliği FADN : Tarımsal Muhasebe Veri Ağı SBK : Standart Brüt Kar ESU : Europa Size Unit TBHV : Toplam Büyükbaş Hayvan Varlığı BBHB : Büyükbaş Hayvan Birimi USDA NAL : Amerika Birleşik Devletleri Tarım Bakanlığı Ulusal Tarım Kütüphanesi AgDB : Tarımsal Veri Tabanı AgNIC : Tarımsal Bilgi Ağı Merkezi ABD : Amerika Birleşik Devletleri TMO : Toprak Mahsülleri Ofisi TŞFAŞ : Türkiye Şeker Fabrikaları Anonim Şirketi KHGM : Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü TCZB : Türkiye Cumhuriyeti Ziraat Bankası AÜZF : Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi UBM : Ulusal Bilgi Merkezi APK : Araştırma Planlama Koordinasyonu TEFE : Toptan Eşya Fiyat İndeksi OECD : Ekonomik İşbirliği Kalkınma Teşkilatı ISTA : Uluslar arası Tohum Test Birliği UPOV : Yeni Bitkilerin Korunması Birliği GSÜD : Gayri Safi Üretim Değeri EİB : Erkek İşgücü Birimi XI
1. GİRİŞ Seda ÇAKIR 1. GİRİŞ 1.1. Araştırmanın Önemi Maliyet, tüm ekonomik sektörlerde işletmelerin faaliyet sonuçlarının ekonomik yönden değerlendirilmesi açısından önemli olup, işletmelerin koşullarına uygun, rasyonel ve verimli çalışmaları bu ekonomik sonuçlar ile ilgilidir (Güneş ve ark.,1988). Türkiye'de tarım ürünlerinin maliyetinin hesaplanmasında değişik kişi ve kurumlarca farklı yolların izlendiği bilinmektedir. Uygulanan yöntemler genellikle birbirine benzer görünse de, aralarındaki küçük farklılıklar bile sonuçlar üzerinde önemli değişikliklere yol açmaktadır. Örneğin kullanılan faiz oranlarının aynı yıl içinde farklılıklar arz etmesi, yapılan masrafların değerinin saptanması, (sabit) masrafların üretim faaliyetlerine dağıtılması gibi konularda önemli yaklaşım farklılıkların olduğu dikkat çekmektedir (Kıral ve ark., 1999). Tarım ürünlerinin maliyet hesapları; Ürün çeşidine, Maliyetin hangi amaçla hesaplandığına (toplam üretim maliyeti, destekleme fiyatlarının belirlenmesinde vb.), Kullanılan yönteme, Hesaplamayı yapan kişi veya kurumların amaçları gibi faktörlere bağlı olarak değişmektedir. Tarım işletmelerinde daha çok anket yöntemiyle işletme veya ürün bilgilerine ulaşılmaya çalışılmaktadır. Anket yönteminde çoğu kez yöntem, değerleme ve hesaplamalarda farklılıklar ortaya çıkmakta olup, birçok güçlüğü içermektedir. Avrupa ülkelerinde olduğu gibi Tarım İşletmeleri Muhasebe Veri Ağı organizasyonunun kurulması ile daha sağlıklı fiziki ve parasal verilerin toplanması gerekmektedir. Tarım sektöründe üretim maliyetlerinin hesaplanması, sadece tarım işletmelerinde karar mekanizmalarına yarar sağlamakla sınırlı kalmayıp, aynı 1
1. GİRİŞ Seda ÇAKIR zamanda devletin destekleme, fiyat, gelir vb. tarım politikalarına da dayanak teşkil edecek veritabanının oluşturulmasına hizmet edilmektedir. Birden fazla üretim faaliyetine bünyesinde yer veren tarım işletmelerinde, muhasebe kayıtları olmaksızın isabetli kararlar almak, üretimi planlamak mümkün değildir. Üretim faktörlerinin ne miktar kullanıldığı, ne kadar çıktı elde edildiği, ürünlerin ne oranda getiri sağladığı ve başarısızlığın nedenlerini bilmek için muhasebe kayıtlarına ihtiyaç vardır. Sürekli zarar eden üretim kolları belirlenip bunlardan vazgeçilebileceği gibi, kâr eden üretim kollarına daha geniş yer de verilebilir. Bundan başka hangi üretim kollarının daha kârlı olduğuna yine muhasebe kayıtları yardımıyla karar verilebileceği gibi, hangi masraf kaleminde tasarrufa gidileceği de anlaşılabilir. Üretim kolları veya şubelerin üretim faaliyetlerinin gelir durumları, üretim maliyetleri, rantabilite ve rasyonellik dereceleri muhasebe kayıtları yardımıyla gerek işletmeler arası ve gerekse işletmenin kendi içinde olmak üzere karşılaştırılmalarına olanak verecek şekilde ortaya konulabilir (Kıral, 1970). Tarımsal maliyet muhasebesi bunlardan başka tarımsal kredi ve finasman için önemli bir unsurdur (Hopkins ve Heady, 1964). Tarımsal maliyet ülkemiz tarımında yaşanan en önemli sorunlardan birisidir. Türkiye'de birçok tarım ürününde verimliliğin dünya ortalamasından düşük, maliyetlerin ise daha yüksek olduğu bir gerçektir. Bunun içindir ki bizim üreticilerimiz her geçen gün artan üretim maliyeti nedeniyle zarar edip üretimden vazgeçmekte ve ürünlerin yurtiçi ve yurtdışı pazarlarda rekabet olanaklarını sınırlamaktadırlar. AB ve ABD gibi ülkeler ele alındığında, işletmeler rasyonel davranarak maliyetleri aşağıya çekmekte, teknolojiye yatırım yapmakta ve verimliliği arttırmaktadırlar. Böylelikle çiftçi geliri yükseltilerek, ülkemiz çiftçisinden çok daha yüksek refah düzeyine ulaşması sağlanmaktadır. Türkiye deki tarımsal üretim maliyetleri yüksekliğinin temel nedenleri aşağıdaki gibi sıralanabilir: Kullanılan teknolojilerin görece geri olması, çağdaş tekniklerin yeterince ve etkin biçimde uygulanmamasıdır. Türkiye' de tarımsal üretim büyük ölçüde doğal 2
1. GİRİŞ Seda ÇAKIR koşullardan etkilenmekte, yıldan yıla önemli verim ve üretim dalgalanmaları ortaya çıkmaktadır. Ortalama verim, gelişmiş ülkelere oranla düşüktür. Türkiye de tarımsal işletmeler çok parçalı olup, tarımsal işletme sayısının zaman içerisinde artmasına bağlı olarak her işletme dilimindeki toprak büyüklüğü azalmaktadır. Tarımsal işletmeler genellikle dağınık parçalardan oluşmaktadır. İşletmelerin yaklaşık %57 si, 4 ten çok parçalıdır. Küçük ve çok parçalı işletmelerin egemen olduğu bir tarımsal yapıda, neredeyse optimal teknoloji ve girdi kullanımı olanaksız hale gelmekte, kullanılsa bile birim girdiden alınan verim çok düşük olmaktadır. Diğer bir sorun tarım makinelerinin geri teknolojiyle üretilmesi ve tarım topraklarının ıslah edilmemesidir. Toprağın verimini arttırmaya yönelik toprak ıslahı, sulama ve drenaj sistemlerinin kurulması, tarıma yeni sermaye yatırımını gerektirir. Bu da dışa bağımlı sanayiye yönlendirilen kredilerin azaltılması anlamına gelmektedir ki, bağımlı bir ülkede bunu gerçekleştirmenin olanağı yoktur. Adana ili yurdumuzun Akdeniz Bölgesi nde Çukurova nın en verimli toprakları üzerinde kurulmuş olup; 13 ilçe, 550 köy, 34 belde ve biri büyükşehir olmak üzere 48 mahalli idareden oluşmaktadır. 13 ilçeye bağlı 550 köyde 75.502 çiftçi ailesi tarım sektöründe çalışmakta olup, bu rakam 425.654 tarımsal nüfusa tekabül etmektedir. Adana ilinde çeşitli büyüklükte 75.572 adet tarımsal işletme bulunmaktadır. İlde yetiştirilen önemli tarım ürünleri buğday, mısır, soya, pamuk, karpuz ve narenciyedir (Anonymous, 2000a). Adana ili gerek pamuk ekim alanı gerekse üretim miktarı bakımından önemli bir potansiyele sahiptir. 1997 verilerine göre Adana da 77.712 hektar alanda 212.438 ton pamuk üretimi gerçekleşmiştir. Adana ili Türkiye Pamuk ekim alanlarının %10,77 sine ve pamuk üretiminin %25,54 üne; Çukurova Bölgesi nde ki toplam pamuk ekim alanlarının %51,47 sine ve üretimin %46,32 sine sahiptir. Türkiye pamuk verim ortalaması 291,7 kg/da iken, Adana ortalaması 277,7 kg/da, Çukurova bölgesi ortalaması ise 303,7 kg/da civarındadır (Anonymous, 1998). 3
1. GİRİŞ Seda ÇAKIR Buğday tarımının tamamen makineye dayalı oluşu, yetiştiricileri çoğunlukla bu tarıma yöneltmektedir. Ayrıca tanesinin beslenme değeri, taşıma, saklanma ve işlenme kolaylıklarına sahip oluşu buğday tarımını teşvik etmektedir. Türkiye de yaklaşık 9,5 milyon hektar alanda 21 milyon ton buğday üretilmektedir. Adana ili buğday ekim alanı ve üretim miktarı açısından önemli bir potansiyele sahiptir. 1997 yılı verilerine göre Adana ilinde yaklaşık 307.673 hektar alanda 1.050.000 ton buğday üretimi gerçekleşmiştir. Adana ilinin Türkiye üretimi içerisindeki payı %5,7 dir. Türkiye de ortalama buğday verimi 223 kg/da iken, Adana da 345 kg/da dır (Anonymous,1998). Tahıllar içinde buğday ve arpadan sonra 3. sırada yer alan mısır ülkemizde hibrit tohumluk kullanımının desteklenmesi ile üretiminde artış göstermiştir. 1979-1993 yıllarında ekiliş alanlarındaki daralmaya rağmen, verimdeki artış nedeni ile 2,2 milyon ton mısır üretilmiştir (DİE, 2001). Adana ili Türkiye mısır ekim alanlarının %17,61 ini oluştururken, üretimin de %41,13 ünü karşılamaktadır. 1997 yılında Adana da 95.975 hektar alanda 855.856 ton mısır üretilmiştir (Anonymous, 1998). Toplam mısır üretim alanlarının %17,61 ine sahip Adana da üretilen mısırın %41,44 ü I.ürün ve %58,56 sı II. ürün olarak üretilmektedir. Adana daki mısır ekim alanlarının %37,36 sında I.ürün ve %62,64 ünde II. ürün tarımı yapılmaktadır. Türkiye ortalaması 381.7 kg/da olan mısır verimi, Adana da 891.0 kg/da gibi yüksek düzeydedir. Adana ilinde II. ürün mısır verimi ise ortalama 832.0 kg/da dır (Anonymous, 1998). 1.2. Araştırmanın Amacı ve Kapsamı Bu çalışmanın ana amacı şu şekilde sıralanabilir: Ele alınan ürünlerde son 10 yıla ilişkin kurumlararası maliyet hesaplama ve teknik farklılıkların ortaya konulması, kurumlar itibariyle maliyet unsurlarının tanımı ve toplam maliyet içindeki oransal payının belirlenmesi, Maliyet hesabı yapan kurumların, maliyetleri nasıl, ne zaman, hangi yöntemi kullanarak hazırladıklarının belirlenmesi. 4
2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Seda ÇAKIR 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Açıl (1974), Tarımsal Ürün Maliyetlerinin Hesaplanması ve Memleketimizde Tarımsal Ürün Maliyetlerindeki Gelişmeler adlı eserinde memleketimizde yetiştirilen başlıca tarla ve bahçe ürünleri ile bu maliyetlerin nasıl hesaplanacağı ve toplanacak verilerin neleri kapsayacağının ayrıntılı ve açık bir biçimde vermiştir. Öz (1981), Mısırın Yoğun Olarak Üretildiği Samsun-Sakarya İllerinde İşletme Düzeyinde Üretim Maliyetleri ve Üretim Tekniğinin Ekonomik Yönden Değerlendirilmesi konulu araştırmasında; Samsun ilinde 3 ilçe, 9 köy ve 56 işletme; Sakarya ilinde; 4 ilçe, 8 köy ve 34 işletme olmak üzere toplam 90 işletmeden 1978 yılına ait işletme verileri ile araştırma bölgesindeki mısır üretim tekniğini ve mısır maliyetlerini araştırmıştır. Çalışmada mısır üretiminde yapılan toplam masrafların %35,42'si cari masraflar, %34,61'i işçilik masrafları, %29,02'si tarla kirası ve %0,952'si amortisman masrafı olarak tespit edilmiştir. Varoğlu ve ark. (1983), Pamukta Girdilerin Etkinlikleri ve Maliyetleri konulu araştırmalarında; pamukta dekara maliyetin 12.422 TL olduğunu ve maliyette en önemli unsurların arazi kirası ve işçilik olduğunu saptamışlardır. Pirinçoğlu (1983), Türkiye de Mısır Üretiminde Verimlilik Ölçümü ve Analizi adlı yayınında; mısır üretiminin gelişimini ve bugünkü durumunu ortaya koyarak, bölgeler ve işletmeler arası verimlilik yönünden karşılaştırmalar yapmış, mısır üretiminde çeşitli girdilerin üretime katkılarının ne ölçüde olduğunu ortaya koymuştur. Dağdeviren ve Ferhatoğlu (1987), Şanlıurfa Yöresinde Pamuk ve Domatesin Üretim Girdileri ve Maliyetleri konulu araştırmalarında; tek ürün bütçe analiz yöntemi ile işletmelerin dekar başına üretim maliyetlerini hesaplanmışlar, her ürünün bir dekar üretimi için harcanan fiziksel girdileri bulmuşlardır. 1985 yılı rayiçlerine göre dekar başına maliyetin pamukta 5.066,900 TL olduğunu bildirmişlerdir. Sullivan ve Wilson (1988), Ürün Maliyetleri ve Tarımsal Devamlılık konulu araştırmada, 1980'lerde ABD'de buğday, pamuk, mısır, pirinç gibi ürünlerin 5
2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Seda ÇAKIR ekonomik durumlarını incelemişlerdir. Çalışmada ürünlerin bölgeden bölgeye hatta şehir içinde geniş verim ve maliyet farklılıkları ortaya konulmuştur. Birçok ürün üreticileri genellikle 1980'ler de yüksek maliyet ve düşük fiyattan şikayetçi olması ve pamuğun yetiştirildiği tüm bölgelerde toplam pamuk maliyetlerinin ortalama satış fiyatlarını geçmesi sonucu birçok üretici ya hükümetin desteğine ya da hedef fiyata güvendikleri ortaya çıkmıştır. Güneş ve ark. (1988), Başlıca Tarım Ürünleri Maliyetleri Araştırma Projesi konulu projelerinde; ülkemizde yetiştiriciliği yapılan başlıca bitkisel ürünler (çok yıllık olanlar hariç) için birim alanda kullanılan girdilerin ortalama miktarları, üretim teknikleri, insan işgücü ile makine çeki gücü kullanım düzeylerini saptayarak, birim üretim maliyetlerini hesaplanmışlardır. Araştırma verileri 1985-1986 üretim dönemini kapsayan saha çalışmaları sonuçlarıdır. Yurdakul ve Ören (1991), Çukurova Bölgesinde Pamuk Üretim Maliyeti-Satış Fiyatı ve Ekim Alanı İlişkisi konulu araştırmalarında; 1971-88 yılları arasında Çukurova'da pamuk üreticisinin net karında meydana gelen değişmeleri belirlemişlerdir. Seyhan sulama alanlarında pamuk ekiliş, üretim ve verim miktarının da ortaya konulduğu araştırmada, işletmelerde birim alanda belirlenen net karın elde edildiği yıl ile izleyen yılın ekim alanı serisi arasındaki korelasyon katsayısı r = 0.645 olarak hesaplanmıştır. Güneş (1993), Çukurova da Pamuk Üretimi, Üretim Maliyeti, Fiyat Oluşumu ve Pazarlanması Üzerine Bir Araştırma konulu araştırmasında; 1991/92 döneminde Çukurova'da pamuk üretim maliyetinin 3.212,57 TL/kg olduğunu hesaplamıştır. Bölge tarım işletmelerinde yapılan çalışmada, 63,99 saat/da işgücü, 2,96 saat/da makine çeki gücü kullanıldığını belirlemiştir. Akdemir ve ark. (1994), Çukurova Bölgesi Tarım İşletmelerinde Önemli Ürünlerde Girdi-Çıktı İlişkisinin Değerlendirilmesi ve İzlenmesi adlı projede Çukurova bölgesindeki pamuk, buğday, soya, mısır, karpuz ile ikinci ürün mısır ve soya ürünlerinden elde edilen gelirler ve maliyetleri ürün bazında değerlendirmişlerdir Araştırma 1992 ve 1993 tarımsal üretim dönemlerini içermektedir. Araştırmanın 1992 bulgularına göre mısırın dekara üretim masrafları işletmeler ortalamasında 736.000 TL dir ve dekara üretim masrafları 6
2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Seda ÇAKIR içinde en büyük payı %28.6 ile arazi kirası almaktadır. 1993 yılı bulgularında da ana ürün mısırda dekara üretim masrafları içinde en büyük payı %34.9 ile arazi kirası almaktadır. Abansi ve Catedral (1996), Filipinler de Pamuk Üretiminin Ekonomisi konulu araştırmalarında, Filipinler'de pamuk ticareti ile uğraşanların önemli gelirler elde ettiklerini belirtmişlerdir. Bir birim pamuk üretmek için gerekli yurtiçi maliyetlerin aynı miktardaki pamuk ürününün ithalinden daha az bir maliyetle üretildiğini belirlemişlerdir. Ülkenin rekabet gücünün verimdeki azalmaya ve fiyatlardaki ani düşmelere rağmen sabit olduğunu saptamışlardır. Gül (1996), Çukurova ve Gap Bölgeleri nde Sulu Koşullarda Buğday ve Pamuk Üretim Ekonomisinin Karşılaştırmalı Olarak İncelenmesi konulu araştırmasında Gap ve Çukurova Bölgeleri nin her ikisi içinde önemli sayılan pamuk ve buğday ürünlerini, sulu koşullarda üretim ekonomisi açısından değerlendirmiştir. Her iki ürüne ait ekim alanları, verimler, değişken masraflar ve unsurları, gayrisafi üretim değerleri ve sonuçta brüt karları, her iki bölge açısından karşılaştırmalı olarak incelemiştir. Gündoğmuş (1996), Ankara İli Akyurt İlçesi Tarım İşletmelerinde Ekmeklik Buğday (Triticum aestivum L.) Üretiminin Fonksiyonel Analizi ve Üretim Maliyetinin Hesaplanması adlı araştırmada, Akyurt ilçesi tarım işletmelerinde kuru şartlarda yapılan ekmeklik buğday üretim faaliyetlerinde kullanılan fiziki üretim girdilerinin miktarı ve birim üretim maliyetinin tespiti ile sözkonusu faaliyetin fonksiyonel analizini yapmak amacıyla yürüttüğü çalışmada, araştırma yöresini temsil edecek şekilde toplam 20 köyden 70 işletmeyi, tesadüfü tabakalı örnekleme metodu ile belirlemiş ve bu işletmelerde 1994 üretim yılına ilişkin bilgiler, anket yoluyla saptanmıştır. İncelenen işletmeler ortalamasında ekmeklik buğday üretiminin 2,54 saat insan işgücüne, 1,23 saat traktör çeki gücüne talebinin bulunduğu ve 1 kg ekmeklik buğday maliyetinin 2,9003.1 TL olduğu saptanmıştır. Coop-Douglas tipi üretim fonksiyonu kullanılarak yapılan fonksiyonel analizde 0,16065 üretim miktarı ile girdiler arasında; Y = 2.32 X 1. X 0,20527 2. X 0,16901-0,26709 3. X 4 0,0516. X 5. X 0,7134 6 fonksiyonu elde edilmiştir. Fonksiyona ait çoklu belirlilik 7
2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Seda ÇAKIR katsayısı (R) 2 0,998'dir. Üretim faktörlerine ait üretim elastikiyetleri toplamı ise b i = 1,0328'dir. Yıldırım (1998), Türkiye'de Pamuk Üretimi ve Üreticilerin Yaşadıkları Sorunlar konulu çalışmasında; Çukurova Bölgesinde 1998 yılı pamuk maliyeti, 164.280 TL/kg olarak hesaplanmıştır. Icac (1999), Dünyada Pamuk Üretiminin Maliyeti konulu araştırmasında 1998-1999 pamuk üretim dönemini kapsayan Arjantin, Avustralya, Bolivya, Çin, Hindistan, Pakistan, Suriye, Türkiye gibi ülkelerin pamuk üretim maliyetlerinin karşılaştırılmasını yapmıştır. Maliyet unsurları hesaplanırken birçok ülkenin arazi kirasını ve yönetim giderini üretim maliyetine dahil edilmediği bildirilmiştir. Ayrıca ülkeler arası hektara verimlilik farkının bulunmadığı saptanmıştır. Bu nedenle ülkeler arası maliyet karşılaştırması girdi unsuru olarak yabancı otla mücadele ve çırçırlama maliyetini ve kilo başına maliyeti esas alınarak yapılmıştır. Çalışma sonucunda ABD ve Zimbabwe'de üretim pahalı, Avustralya, Pakistan ve Arjantin'de üretimin daha ucuz olduğu görülmüştür. Sağlam (2000), Adana İli Yüreğir İlçesi Sulanan Alanlarda Pamuk Üretim Maliyeti ve İşletme Başarısını Etkileyen Etmenler konulu araştırmasında, pamuk üretim maliyetleri ve işletme başarısını etkileyen etmenleri, Adana ili Yüreğir ilçesinde sulanan alanlarda tarım işletmeleri düzeyinde incelemiştir. Çalışmada pamukta kullanılan girdi miktarları, işgücü ve makine çeki gücü miktarları ile işletme başarısını etkileyen etmenler işletmeler düzeyinde araştırılmıştır. Araştırma sonucunda, 1997/1998 döneminde pamuk üretim maliyeti 169.000 TL/kg olarak hesaplanmıştır. İşletmelerde pamuk ekim alanı ve mülk arazisinin fazla olmasının, satış fiyatının ve verimin yüksek olmasının işletmelerde başarıyı olumlu yönde etkileyen önemli etmenler olduğu belirlenmiştir. Parvin ve ark. (2000), Alternatif Pamuk Üretim Sistemleri konulu araştırmalarında; Missisipi pamuk üreticilerinin geleneksel pamuk üretim yollarını çeşitlendirerek, yüksek üretim masrafları ve düşük pamuk fiyatlarındaki mevcut sorunlara yeni alternatif pamuk üretim sistemleri getirdiklerini bildirmektedirler. Getirilen bu sistemlerin dönüm başına daha az işgücü ve makine zamanı kapsadığından kazancı daha da yükselttiği ve toprağı işleme teknolojisini 8
2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Seda ÇAKIR düşürdüğü tespit edilmiştir. Bu sistemlerden olan dar sıra aralığı ve üretim sistemi birim alana işgücü, enerji ve ekipmanları düşürdüğü, minimum toprak işlemeli sisteminin de değişken masrafları düşürdüğü ortaya çıkmıştır. Johnson ve ark. (2001), Geleneksel Sıra Aralığı Ekilen Pamuğa Karşı Fazla Dar Sıra Aralığı Ekilen Pamuğun Maliyet Karşılaştırması konulu çalışmalarında Teksas taki geleneksel pamuk üretim sistemi ile dar sıra aralıklı pamuk üretim sistemi karşılaştırıldığında, dar sıra aralığı pamuk üretim sisteminde toplam pamuk maliyetlerinin azalmadığını ve iki sistem arasında fazla bir maliyet farkının olmadığını saptamışlardır. Dar sıra aralığı ve geleneksel yöntemde toplam üretim maliyetleri sırasıyla $ 0,73 ve $ 0,72 pound lif bulunmuştur. Budak ve ark. (2001), Türkiye de Bazı Bölgeler İçin Önemli Ürünlerde Girdi Kullanımı Ve Üretim Maliyetleri konulu çalışmalarında Adana ilinde ekonomik yönden önem taşıyan ürünlerin tarımsal ürün maliyetlerini hesaplamışlardır. Ürünlerin sabit ve değişken masraf kalemleri hesaplanarak, bir dekara olan üretim masrafları ortaya konulmuştur. Yılmaz ve ark. (2004), Türkiye deki Pamuk Üretimi İçin Enerji Kullanımı ve Girdi Maliyetlerinin Analizi adlı çalışmaların hektar başına pamuk üretimindeki doğrudan ve doğrudan enerji olmayan girdileri belirlemişler ve girdi maliyetlerini karşılaştırmışlardır. Çalışmada elde edilen bilgiler 65 üreticiden yüz yüze mülakatlar sonucu toplanmış, örnek köyler tabakalı örnekleme yöntemiyle seçilmiştir. Araştırma sonuçlarına göre pamuk üretimi için toplam hektar başına 49,73 GJ/ha -1 enerji tüketilmektedir. Dizel enerji tüketimi ise toplam enerji tüketiminin % 31,1'ini oluşturmakta ve bunu gübreleme ve makine enerjisi takip etmektedir. Girdi-çıktı enerji oranı ve enerji verimliliği 0,74 ve 0,06 kg/mj -1 'dır. Çalışmada kg başına pamuk tohumunun net kazancının pamuk üretim maliyetlerini karşılamadığı belirlenmiştir. En önemli masraf unsurları işgücü, makine maliyetleri, arazi kirası ve ilaç masraflarıdır. 9
3. MATERYAL VE METOD Seda ÇAKIR 3. MATERYAL VE METOD 3.1. Materyal Araştırmanın ana materyalini, Adana ili ve çevresinde tarımsal ürün maliyet hesabı yapan kurumlara ilişkin son 10 yıla ait buğday, pamuk ve mısır ürünlerinin maliyet unsurları oluşturmaktadır. Konu ile ilgili olarak DPT ve FAO nun istatistik verilerinden ve ilgili ulusal ve uluslararası araştırma bulgularından da yararlanılmıştır. Ayrıca tarım ürün maliyetlerini hesaplayan kurumlarla yüzyüze mülakat yapılmış elde edilen bilgiler de araştırmada yer almıştır. 3.2. Metod Maliyet hesabı yapan kurumlarla (Tarım İl Müdürlüğü, Ziraat Mühendisleri Odası, Tarsus Araştırma Enstitüsü ve Çukobirlik) mülakat yapılarak, ele alınan ürünlerin maliyet unsurlarının hesaplama yöntemleri, teknik farklılıkları ve nedenleri ortaya konulmuştur. Adana Tarım İl Müdürlüğü ve Tarsus Tarımsal Araştırma Enstitüsü nden buğday, pamuk ve mısır ürünlerinin son 10 yıllık maliyet unsurları alınmış, Çukobirlik ten son 10 yıla ait pamuk maliyet verileri alınmış, Adana Ziraat Mühendisleri Odası ndan ise buğday, pamuk ve mısırda son iki yılın maliyet verilerine ulaşılmıştır. Maliyetlerin hesaplanmasında, Adana Tarım İl Müdürlüğü, Adana Ziraat Mühendisleri Odası ve Çukobirlik, ürünlerin parasal değerini hesaplarken, Tarsus Tarımsal Araştırma Enstitüsü ürünlerin hem parasal ve hem de fiziki miktarını hesaplamıştır. Çukobirlik ve Adana Ziraat Mühendisleri Odası üreticilerin bilirkişiliğinde piyasa fiyatına göre maliyet bedellerini belirlerken, Adana Tarım İl Müdürlüğü ürünlerin en çok yetiştirildiği üç ilçeye toplam 27 form göndererek, üreticilerin hazırlanan anket sorularına cevap vermeleri istenmiştir. Tarsus Tarımsal Araştırma Enstitüsü ise maliyet hesaplarını bölge bazında anket yöntemiyle hesaplamakta olup, işletme seçiminde gayeli örnekleme yöntemi kullanmıştır. 10
3. MATERYAL VE METOD Seda ÇAKIR Ele alınan tüm bu maliyet verileri 2003 yılı TEFE indeksi kullanılarak reel fiyatlara çevrilmiş ve bugünkü değerlere getirilmiştir. Maliyet analizlerinde her bir kurumun maliyet unsurları önemli masraf kalemi olması dikkate alınarak 8 gruba ayrılmıştır. Bunlar, toprak işleme ve ekim, tohum, gübre, ilaç, arazi kirası, sermaye faizi, yönetim giderleri ve diğer giderler masraf kalemlerinden oluşmaktadır. Her bir kurum için ele alınan ürün masraf unsurlarının, toplam masraf içindeki oransal payları hesaplanmıştır. Böylece toplam masraf içindeki ağırlıkları tespit edilmiştir. Ele alınan kurumların maliyet bedelleri yıllar itibariyle maliyet unsurlarındaki değişim basit indeksle ortaya konulmuştur. Böylece yıllar itibariyle hangi maliyet unsurunun en çok arttığı ve toplam maliyeti hangi unsurların etkilediği tespit edilmiş ve nedenleri ortaya çıkarılmaya çalışılmıştır. 11
4. DÜNYADA VE TÜRKİYE DE TARIMSAL MALİYET HESAPLAMA YÖNTEMLERİ Seda ÇAKIR 4. DÜNYADA VE TÜRKİYE DE TARIMSAL MALİYET HESAPLAMA YÖNTEMLERİ 4.1. Maliyet Kavramı Genel ifade olarak maliyet kavramı, belirli bir miktar mal veya hizmet üretiminde kullanılan üretim vasıtalarına yapılan harcamaların toplamını ifade etmektedir. Bir ürünün veya hizmetin üretilmesinde çok çeşitli masrafların birleşimi ve üretim süresince değişimi, üründen ürüne büyük ölçüde farklılıklar göstermektedir. Genel bir şekilde yapılan masrafların elde edilen ürüne oranı veya birim ürün başına yapılan masraflar olarak ifade edilen maliyet tüm ekonomik sektörlerde, işletmelerin çalışmalarının ekonomik sonucu özelliğine sahiptir. Firmaların şartlara uygun, rasyonel ve verimli çalışmaları bu ekonomik sonuçla yakından ilgili bulunmaktadır (Kıral ve ark., 1999). 4.1.1. Tarımsal Ürünlerde Maliyet Kavramı Tarımsal maliyet muhasebesi, tarım işletmelerinin faaliyetlerinden doğan mali işlemler ve olayları kaydeden, daha sonra bu kayıtları amaca uygun bir şekilde özetleyen, analiz eden ve bunlardan faydalı sonuçlar çıkaran, üretilen ürünlerin birim maliyetlerinin hesaplanmasına olanak veren bir muhasebe dalıdır (Aras, 1988; Kıral, 1970). Üretim masraflarının ve maliyetlerinin hesaplanması tarım işletmelerinde güç ve dikkat gerektiren bir uğraştır. Tarım ürünlerinde gerçek maliyetlerin hassas olarak ortaya konulabilmesi için, maliyet muhasebesinin uygulanmasına gereksinim bulunmaktadır. Tarımsal maliyet muhasebesinin, belki de muhasebenin en güç dallarından biri oluşu ve tutulması için özel bir eğitime ihtiyaç göstermesi nedeniyle ülkemizde geniş ölçüde uygulama alanı bulamamıştır. Oysa birçok gelişmiş ülkede muhasebe kaydına dayanarak, tarımsal ürünlerin maliyetlerinin hesaplandığı görülmektedir. 12
4. DÜNYADA VE TÜRKİYE DE TARIMSAL MALİYET HESAPLAMA YÖNTEMLERİ Seda ÇAKIR Tarım işletmelerinde maliyetler bölgeden bölgeye ve işletmeden işletmeye değişim gösterdiği için, tarımda standart maliyetlerden söz etmek mümkün olmadığı için her işletmenin kendine ait bir maliyet fiyatı bulunmaktadır. Bugün artık pazara yönelik üretimde bulunan, ihtisaslaşmış sermaye yoğun işletmeler için muhasebe giderek artan bir öneme sahip olmaktadır. Ülke ekonomisindeki değişim ve gelişmeler, uluslararası ilişkilerin artan önemi, dış pazardaki rekabet koşullarına uyum gösterme çabaları, üretilen ürünlerin maliyetlerinin sağlıklı bir şekilde hesaplama ve maliyetleri kontrol altında tutma konusunda duyulan ihtiyacı daha da artırmaktadır (Bursal ve Ercan, 1992). Türkiye de çok büyük işletmeler dışında, tarım işletmeleri muhasebe tutmamaktadırlar. Adana ilinde bilişim üzerine yapılan anket çalışmaları sonucunda, büyük tarım işletmelerinin özellikle şirket statüsünde çalışanların, piyasadaki logo, link ve saire bilgisayar muhasebe paket programları kullandıkları tespit edilmiştir (Gül, 2003). Tarım işletmelerin bulunduğu sosyal ve ekonomik ortamlara paralel olarak ve çiftçinin anlayabileceği tarzda paket programları geliştirilmeli, ayrıca bu programlar tanıtılarak, üreticiler bilinçlendirilmelidir. Bu konuda özellikle Tarım Bakanlığına bağlı yayım şubelerine önemli görevler düşmektedir Tarım işletmelerinde ürün satış fiyatı ile mal oluş fiyatları arasındaki fark üreticiler açısından oldukça önemlidir. Çünkü tarım ürünleri fiyatları genellikle tam rekabet koşullarında oluşmakta ve maliyetler gözönüne alınmamaktadır. Tarımsal ürün üreticisi kısa dönem zarfında genellikle ürünü için pazarda oluşan fiyatı kabullenmek zorunda kalmaktadır. Bu yüzden çiftçinin orta ve uzun vadede üretim planları yapabilmesi için maliyet bilgilerine gereksinimi vardır (Gökalp, 2001). Diğer taraftan tarım sektörü Türkiye açısından önemli bir sektör olup, milli gelirimizin %15'i hala tarımdan elde edilmektedir. Tarımsal istihdam açısından ise aktif nüfusun %45'i hala tarımda istihdam edilmektedir. Ayrıca verimlilik ve gelirler son derece düşüktür. Örneğin tarımda çalışan bir kişi, tarım dışı sektördekinin beşte biri gelire sahip olabilmektedir. 13
4. DÜNYADA VE TÜRKİYE DE TARIMSAL MALİYET HESAPLAMA YÖNTEMLERİ Seda ÇAKIR Buna karşın tarım sektöründen geçimini sağlayan üreticilerin, hayat seviyelerinin yakından izlenmesi ve iyileştirilmesi hemen hemen bütün ülkelerde vazgeçilmez bir ekonomik ve sosyal politika olarak yer almaktadır. Bu durum hükümetleri ister istemez tarım ürünleri fiyatları ile bunların maliyetleri arasındaki ilişkiyi takip etmeye zorlamakta, tarım politikası karar vericilerin ve uygulayıcıların, tarım ürünleri maliyet çalışmalarına ilgi duymaları kaçınılmaz olmaktadır (Gökalp, 2001). Pazar koşullarının ve fiyat hareketliliklerinin dışında, tarım aynı zamanda yıllar itibariyle değişken doğa koşullarının da geniş ölçüde etkisinde kalmaktadır. Karmaşık bir yapıya sahip, risk ve belirsizlik ile iç içe bulunan tarımsal faaliyet alanında başarılı bir çalışma düzeni kurmak, değişken şartlara uyum sağlayarak, bu başarıyı devam ettirmek oldukça zordur. Birden fazla üretim faaliyetine bünyesinde yer veren tarım işletmelerinde muhasebe kayıtları olmaksızın kararlar almak, üretimi planlamak mümkün değildir. Yapılan bazı yatırım sonuçlarının (meyve bahçesi tesisi, damızlık hayvan yetiştiriciliği vb) uzun dönemde elde edilmesi, çiftçinin hafızasına dayanarak, ne kadar emek ve sermaye harcandığı ve kar veya zarar edip etmediğini tespit etmesi güçleşmekte, hatta imkansızlaşmaktadır (Aras, 1988). Bu durumda işletmeci, hangi üretim faktörlerini ne miktarda kullandığı, buna karşılık ne kadar çıktı elde ettiğini, ürettiği ürünlerden her birinin ne oranda getiri sağladığını veya başarısızlığın nedenlerini bilmek istediği zaman muhasebe kayıtlarına ihtiyaç duyacaktır. İşletmelerin kendi maliyetleri ile diğer işletmelerin birim ürün maliyetlerini karşılaştırarak, işletmenin rasyonel çalışıp çalışmadığı ve göreceli olarak avantaj ve dezavantajların saptanmasına olanak verirler. Maliyet hesaplama işletme faaliyetlerini planlamaya yardımcı olmaktadır. İşletme bütçelerinin hazırlanması, iş plan ve programların yapılmasında maliyet hesapları, müteşebbislere yararlı dokümanları ve esasları sunmakta, işletme ile ilgili kararların alınmasına yardımcı olmasıdır (Kıral ve ark, 1999). 14
4. DÜNYADA VE TÜRKİYE DE TARIMSAL MALİYET HESAPLAMA YÖNTEMLERİ Seda ÇAKIR Bütün bu nedenler tarım ürünleri maliyet çalışmalarına gerek bakanlıkların, meslek kuruluşlarının ve gerekse üniversitelerin büyük ilgi duymasını sağlamış ve tarım işletmelerinde birim ürün maliyetinin hesaplanmasının önemini göstermiştir. Tarımsal ürün maliyetlerinin hesaplanmasında birtakım sorunlar çıkmaktadır. Bunları şöyle özetlemek mümkündür: Tarım işletmelerine ilişkin hesaplar ile çiftçinin kişisel ve aile hesapları birbirine karışmaktadır. Müteşebbis ve ailesinin işçilik olarak çalıştıkları sürenin maliyet hesabında dikkate alınmasında müteşebbis ve aile fertleri çalışmasa, onların yaptıkları işlerin, yabancı işgücüne ücretle yaptırılacağı ve ikinci olarak da yabancı işgücü istihdam eden işletmeler ile karşılaştırma olanağı sağlanması hususlarının dikkate alınması gerekir. Buna itiraz edenler ise, ortada fiilen yapılan bir ödeme veya giderin olmadığını ve olmayan giderin hesabının yanlış olacağını ileri sürmektedir. Ancak muhasebe tekniği açısından bunların dikkate alınması gerekir (Ünalan ve Özel, 1966). Müteşebbis ve ailesinin gereksinimlerinin giderilmesi için işletmeye ait ürünler maliyet bedeli üzerinden muhasebe kayıtlarında görülmektedir. İşletmelerde bir üretim faaliyetinde birden fazla ürün alınması durumunda bu ürünlerin maliyetlerinin belirlenmesinde de sorunlar bulunmaktadır. Bir üretim faaliyetinden örneğin, buğday ve saman, koyunculukta süt, yapağı, gübre gibi birden fazla ürün alınabilmektedir. Bu durumda ana birleşik ve yan ürün ayırımını çok iyi yapmak gerekir. Tarım işletmelerinde amortismanlar ayrı bir özellik taşımaktadır. Özellikle canlı materyallerde amortisman hesabı, arazi ıslahı, plantasyonlarda amortisman hesabı ayrı bir öneme sahiptir. Tarımda çoğu kez masraflar bir üretim dönemi boyunca yapılmakta ve gelir ise genellikle bir defa elde edilmektedir. Tek yıllık bitkisel üretimde sermaye 6-12 ay arasında bağlı kalırken, antepfıstığı gibi çok yıllık bitkisel ürünlerde ise sermaye 13 yıl kadar bağlı kalabilmektedir. Bu faaliyetlere üretim dönemi boyunca sürekli masraf yapılmakta ve gelir ise bir defa alınabilmektedir. Masraflar yapıldığı zamandaki fiyatlar ile kayıtlara yansıtılırsa, aradan geçen süre 15
4. DÜNYADA VE TÜRKİYE DE TARIMSAL MALİYET HESAPLAMA YÖNTEMLERİ Seda ÇAKIR içinde özellikle yüksek enflasyon dönemlerinde hesaplanacak birim ürün maliyetleri gerçekçi olmayabilecektir. Veri teminindeki ve özellikle de verilerin güvenilirliği ile ilgili sorunlar: Maliyet hesaplamada en önemli sorun güvenilir veri kaynaklarının bulunmamasıdır. Bu amaçla yapılacak büyük özel işletmeler ve Devlet Çiftlikleri nde bu amaç için gerekli veriler Tek Düzen Muhasebe Sistemi kapsamında tutulan maliyet hesaplarından elde edilebilmektedir (Kıral ve ark., 1999). 4.2. Avrupa Birliği Ülkeleri, Amerika Birleşik Devletleri ve Türkiye de Tarım Ürünleri Maliyetlerinin Hesaplanması İle İlgili Çalışmalar 4.2.1. Avrupa Birliği Ülkelerinde Tarımsal Maliyet Hesaplama Yöntemi 4.2.1.1. Avrupa Birliğinde Tarım İşletmelerinde Tarımsal Maliyet Hesaplama Metodolojisi Bugün AB'ne üye tüm ülkeler kendi tarımsal yapılarına uygun veri sistemlerine sahip olmakla birlikte, topluluğun ortak tarım politikasının yönlendirilmesi ve üye ülkelerin işletmelerinin karşılaştırılması için aynı baza sahip verilerin oluşturulması gereği ortaya çıkmıştır. Bu amaçla uygulanmaya başlayan Tarımsal Muhasebe Veri Ağı (ing. FADN, alm. INLB, frans. RICA) ilk kez 1965 tarihinde gündeme gelmiştir (Anonymous, 2002a). FADN (Tarımsal Muhasebe Veri Ağı) ın kaynağını, topluluktaki belli bir büyüklüğü aşan ve örneklemeye göre seçilmiş işletmelerden toplanan mikro ekonomik veriler oluşturmaktadır. Seçilen örnek işletmelere ait veriler muhasebe kayıtlarından alınmakta ve verilerin toplanmasında gönüllülük esasına göre çalışılmaktadır. FADN sistemi içinde tarım işletmelerinin sınıflandırılması ise, işletme tiplerine ve ekonomik büyüklüğe göre yapılmaktadır. 16
4. DÜNYADA VE TÜRKİYE DE TARIMSAL MALİYET HESAPLAMA YÖNTEMLERİ Seda ÇAKIR 4.2.1.2. AB nde Tarımsal Muhasebe Veri Ağına Göre İşletme Büyüklüklerinin Belirlenmesi Tarımsal işletmelerin sınıflandırılmasında brüt kar baz alınmaktadır. Standart brüt kar (SBK), işletme tiplerinin ve ekonomik işletme büyüklüğünün belirlenmesi için kullanılmakta ve ekonomik işletme büyüklüğü Avrupa Büyüklük Birimi (ESU-Europa Size Unit, EGE- Europaeische Grösseneinheiten) ile ifade edilmektedir (Anonymous, 2003a). İşletme sınıflarına göre elde edilen sonuçların değerlendirilmesi ise; Tarımsal işletme grupların karşılaştırılması, Üye ülkelerin işletmelerinin karşılaştırılması Bölgelerin karşılaştırılması Zamanla ortaya çıkan değişikliklerin karşılaştırılması ve AB'deki tarımsal işletmelerin durumlarının ortaya konması amacı ile yapılmaktadır (Anonymous, 2002b). Belirli bir işletme büyüklüğünü ESU olarak aşan işletmeler ana faaliyet işletmeleri olarak tanımlanmakta ve bu işletmeler FADN'ın ana populasyonunu oluşturmaktadır. Topluluktaki farklı işletme yapıları nedeni ile her üye ülke ayrı bir eşik değere sahiptir. Örneğin bu değer, en yüksek Belçika'da 12 ESU iken, en düşük değere sahip Portekiz'de 1 ESU'dur. 15 üyeli toplulukta yaklaşık 4 milyon tarım işletmesi ana populasyonu ve bu işletmelerden örnekleme yolu ile seçilen yaklaşık 65.000 tarım işletmesi ise FADN'ın kapsamını oluşturmaktadır. Her örnek işletmeden toplanan veriler yaklaşık 1.000 değişkenden oluşmakta ve bu veriler ülkelerin irtibat büroları aracılığı ile toplanmaktadır (Anonymous, 2003b). Anket formlarında yer alan değişkenler ise şunlardır; Fiziki ve yapısal veriler. Örneğin; ekim alanları, hayvan mevcudu, işgücü vb, Ekonomik veriler. Örneğin; bitkisel üretim değeri, stok, alım-satım, üretim masrafları, borçlar, üretim kotası ve yardımlar, OTP tedbirlerinin kullanılmasıyla bağlantılı diğer benzeri şeyler. 17
4. DÜNYADA VE TÜRKİYE DE TARIMSAL MALİYET HESAPLAMA YÖNTEMLERİ Seda ÇAKIR FADN'ın ana populasyonunu oluşturan tüm işletmeler işletme tiplerine ve ekonomik işletme büyüklüğüne göre sınıflandırılmaktadır. İşletme tiplerine göre sınıflandırma, genel sınıflandırma, temel sınıflandırma, özel sınıflandırma ve özel işletmelerin alt sınıflandırılması olmak üzere dört aşamada yapılmaktadır. Genel işletme sınıflandırılması, ihtisaslaşmış tarla, bahçe bitkileri, ihtisaslaşmış meyve yetiştiren işletmeler, mera hayvancılığı, ihtisaslaşmış hayvancılık işletmeleri, karışık bitkisel üretim ve hayvan yetiştiren işletmeler, hayvansal ve bitkisel üretimin birlikte yapıldığı karışık işletmeler, sınıflandırılmayan işletmeler olmak üzere 9 işletme tipine ayrılmıştır (Anonymous, 2003a). Bir tarım işletmesinin işletme tipi, işletmedeki farklı üretim faaliyetlerinin işletmenin toplam SBK'na nispi katkısına göre bulunmaktadır (Gündoğmuş, 2000). Örneğin, bir işletmenin ihtisaslaşmış tahıl işletmesi olarak adlandırılması için işletmenin toplam SBK'nın en az 2/3' ünü tahılın oluşturması gerekmektedir (Anonymous, 2003a; Anonymous, 2002b). Avrupa Büyüklük Birimi'ne (EGE, ESU) göre işletme büyüklüklerinin belirlenmesi için; 1- Tarımsal işletmede mevcut üretim dallarının tespit edilmesi, 2- Her bir üretim dalının kapsamının belirlenmesi (hektar veya hayvan sayısı), 3- İşletmenin standart brüt karını belirleyebilmek için her bir üretim faaliyeti miktarının uygun standart brüt karla çarpılması, 4- Her bir üretim faaliyeti için hesaplanan brüt karların toplanması sonucu işletmenin toplam standart brüt karının bulunması (tarım işletmesinin toplam üretimi için standart brüt kar), 5- İşletmenin toplam brüt karının ESU'a (1 ESU=1200 ECU) bölünmesi ile ekonomik işletme büyüklüğünün belirlenmesi gerekmektedir (Anonymous, 2003a). Avrupa büyüklük birimine göre işletme büyüklükleri altı ana grupta toplanmaktadır. Buna göre; 4 ESU'den daha küçük işletmeler çok küçük işletmeler, 100 ESU ya eşit ve daha büyük işletmeler ise çok büyük işletmeler olarak tanımlanmaktadır (Çizelge 4.1). 18
4. DÜNYADA VE TÜRKİYE DE TARIMSAL MALİYET HESAPLAMA YÖNTEMLERİ Seda ÇAKIR Çizelge 4.1. İşletmelerin Ekonomik Büyüklük Sınıfları Gruplar Büyüklük Çok Küçük < 4 Esu Küçük 4 - < 8 Esu Ortalamanın Altı 8- <16 Esu Ortalamanın Üstü 16- <40 Esu Büyük 40 - < 100 Esu Çok Büyük >= 100 Esu 15 üyeli toplulukta 2000 yılı verilerine göre en yüksek ortalama ESU'ye sahip ülke 82,5 ESU ile İngiltere, en düşük ESU'ya sahip ülke ise 7,8 ESU ile Portekiz'dir (Çizelge 4.2). Çizelge 4.2 de Yunanistan ve Hollanda dışındaki tüm üye ülkelerin ESU'ya göre büyüklükleri görülmektedir. Buna göre, İspanya, İrlanda, İtalya, Avusturya ve Portekiz dışında tüm ülkeler 40 ve üzeri ESU'ye sahiptir. Buradan 15 üyeli topluluktaki ülkelerden 8'inin büyük işletmelere, 3 ülkenin ortalamanın üstünde işletmelere ve İtalya'nın 13,7 ESU ile ortalamanın altında işletmelere sahip olduğu ve Portekiz tarım işletmelerinin de küçük işletme olduğu görülmektedir. 19