Rehberlik Servisi Bülteni Sayı : 4 Konu : Çocuklarda Sosyal Beceriler Aralık, Sosyal etkileşim insan yaşamının vazgeçilmez bir parçasıdır. Yaşamını ilişkiler ağı içerisinde sürdüren insanın uyumunda ve mutlu olmasında sağlıklı sosyal etkileşimin büyük payı vardır. Çocuğun sosyal davranışı etkileşimde olduğu iki önemli grubun; ailenin ve akranların tepkileri bağlamında ele alınmalıdır. Çocuklar ilk ilkişkilerini kurdukları yetişkinlere bağımlı ve onlara göre daha güçsüzdürler. Yani çocuk- yetişkin ilişkisi bir çeşit eşitsizliğe dayanır. İlerleyen yaşlarda ise çocukların akranlarıyla olan ilişkileri giderek önem kazanır. (Grusec ve Lytonn, 1998). Çocuklar neyin kabul, neyin reddedileceğini yetişkinlerden öğrenirler. Sosyal beceriler işte asıl, bu güç eşitliğine (ya da onun mücadelesine) dayalı ilişkiler içerisinde öğrenilir. Çocuğun akranları tarafından kabülü, onun yeterli sosyal beceriye sahip olmasıyla doğrudan ilişkilidir. (Combs ve Slaby, 1997) Sosyal beceri eksikliği ya da yetersizliği çocukları okul başarısızlığı, saldırganlık, suça eğilim ve çeşitli psikolojik bozukluklar gibi kısa ve uzun süreli birçok sonuca götürebilir. Çocuğun arkadaşlarınca kabulüne yol açan sosyal beceriler arasında, gruba uygun şekilde girebilme, toplumsal kurallara uyma ve etkili iletişim kurabilme gibi davranışlar sıralanabilir. (Putallaz, 1983) Zamanla, arkadaşları tarafından kabul görmeyen çocukların tutumlarıyla ilgili çevrede önyargılar oluşur, yani red gören çocuğun yeniden reddedilme olasılığı artar. Aynı şekilde, kabul görmeyen çocuklar giderek bu namlarına uygun davranmaya başlarlar. (Rogosch ve Newcomb, 1989) Böylece kabul görme konumu kalıcı olmaya doğru yönelir. Sosyal becerileri zayıf olan çocuklar gerekli becerileri öğrenme fırsat ve deneyimlerden yoksun kalırlar ve bu çocukların akranlarının önyargılarından kurtulmaları daha da zorlaşır. Bu çocuklar akranlarıyla girdikleri ilişkileri uygun şekilde başlatamadıkları ya da sürdüremedikleri için kısır bir döngüye girer ve giderek yalnız kalırlar. Arkadaş İlişkileri Arkadaş ilişkileri çocukların gelişiminde büyük rol oynar. Gelişim sürecinde akranlarıyla yaşadığı yoğun ilişkiler çocuğa yeterli sosyal uyumu gösterebilmesi ve gerekli sosyal becerileri kazanması için birçok fırsat sağlar. (Mussen ve Conger,1956). Burada akran ilişkilerinin gelişimini ve işlevlerini kısaca gözden geçirmek yararlı olacaktır. Çocukların işbirliği becerisi ya da davranışını, diğer kişilere ve hedefe uygun şekilde sergilemesinin 4 yaş dolaylarında başladığı öne sürülmüştür. Örneğin 5 yaşında iken sürekli yalnız oynamak isteyen çocuk, gelecekte sosyal becerileri eksik bir kişiye dönüşebilir. Bu görüşe göre, çocuğun oyun ortamındaki sosyal davranışı, çevreye uyum ve ilişki kurabilme becerisi ile ilgilidir. (Trad, 1989) Okulun başlamasıyla birlikte, akranların yaşamdaki önemi de artmaya başlar. Çocuklar arkadaşlık kurabilmenin ve farklı oyun etkinliklerine katılmanın grup tarafından gördükleri kabule bağlı olduğunu fark ederler. Artık akranlarıyla zaman geçirmek istemediklerinde bile onlarlardan eskiden olduğu kadar kolayca uzaklaşamazlar, çünkü mutlu olsalar da olmasalar da zamanlarının büyük bir kısmını okulda geçirmek zorundadırlar. Okul öncesi çocuğu kendi cinsiyetindeki akranlarıyla oynama eğilimindedir, ancak bu ayrım ilkokul döneminde daha da belirginleşir. Bu dönemde çocuklar hemcinsleri ile çok daha 1
yakınlaşırlar. Kız ve erkeklerin grup yapılarında bazı farklılıklar göze çarpar. Kız grupları daha küçüktür ve daha çok konuşma içerir, oysa erkek grupları daha büyüktür ve daha çok hareket içerir. Kızlar için 10-14, erkekler içinse 12-16 yaşları arasında gelişen ön-ergenlik döneminde hızlı bir bedensel değişim ve bilişsel olgunlaşma izlenir. Akran grubu daha yapılandırılmış bir hale dönüşür ve bir akran grubunun üyesi olmanın önemi artar. Arkadaşlıkta güven ve sadakat giderek önem kazanır. Çocuklar 11-14 yaşları arasında, zamanlarının büyük bir kısmını arkadaşlarıyla birlikte geçirirler. Artık akran ilişkilerinde yardımlaşma, oyun oynamadan daha önemlidir. Karşıdakinin bakış açısını anlayabilme bu dönemde iyice gelişmiştir. Ergenlik öncesinde akran gruplarının işlevi değişim gösterir. İlkokul yaşındaki akran grupları, oyun içinde doğal yaşamı öğrenmeyi destekleyen ideal bir ortam sağlar. Örneğin, ilköğretimden ortaöğretime geçmekte olan ergenlik öncesi çocukların akran gruplarının bir işlevi, ailenin sunduğu koruyucu ortamdan yetişkinliğin bağımsız yaşamına geçiş sürecinde çocuğa yardımcı olmaktır. Sosyal Beceri Çocukların sosyal yeterliliğinin tanımlanmasında öne çıkan tanım, farklı durum ve ilişkilerde neyin uygun ve etkin olduğuyla ilgili bilgidir. Sosyal beceri, sosyal yeterliliğin belli bir ortamda toplumsal olarak kabul görecek ve hem kişinin kendisi, hem de karşısındaki için yararlı olacak şekilde davranabilme becerisi olduğudur. Başka bir tanım da ise çevreye uyum ve uygun iletişim yolları kullanarak başkalarıyla yaşanabilecek sözel ya da sözsüz çatışmalarla başa çıkabilme becerisi vurgulanır. Çocuğun oyun davranışlarının sosyal etkileşimin sonuçlarını belirlemede önemli bir rolü vardır. Gözgöze gelme, beden duruşu ve mesafesi, ses tonu, yüz ifadesi gibi sözsüz iletişim ögeleri ve gruba katılmak, hayır diyebilmek, alayla başedebilmek, öfke gibi olumsuz duyguları ifade etmek, bir konuşmayı başlatmak, sürdürmek ve sonlandırmak, uzlaşma yapabilmek gibi beceriler sosyal becerilerdir. Sosyal beceriler bir çocuğun diğer çocuklara yönelik davranışlarını da kapsar. İyi ilişkiler kurabilme, başkalarının haklarına ve duygularına saygı ve uygun sosyal davranış için grup normlarını dikkate alma gibi bu türden davranışlar aynı zamanda çocuğun isteklerini elde etmesini sağlar. Sosyal becerinin belli başlı özellikleri şu şekilde özetlenebilir: Öncelikli olarak öğrenme (gözlemleme, örnek alma, canlandırma ve geri bildirim) yoluyla kazanılır. Belirli sözel ve sözsüz davranışlardan oluşur. Etkin ve uygun tepkileri, örnek alınan davranışları içerir. Sosyal çevreden gelen olumlu tepkilerin artmasını sağlayarak, var olan becerilerin pekişmesine olanak tanır. Sosyal becerilerdeki yetersizlikler belirlenebilir ve duruma uygun eğitim programları hazırlanabilir. Tüm bu tanımlardan anlaşılan şey, sosyal etkileşimin insanın yaşamının evrensel ve ayrılmaz bir parçası olduğudur. Sosyal becerisi yüksek olan çocuklar katıldıkları etkinliklerden daha çok zevk alır ve kendi kararlarını verirler. Oysa sosyal becerisi yeterince gelişmemiş olanlar yaşıtları tarafından dışlanabilir, ihmal görebilir ve yetişkinlerin ihmaliyle, istismarıyla karşılaşabilirler. 2
Sosyal Beceri Eksikliği Sosyal becerilerdeki yetersizliğin sonuçları üzerinde yapılan araştırmalar düşük sosyal becerilerin çocuklukta yaşanan zorluklar ve ileri yaşlarda yaşanabilecek uyumsuzluklarla ilişkili olduğunu ortaya çıkarmıştır(bayer, 1996). Akran ilişkileri zayıf ve yetersiz olan çocuklar, psikolojik, davranışsal ve sosyal alanlarda yaşamlarının bir sonraki döneminde rahatsızlıklar yaşama eğilimindedirler. Bunlar arasında okul başarısızlığı, şiddet, psikopatoloji ve suça eğilim sayılabilir. Yapılan araştırmalarda, az arkadaşı olan çocuklara kıyasla, çok arkadaşı olan çocukların okulun ilk bir kaç ayında, okula yönelik daha olumlu tutumlar geliştirdiklerini ortaya koymuştur. Akranları tarafından reddedilen çocukların okul hakkında olumsuz algılama, okulu reddetme ve yıl boyunca süren akademik başarı düşüklüğü gibi riskli yaşantılara girdiğini ortaya koymuştur.(ladd,1990) Sosyal Beceri Eğitimi Yetersiz akran ilişkilerinin ve sosyal beceri eksikliğinin yaygınlığına ilişkin gözlemler, sosyal ilişki becerilerini öğretmek üzere eğitim programlarının hazırlanması gereğini doğurmuştur. Sosyal beceri eğitiminin altında yatan temel varsayım, kişilerin uygun sosyal davranışları gösterememe nedenlerinin bu becerileri bilmemeleri olduğudur. (Ladd ve Mize,1983). Bu görüşe göre, sosyal beceri eğitimini alan kişilere farklı seçeneklerin, değişik davranış biçimlerinin sunulması ve bunların sonuçlarını görme fırdatının sağlanması gerekir. Sosyal beceri eğitiminin kavramsal temeli sosyal öğrenme kuramına dayanır. Kullanılan eğitim tekniklerinde de bu kuramsal yaklaşım temel alınır. Bu yaklaşımın dayandığı düşünceye göre çevreye uyum sağlamayı kolaylaştıran tepkilerin pek çoğu öğrenilmiş davranışlardır. Bu davranışlar çevreyi gözlemleyerek edinilir ve çevre tarafından pekiştirildikçe sürdürülür. (Matson ve Ollen,1998) Biermann ın yaptığı literature taramasında, sosyal beceri eğitimlerindeki değişim süreciyle ilgili şu çıkarımlar öne sürülmüştür : Popüler olmayan çocuklar çevrelerinden olumlu tepkiler almalarını sağlayacak becerilerden yoksundurlar. Bu becerilerin eğitimi sonucunda sosyal açıdan kabul gören yeni davranışlar kazanılır. Kazanılan uygun sosyal davranışlar çevreden olumlu tepki aldığından akranlar tarafından kabul edilme fırsatını sağlarlar. Akranları tarafından kabul görmüş olan yeni davranışlar giderek daha fazla benimsenir ve kişinin yaşamına yerleşmeye başlar, yani öğrenilmiş davranış kişinin doğal davranış repertuarına kazandırılmış olur. Eğer çocuğunuzun sosyal becerileri zayıfsa ve arkadaşlık kurmakta güçlük çekiyorsa siz nasıl yardımcı olabilirsiniz? Çocuğunuzun Dil Gelişimini Takip Edin : Çocuk dil gelişimine bağlı olarak sosyal aktiviteler hakkındaki daha karmaşık bilgileri anlayabilir, iletişimini zenginleştirerek diğer insanların penceresinden olaylara bakmayı öğrenir. İlkokul çağında çocuğumuzun sosyal becerilerinin gelişmesine yardımcı olurken uzun vadeli planımız çocuğun dil gelişimini desteklemek ve geniş iletişim olanakları sağlamaktır. Kısa vadeli planımız ise sosyal etkileşimde problemi olan çocuğunuzun sosyal kavrayışını analiz etmektir. 3
Çocuğunuza Kendini Kabul Ettirecek Sosyal Becerileri Öğretin : Çocuk dil gelişiminde ilerleme kaydettiğinde, yaşıtlarına kendini Kabul ettirecek sosyal becerileri öğrenir. Çocuk sosyal dünyayı anladığında davranışları daha uyumlu olacaktır. Bazı davranış kalıpları çocuğun daha fazla kabul görmesine yardımcı olur. Bunlar; arkadaş canlısı olmak, paylaşımcı, yardımsever olmak, oyun oynamayı sevme yeni oyunlar bilmek, oyunda adil davranmak, sır tutmayı bilmek, diğer insanların özeline saygı duymak, güvenilir olmak, yalan söylememek, espirili ve eğlenceli olmak, yaşıtlarıyla benzer ilgi alanlarına sahip olmaktır. Çocuğunuza Yaşıtlarıyla Birlikte Oynama Olanağı Sağlayın : Daha önce belirttiğimiz gibi çocuğun yaşıtlarıyla kurduğu ilişkiden kazandığı deneyimler çok önemlidir. Küçük yaştan itibaren yaşıtlarıyla birlikte oynama şansına sahip olan çocuklar okul ortamına girdiklerinde daha avantajlıdırlar, yeni gruplara adapte olmada daha az zorlanırlar. Çocuğunuzla Onun Yaşıtıymış Gibi Oynayın : Anne babalarıyla sıkça oyun oynayan çocuklar yaşıtlarıyla iletişim kurabilmek içindaha gelişmiş sosyal becerilere sahiptirler. Yapılan gözlemlere göre, sosyal becerileri yüksek olan çocukların ebeveynleri daha sık gülümseyen, oyun esnasında çocuğu eleştirmeyen, çocuğun fikirlerine duyarlı olan anababalardır. Eşit oynanan, çocuğun fikirlerine duyarlılığın esas olduğu bir oyunda çocuk yaşıtlarıyla aynı şekilde oynamayı öğrenir ve çocuğa yaşıtlarıyla oynamak konusunda pozitif bir bakış açısı kazandırır. Çocuğunuzla Sosyal İlişkiler ve Değerler Hakkında Konuşun : Ebeveynleriyle yaşıtlarıyla olan ilişkileri hakkında daha sık konuşan çocuklar sınıfındaki çocuklar tarafından daha çok sevilen ve öğretmenleri tarafından sosyal becerileri daha yüksek bulunan çocuklardır. Günlük sohbetin bir parçası gibi yapılan bu konuşmalar ders verir gibi değil, çocuğun hoşuna gidecek şekilde olmalıdır. Bu konuşmalar çocuğun bilgi alışverişi yapmasına olanak sağlar. Problem Çözücü Bir Yaklaşım Sergileyin: Ebeveynler çocuklarının bütün problemlerinin cevabını bilmek, ya da onları çözmek zorunda değillerdir. Çocuğunuz size arkadaşlarıyla olan bir problemden bahsettiğinde onunla bu konuda konuşarak çeşitli çözümleri ve bakış açılarını görmesine yardımcı olabilirsiniz. Yapılan araştırmalarda çocuklarıyla olası çözümler üzerine konuşan anababaların çocukları, problem çözmede farklı altenatifler sunabilen ve problemlerini daha kolay çözebilen çocuklardır. Bu yüzden çocukların ilişkileri üzerine düşünebilmesi ve sonuçlarını tartabilmesini öğrenmeleri onlar için çok yararlıdır. Başkalarının duygu ve ihtiyaçlarını gözönünde bulundurmaya teşvik edilen çocuklar yaşıtlarıyla daha iyi ilişkiler kurarlar. Çocuğunuzun Pozitif ve Yerinde Stratejilerini Onaylayın : Problem çözme yeteneği gelişmiş çocukların annebabaları çözüm yolları üzerine konuşurken çocuğun arkadaşını kaybetmesine ya da oyunun sona ermesine neden olmayacak stratejilere olumlu teşvik verirler. Sorunlara uzlaşmacı yaklaşan çocuklar, saldırgan davranan çocuklara oranla daha çok kabul görürler. Bu beceriyi çocuğumuza onu dinleyerek ve onunla konuşarak kazandırabiliriz. Çocuğunuz Sosyal Alanda Başarısız İse Pozitif bir Tutum Gösteriniz : Daha önce belirttiğimiz gibi okul çocuklarında arkadaşlık kuramama oldukça sık rastlanan bir durumdur. Çocuklar bu reddedilme durumlarına farklı tepkiler verirler; bazıları kızabilir, bazıları bu durumu kabullenirler, bazı çocuklar diğer insanların genellikle acımasız olduklarına inanırlar, bu çocuklar genelde kendisini dışlayanlara saldırgan tepkiler verirler, bazı çocuklar ise kabuklarına çekilirler, çünkü bu durumun kendi yetersizliklerinden kaynaklandığına inanırlar. 4
Diğer taraftan, sosyal becerileri gelişmiş çocuklar bunu geçici bir durum olarak algılarlar veya durumu düzeltmek için kendi davranışlarını değiştirirler. Bu çocuklar daha iyimser bir bakış açısı kazanırlar, biraz gayret ve pozitif bir yaklaşımla sosyal ilişkilerin iyileştirilebileceğine inanırlar. Sonuç olarak; yaşıtları tarafından kabul görmek ve arkadaşlıklar kurmak aile biriminin ötesinde çocuğun ufkunu genişletir, dış dünyaya ilişkin deneyim kazanmasına ve yüksek benlik saygısının oluşmasına yardımcı olur. Sosyal becerileri kazanması konusunda çocuğunuza yardım ederken, gerçekçi seviyede beklentiler oluşturun, çabaları ve küçük gelişmeleri bile destekleyin, onu yüreklendirin, çocuğun çabalarının en büyük ödülü, kurduğu arkadaşlıklar olacaktır. Sevgilerimizle, Özel Üsküdar SEV İlköğretim Okulu Rehberlik Servisi KAYNAKLAR : Çetin, Filiz., Bilbay, Aslıhan, Kaymak, Deniz. Araştırmadan Uygulamaya Çocuklarda Sosyal Beceriler. İstanbul: Epsilon Yayınevi, 1. Basım, 2001 Schum L., Robert. Developing Social Skills in Young Children Konulu Makale. Wisconsin. 2000 Mize, Jacqualyn ve Abell, Ellen. Encoruging Social Skills in School Age Children konulu makale, 1999 Yavuzer, Haluk. Okul Çağı Çocuğu. İstanbul: Remzi Kitapevi, 5. Basım,2000 Not : Internet adresi olan velilerimiz, bültenlerimizi size mail yoluyla ulaştırabilmemiz için lütfen sevmail@uaa.k12.tr adresine kaydınızı yaptırınız. 5