2. KİTAP Sermin ŞAHİN Abdullah AKAR Yazarlar Şerife ÖNDER İnci KARATAŞ Nuran YURT Talim ve Terbiye Kurulunun 20.12.2009 tarih ve 307 sayılı kararıyla 2010-2011 öğretim yılından itibaren 5 (beş) yıl süreyle ders kitabı olarak kabul edilmiştir.
Editör Mustafa OĞUZ Dil Uzmanı Mustafa Gökay ERDEN Görsel Ta s arımcı Özlem KAYMAZ Program Geliştirme Uzmanı Nihal AHİOĞLU Ölçme Değerlendirme Uzmanı Ayşe Gökçe KARATAŞ KAHRAMAN Rehberlik Süleyman AYHAN ISBN 978-7386-63-6 Baskı: Semih Ofset Matbaacılık.Ltd.Şti. Ankara - 2012 www.semihofset.com.tr
Korkma, sönmez bu şafaklarda yüzen al sancak; Sönmeden yurdumun üstünde tüten en son ocak. O benim milletimin yıldızıdır, parlayacak; O benimdir, o benim milletimindir ancak. İSTİKLÂL MARŞI Bastığın yerleri toprak! diyerek geçme, tanı: Düşün altındaki binlerce kefensiz yatanı. Sen şehit oğlusun, incitme, yazıktır, atanı: Verme, dünyaları alsan da, bu cennet vatanı. Çatma, kurban olayım, çehreni ey nazlı hilâl! Kahraman ırkıma bir gül! Ne bu şiddet, bu celâl? Sana olmaz dökülen kanlarımız sonra helâl... Hakkıdır, Hakk a tapan, milletimin istiklâl! Ben ezelden beridir hür yaşadım, hür yaşarım. Hangi çılgın bana zincir vuracakmış? Şaşarım! Kükremiş sel gibiyim, bendimi çiğner, aşarım. Yırtarım dağları, enginlere sığmam, taşarım. Garbın âfâkını sarmışsa çelik zırhlı duvar, Benim iman dolu göğsüm gibi serhaddim var. Ulusun, korkma! Nasıl böyle bir imanı boğar, Medeniyet! dediğin tek dişi kalmış canavar? Arkadaş! Yurduma alçakları uğratma, sakın. Siper et gövdeni, dursun bu hayâsızca akın. Doğacaktır sana va detti?i günler Hakk ın... Kim bilir, belki yarın, belki yarından da yakın. Kim bu cennet vatanın uğruna olmaz ki fedâ? Şühedâ fışkıracak toprağı sıksan, şühedâ! Cânı, cânânı, bütün varımı alsın da Huda, Etmesin tek vatanımdan beni dünyada cüdâ. Ruhumun senden, İlâhi, şudur ancak emeli: Değmesin mabedimin göğsüne nâmahrem eli. Bu ezanlar - ki şahadetleri dinin temeli - Ebedî yurdumun üstünde benim inlemeli. O zaman vecd ile bin secde eder -varsa- taşım, Her cerîhamdan, İlâhi, boşanıp kanlı yaşım, Fışkırır ruh-ı mücerred gibi yerden na şım; O zaman yükselerek arşa değer belki başım. Dalgalan sen de şafaklar gibi ey şanlı hilâl! Olsun artık dökülen kanlarımın hepsi helâl. Ebediyen sana yok, ırkıma yok izmihlâl: Hakkıdır, hür yaşamı?, bayrağımın hürriyet; Hakkıdır, Hakk a tapan, milletimin istiklâl! Mehmet Âkif Ersoy III
ATATÜRK ÜN GENÇLİĞE HİTABESİ Ey Türk gençliği! Birinci vazifen, Türk istiklâlini, Türk cumhuriyetini, ilelebet, muhafaza ve müdafaa etmektir. Mevcudiyetinin ve istikbalinin yegâne temeli budur. Bu temel, senin, en kıymetli hazinendir. İstikbalde dahi, seni, bu hazineden, mahrum etmek isteyecek, dahilî ve haricî, bedhahların olacaktır. Bir gün, istiklâl ve cumhuriyeti müdafaa mecburiyetine düşersen, vazifeye atılmak için, içinde bulunacağın vaziyetin imkân ve şeraitini düşünmeyeceksin! Bu imkân ve şerait, çok nâmüsait bir mahiyette tezahür edebilir. İstiklâl ve cumhuriyetine kastedecek düşmanlar, bütün dünyada emsali görülmemiş bir galibiyetin mümessili olabilirler. Cebren ve hile ile aziz vatanın, bütün kaleleri zapt edilmiş, bütün tersanelerine girilmiş, bütün orduları dağıtılmış ve memleketin her köşesi bilfiil işgal edilmiş olabilir. Bütün bu şeraitten daha elîm ve daha vahim olmak üzere, memleketin dahilinde, iktidara sahip olanlar gaflet ve dalâlet ve hattâ hıyanet içinde bulunabilirler. Hattâ bu iktidar sahipleri şahsî menfaatlerini, müstevlilerin siyasî emelleriyle tevhit edebilirler. Millet, fakr u zaruret içinde harap ve bîtap düşmüş olabilir. Ey Türk istikbalinin evlâdı! İşte, bu ahval ve şerait içinde dahi, vazifen; Türk istiklâl ve cumhuriyetini kurtarmaktır! Muhtaç olduğun kudret, damarlarındaki asîl kanda, mevcuttur! IV
MUSTAFA KEMAL ATATURK MUSTAFA KEMAL ATATÜRK V
DERS KİTABI İÇİNDEKİLER 4. ÜNİTE: YAŞAMIMIZDAKİ ELEKTRİK.................................101 1. BASİT ELEKTRİK DEVRELERİ OLUŞTURALIM.......................... 103 DEVRE ELEMANLARINI HATIRLAYALIM................................ 103 HATA NEREDE?.................................................... 104 AMPULLERİN PARLAKLIĞINI DEĞİŞTİRELİM............................ 105 2. DEVRE RESİMLERİMİZİ SEMBOLLERLE İFADE EDELİM.................. 109 NELER ÖĞRENDİM?.................................................114 5. ÜNİTE: DÜNYA, GÜNEŞ VE AY...117 1. DÜNYA, GÜNEŞ VE AY IN ŞEKİL VE BÜYÜKLÜKLERİ..................... 119 2. DÜNYA MIZ YERİNDE DURAMIYOR.................................... 123 3. SÖYLE SÖYLE AY DEDE, BU DEĞİŞİMLERİN SIRRI NE?................... 126 NELER ÖĞRENDİM?.................................................131 6. ÜNİTE: CANLILAR DÜNYASINI GEZELİM, TANIYALIM................. 135 1. CANLILARI SINIFLANDIRALIM........................................ 137 2. BİTKİLERİ SINIFLANDIRALIM......................................... 139 ÇİÇEKLİ BİTKİLER.................................................. 141 Yaprak........................................................... 143 Kök............................................................. 144 Gövde........................................................... 145 Çiçek............................................................ 146 3. HAYVANLARI SINIFLANDIRALIM...................................... 149 4. MANTARLARI TANIYALIM............................................ 157 5. MİKROSKOBİK CANLILARI TANIYALIM................................ 163 6. YAŞADIĞIMIZ ÇEVRE............................................... 166 FARKLI YERLERDE FARKLI CANLILAR................................. 166 HANGİ HAYVAN NE YER?............................................ 168 BESİN ZİNCİRİ..................................................... 170 OKUMA METNİ (MEŞE AĞACI MAHALLESİ).............................. 172 İNSANLARIN ÇEVREYE ETKİSİ........................................ 173 OKUMA METNİ (NESLİ TEHLİKEDE OLAN AKDENİZ FOKLARI).............. 175 OKUMA METNİ (ATATÜRK VE DOĞA)................................... 177 NELER ÖĞRENDİM?................................................. 178 7. ÜNİTE: IŞIK VE SES...181 1. IŞIK NASIL YAYILIR?................................................................... 183 2. IŞIK, BİR ENGELLE KARŞILAŞIRSA NE OLUR?.................................... 186 3. IŞIK OYUNLARI: GÖLGELER......................................................... 187 GÖLGE BOYUNU ÖLÇ-ZAMANI BUL.... 191 4. GÜNEŞ VE AY TUTULMASI............................................................ 194 5. SES BOŞLUKTA YAYILAMAZ.......................................................... 198 SES FARKLI MADDE VEYA ORTAMLARDA FARKLI YAYILIR... 203 6. SESİN YAYILMASINI ÖNLEYEBİLİR MİYİZ?......................................... 204 7. SES TEKNOLOJİLER?................................................................. 206 SESİNİ KAYDET VE DİNLE......... 207 OKUMA METNİ (GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE SES KAYDI).................... 208 NELER ÖĞRENDİM?.................................................210 VI
ÖĞRENCİ ÇALIŞMA KİTABI İÇİNDEKİLER 4. ÜNİTE: YAŞAMIMIZDAKİ ELEKTRİK...57 1. BASİT ELEKTRİK DEVRELERİ OLUŞTURALIM...58 RESİM ÇİZELİM...58 DÜŞÜNELİM - YAZALIM...59 2. DEVRE RESİMLERİMİZİ SEMBOLLERLE İFADE EDELİM...60 BOŞLUK DOLDURMA...60 RESİM ÇİZELİM...61 BULALIM - EĞLENELİM...62 DÜŞÜNELİM - YAZALIM...63 ŞİİR YAZIYORUM...64 DÜŞÜNELİM - YAZALIM...65 KAVRAM HARİTASI...66 NELER ÖĞRENDİM?...67 5. ÜNİTE: DÜNYA, GÜNEŞ VE AY...69 1. DÜNYA, GÜNEŞ VE AY'IN ŞEKİL VE BÜYÜKLÜKLERİ...70 EŞLEŞTİRELİM...70 DÜŞÜNELİM - YAZALIM...71 ŞİİR YAZIYORUM...72 DÜŞÜNELİM - YAZALIM...73 2. DÜNYA MIZ YERİNDE DURAMIYOR...74 DÜŞÜNELİM - YAZALIM...74 BOŞLUK DOLDURMA (1)...75 BOŞLUK DOLDURMA (2)...76 3. SÖYLE SÖYLE AY DEDE, BU DEĞİŞİMLERİN SIRRI NE?...77 ETKİNLİK - GÖZLEM...77 ETKİNLİK RAPORU...78 DÜŞÜNELİM - YAZALIM (1)...79 DÜŞÜNELİM - YAZALIM (2)...80 BOŞLUK DOLDURMA (3)...81 NELER ÖĞRENDİM?...82 6. ÜNİTE: CANLILAR DÜNYASINI GEZELİM, TANIYALIM...83 1. CANLILARI SINIFLANDIRALIM...84 DÜŞÜNELİM - YAZALIM...84 2. BİTKİLERİ SINIFLANDIRALIM...85 DÜŞÜNELİM - YAZALIM (1)...85 DÜŞÜNELİM - YAZALIM (2)...86 KES - YAPIŞTIR...87 ŞARKI SÖYLEYELİM...90 ŞİİR YAZIYORUM...91 BOŞLUK DOLDURMA...91 DÜŞÜNELİM - YAZALIM...92 GÜZEL KOKULAR ÜRETELİM...93 VII
VIII 3. HAYVANLARI SINIFLANDIRALIM...93 DÜŞÜNELİM - YAZALIM...94 ŞARKI SÖYLEYELİM...95 4. MANTARLARI TANIYALIM...96 RESİM ÇİZELİM...96 BULALIM - EĞLENELİM...97 DÜŞÜNELİM - YAZALIM...98 5. MİKROSKOBİK CANLILARI TANIYALIM...99 DÜŞÜNELİM - YAZALIM...99 6. YAŞADIĞIMIZ ÇEVRE...100 DÜŞÜNELİM - YAZALIM (1)...100 DÜŞÜNELİM - YAZALIM (2)...101 EŞLEŞTİRELİM...102 BOŞLUK DOLDURMA...103 ETKİNLİK - GÖZLEM...104 DÜŞÜNELİM - YAZALIM...104 BULALIM - EĞLENELİM...105 DÜŞÜNELİM - YAZALIM (1)...106 DÜŞÜNELİM - YAZALIM (2)...106 NELER ÖĞRENDİM?...107 7. ÜNİTE: IŞIK VE SES...111 1. IŞIK NASIL YAYILIR?...112 KAVRAM HARİTASI...112 DÜŞÜNELİM - YAZALIM...113 ETKİNLİK - GÖZLEM...114 ETKİNLİK RAPORU...114 2. IŞIK BİR ENGELLE KARŞILAŞIRSA NE OLUR?...115 3. IŞIK OYUNLARI: GÖLGELER...116 ETKİNLİK - GÖZLEM...116 ETKİNLİK RAPORU...116 DÜŞÜNELİM - YAZALIM...117 4. GÜNEŞ VE AY TUTULMASI...119 DÜŞÜNELİM - YAZALIM...119 RESİM ÇİZELİM...120 5. SES BOŞLUKTA YAYILAMAZ...121 KAVRAM HARİTASI...121 ETKİNLİK - GÖZLEM...122 ETKİNLİK RAPORU...122 6. SESİN YAYILMASINI ÖNLEYEBİLİR MİYİZ?...123 DÜŞÜNELİM - YAZALIM (1)...123 7. SES TEKNOLOJİLERİ...123 DÜŞÜNELİM - YAZALIM (2)...123 BULALIM - EĞLENELİM...124 KARŞILAŞTIRALIM...125 ŞİİR YAZIYORUM...126 NELER ÖĞRENDİM?...127
Yaşamımızdaki Elektrik 4. ÜNİTE YAŞAMIMIZDAKİ ELEKTRİK KONULAR 1. BASİT ELEKTRİK DEVRELERİ OLUŞTURALIM DEVRE ELEMANLARINI HATIRLAYALIM HATA NEREDE? AMPULLERİN PARLAKLIKLARINI DEĞİŞTİRELİM 2. DEVRE RESİMLERİMİZİ SEMBOLLERLE İFADE EDELİM 101
Fen ve Teknoloji 5. Sınıf Ders Kitabı Basit bir elektrik devresi kurmak için hangi devre elemanları kullanılır? Araştıralım. Bu ünitedeki amacımız; farklı elektrik devreleri oluşturarak basit bir elektrik devresinde ampullerin parlaklığının değişip değişmeyeceğini gözlemlemek, basit bir elektrik devresindeki elemanları sembolik olarak göstererek bir devre şeması çizebilmektir. Arkadaşlar, ünite boyunca koyu renk kelimeleri bulalım. Bunlar fen terimleridir. Renkli kartonlardan kareler keselim. Kartonların bir yüzüne bu terimleri diğer yüzüne de bunların anlamlarını ya da bize çağrıştırdıklarını yazalım. Bu kartonları saklayalım, kendimize ait fen ve teknoloji sözlüğümüzü oluşturalım. Etkinlikleri yaparken aşağıdaki uyarıları dikkate alalım! Keskin ve sivri uçlu araçları kullanırken çok dikkatli olmalıyız. Isı kaynağını ya da sıcak maddeleri kullanırken dikkatli olmalıyız. Eğer bilmediğimiz bir madde kullanıyorsak tehlikeli olabileceğini düşünerek hareket etmeliyiz. Derimize veya giysilerimize kimyasal madde sıçrarsa öğretmenimize haber vermeliyiz. Vücudumuzda maddenin bulaştığı yeri en az beş dakika yıkamalıyız. Ellerimizin kirlenmemesi ve zarar görmemesi için eldiven giymeliyiz. 102
Yaşamımızdaki Elektrik 1. BASİT ELEKTRİK DEVRELERİ OLUŞTURALIM DEVRE ELEMANLARINI HATIRLAYALIM 4. sınıfta "Yaşamımızdaki Elektrik" ünitesinde devre elemanlarıyla tanışmıştık. Aşağıdaki devre elemanlarının isimlerini defterimize yazalım. 2.... 4.... 1.... 3.... 5.... Şimdi bir etkinlik yaparak basit bir elektrik devresinin nasıl kurulduğunu hatırlayalım. Basit Elektrik Devresi Gerekli malzemeler dört-beş adet pil, dört-beş adet bağlantı kablosu, dört-beş adet anahtar, dört-beş adet ampul, bant, dört-beş adet duy. İzlenecek yol 1. Sınıfımızda dört-beş kişilik gruplar oluşturalım. 2. Grubumuza verilen bütün devre elemanlarını kullanarak bir devre oluşturalım. 3. Etkinlik sonuçlarımıza göre Gözlem Sonuçlarım bölümündeki soruları cevaplandıralım. 1. Kurduğumuz basit elektrik devresinde ampul ışık verdi mi? Işık vermediyse sebebi ne olabilir? 2. Kurduğumuz basit elektrik devresinin şeklini defterimize çizelim. 103
Fen ve Teknoloji 5. Sınıf Ders Kitabı HATA NEREDE? Aşağıdaki devreleri inceleyelim. Bu devrelerde ampulün ışık verip vermeyeceğine karar verelim. Tabloyu defterimize çizelim. Ampulun ışık verip vermediğini tablomuzda işaretleyelim. Eğer ampul ışık vermez ise nedenini yazalım. Size yardımcı olmak için nedenlerden birini biz yazdık. Devre Ampul ışık verir. Ampul ışık vermez. Neden? 1 2 Anahtar kapalı değil. 3 104
Yaşamımızdaki Elektrik Devre Ampul ışık verir. Ampul ışık vermez. Neden? 4 5 6 Pil, ampul, anahtar, duy ve bağlantı kablolarını kullanarak basit bir elektrik devresi kurabiliriz. Devrenizi kurarken hata yapmadıysanız ampul ışık verir. Devrede hata yaptıysanız ampul ışık vermez. Yukarıdaki tabloyu doldururken de bazı devrelerde ampulün ışık vermediğini gözlemlediniz. Ampulün ışık vermemesinin nedeni şunlar olabilir: Bağlantı kopuk olabilir, pile doğru bağlantı yapılmamış olabilir. Pil bitmiş veya ampulün içindeki tel kopmuş olabilir. AMPULLERİN PARLAKLIKLARINI DEĞİŞTİRELİM Bir elektrik devresinde ampulün parlaklığını değiştirebilir miyiz? Düşünüp arkadaşlarımızla tartışalım. 105
Fen ve Teknoloji 5. Sınıf Ders Kitabı Bir etkinlik yaparak elektrik devresinde ampulün parlaklığını değiştirip değiştiremeyeceğimizi araştıralım. Ampul Sayısı Değişirse Ne Olur? Gerekli malzemeler üç adet pil, altı adet ampul, bağlantı kabloları, bant, üç adet anahtar, altı adet duy. İzlenecek yol 1. Bir pil, bir ampul, anahtar, duy ve bağlantı kabloları ile basit bir elektrik devresi oluşturalım. Anahtarı kapatarak ampulün parlaklığını gözlemleyelim. Ampulün parlaklığını nasıl değiştireceğimizi düşünelim. Tahminlerimizi defterimize yazalım. Tahminlerimizi test edelim. Daha sonra aşağıdaki aşamaları uygulayalım. 2. İki ampul, pil, duy, anahtar ve bağlantı kabloları ile bir devre daha kuralım. Ampulleri bağlarken öğretmenimizden yardım alalım. Anahtarı kapatarak ampullerin parlaklıklarını gözlemleyelim. 3. Şimdi de üç ampul, pil, anahtar, duy ve bağlantı kabloları ile başka bir devre kuralım. Anahtarı kapatarak ampullerin parlaklıklarını karşılaştıralım. 4. Bu üç devredeki ampullerin parlaklıklarını karşılaştıralım. Tahminimiz ile ampullerin parlaklıklarını karşılaştıralım. 5. Etkinlik sonuçlarımıza göre Gözlem Sonuçlarım bölümündeki soruyu cevaplandıralım. 106 1. Tahminlerimiz ile etkinlikte elde ettiğimiz sonuçlarda farklılık oldu mu? Oldu ise bunun sebebi ne olabilir? 2. Ampul sayısını artırdığımızda ampullerin parlaklıkları nasıl değişti? Etkinliğimizde, ampul sayısı arttıkça ampullerin parlaklıklarının da artıp artmadığına baktık. Ampullerimizin parlaklığı ampul sayısına bağlı olduğundan parlaklık, bağımlı değişkendir. Ampul sayısını artırarak ya da azaltarak ampul sayısının parlaklığa yani bağımlı değişkene olan etkisini gözlemledik. Buna göre ampul sayısı, bağımsız değişken olur. Etkisi araştırılan değişken, bağımsız değişkendir.
Yaşamımızdaki Elektrik Etkinliğimizde, bağımlı değişkene (parlaklığa) etki eden bağımsız değişkenleri (ampul sayısı) araştırırken başka etkenlerin etkinlik sonucumuzu etkilememesi gerekir. Bunun için bu etkenleri kontrol altına almalıyız. Bu deneyde kontrol altına almamız gereken etkenler; pillerin, ampullerin, anahtarın, duyların, kabloların sağlam, eskimemiş ve her düzenek için aynı durumda olmalarıdır. Eğer bu etkenler her düzenekte eşit şartta olmazlar ise bağımlı değişkenimizi (parlaklığı) etkileyebilirler. Oysa biz bu etkenlerin değil bağımsız değişkenimiz olan ampul sayısının etkisini araştırıyoruz. Özet olarak Bağımlı değişken ampullerin parlaklığı Etkisi araştırılan bağımsız değişken ampul sayısı Kontrol edilen değişkenler düzenekteki her bir devre elemanının durumudur. Peki, kurduğumuz devrelerde pil sayısını arttırırsak ne olur? Bir etkinlik yaparak gözlemleyelim. Pil Sayısı Değişirse Ne Olur? Gerekli malzemeler altı adet pil, üç adet ampul, bağlantı kabloları, bant, üç adet anahtar, üç adet duy. İzlenecek yol 1. Bir pil, bir ampul, anahtar, duy ve bağlantı kablolarını kullanarak basit bir elektrik devresi oluşturalım. Anahtarı kapatarak ampulün parlaklığını gözlemleyelim. Ampulün parlaklığını nasıl değiştireceğimizi düşünelim. Tahminlerimizi defterimize yazalım. Tahminlerimizi devremiz üzerinde test edelim. Daha sonra aşağıdaki aşamaları uygulayalım. 2. İki pil, bir ampul, anahtar, duy ve bağlantı kabloları ile ikinci bir devre oluşturalım. Anahtarı kapatarak ampulün parlaklığını gözlemleyelim. 3. Yandaki resimde gördüğümüz gibi üç pil, ampul, duy, anahtar ve bağlantı kabloları ile üçüncü bir devre kuralım. Anahtarı kapatarak ampulün parlaklığını gözlemleyelim. 4. Bu üç devredeki ampullerin parlaklıklarını karşılaştıralım. 5. Gözlem Sonuçlarım bölümündeki gibi bir tabloyu defterimize çizelim. Etkinlik sonuçlarımıza göre tablomuzu dolduralım ve soruları cevaplandıralım. 107
Fen ve Teknoloji 5. Sınıf Ders Kitabı Neyi araştırdık? Bağımlı değişken nedir? Bağımsız değişken nedir? Kontrol edilen değişkenler nelerdir? 1. Tahminlerimiz ile deneyde uyguladığımız aşamalardan elde ettiğimiz sonuçlarda farklılık oldu mu? Oldu ise bunu nasıl açıklarız? 2. Pil sayısını artırdığımızda ampullerin parlaklığı nasıl değişti? Bir ampulün parlaklığını değiştiren etkenler ampul sayısı ve pil sayısıdır. Bir devredeki pil sayısı aynı kalırken ampullerin sayısını artırdığınızda parlaklıkları azalır. Ampul sayısını azalttığınızda ise parlaklık artar. Devrede ampul sayısını sabit tutup pil sayısını artırdığınızda ampulün parlaklığı artar. Pil sayısını azalttığınız zaman da ampulün parlaklığı azalır. 108
Yaşamımızdaki Elektrik Akşam hava karardığında elektrik düğmesine basıp lambanın ışık vermesini sağlarız. Evlerimiz ve okullarımızdaki elektrik düğmeleri birer devre anahtarıdır. Basit elektrik devresi kurduğunuzda anahtar ile ampulü bağlantı kabloları ile birleştirmiştiniz. Evlerinizdeki elektrik düğmeleri ile lambalar arasında duvar içinden geçen bağlantı kabloları bulunur. Elektrik düğmesine bastığınızda bağlantı kablolarından elektrik geçer ve lamba ışık vererek odamızı aydınlatır. Evlerimizde bulunan elektrik tesisatını ve devre elemanlarını düşünelim ve buna göre aşağıdaki eşleştirmeyi defterimize yazarak gösterelim. 1. Anahtar a. Şehir cereyanı 2. Pil b. Duvar içindeki kablolar 3. Ampul c. Elektrik düğmesi 4. Bağlantı kablosu ç. Lamba Çalışma Kitabı mızın 58. sayfasındaki Resim Çizelim etkinliğini derste yapalım. Çalışma Kitabı mızın 59. sayfasındaki Düşünelim-Yazalım etkinliğini evde yapalım. 2. DEVRE RESİMLERİMİZİ SEMBOLLERLE İFADE EDELİM Devre elemanlarının neler olduğunu öğrendik. Peki, bir devre çizerken her defasında bu elemanların şekillerini çizmek zor olmaz mı? Bunları sembollerle ifade edebilir miyiz? Sembolle çizmek bize kolaylık sağlar mı? Aşağıdaki resimde devre elemanlarının resimleri verilmiştir. Resimlerin altında da sembolleri yer almaktadır. Resimlerde görülen devre elemanlarının sembolleri hangileri olabilir? Tahminlerinizi defterinize yazınız. Semboller Devre elemanları 1. 2. 3. 4. a. b. + c. ç. 109
Fen ve Teknoloji 5. Sınıf Ders Kitabı Devre elemanlarının sembolik gösterimleri, devre şeması çizimlerinde kullanılır. Aşağıdaki resimde basit elektrik devresi verilmiştir. Bu devrenin devre elemanlarının sembollerle gösterimi, resmin yanında verilmiştir. Bir önceki sayfada yaptığınız tahminleri şekilde gösterilen sembol gösterimleri ile karşılaştırınız. Tahminlerinizin doğru olup olmadığını kontrol ediniz. + Devre elemanlarının sembolik gösterimleri aşağıdaki gibidir. + Açık anahtar Pil Bağlantı kablosu Ampul Çalışma Kitabı mızın 60. sayfasındaki Boşluk Doldurma etkinliğini evde yapalım. Devre elemanlarının sembolik gösterimlerinin bilimsel iletişim açısından önemi büyüktür. Dünyanın her yerinde devre elemanları bu sembollerle gösterilir. Eğer ülkelerde farklı semboller kullanılsaydı neler yaşanırdı? Düşünelim ve arkadaşlarımızla tartışalım. Çalışma Kitabı mızın 61. sayfasındaki Resim Çizelim etkinliğini evde yapalım. Devre şemalarına bakarak basit elektrik devrelerini kurabilir misiniz? Şimdi verilen bir devre şemasından yararlanarak basit bir elektrik devresi oluşturalım. 110
Yaşamımızdaki Elektrik Sembollerle Devre Elemanları Gerekli malzemeler iki adet pil, üç adet ampul, üç adet duy, anahtar, bağlantı kabloları. İzlenecek yol + - + - Devre şeması gösterilen devreyi kurmaya çalışalım. Etkinliğimizin sonunda Gözlem Sonuçlarım bölümündeki çalışmaları yapalım. Verilen devre şemasında kullanılan sembollerin hangi devre elemanlarına ait olduğunu altlarında verilen boşluğa yazalım. + - 1.... sembolüdür. 2.... sembolüdür. 3.... sembolüdür. 4.... sembolüdür. Kurduğumuz devrenin resmini defterimize çizelim. Devre elemanlarının sembolik gösterimlerinden yararlanılarak devre şemalarının çizilebileceğini biliyorsunuz. Bu devre şemalarından yararlanılarak devreler kurulur. Çalışma Kitabı mızın 62. sayfasındaki Bulalım-Eğlenelim etkinliğini derste yapalım. 111
Fen ve Teknoloji 5. Sınıf Ders Kitabı Aşağıda basit elektrik devrelerinin devre şemaları verilmiştir. Çalışmayan elektrik devrelerine ait şemaları inceleyerek niçin çalışmadığını belirleyebilir misiniz? Bu devrelerde ampulün ışık verip vermeyeceğini belirleyelim. Ampulün nasıl ışık verir hâle getirilebileceğini aşağıda verilen örnekte olduğu gibi defterimize çizelim. Ampulün nasıl ışık verir hâle getirildiğini devrelerin yanına yazalım. 1 + - + - Devre anahtarı açık olduğu için devre çalışmaz. Anahtar kapatılırsa devre çalışır. 2 + - 3 4 + - 5 + - Çalışma Kitabı mızın 63. sayfasındaki Düşünelim-Yazalım adlı etkinliği evde yapalım. Çalışma Kitabı mızın 64 ve 65. sayfalarındaki Şiir Yazıyorum ve Düşünelim-Yazalım etkinliklerini derste yapalım. 112
Yaşamımızdaki Elektrik Size verilen hatalı bir devre şemasını çalışır hâle getirebilir misiniz? Bunun için bir etkinlik yapalım. Devre Şemamızı Kuralım Gerekli Malzemeler ampul, pil, duy, anahtar ve bağlantı kabloları. İzlenecek yol Aşağıdaki şemada verilen devreyi kendimiz kuralım. Devrede ampulün ışık verip vermediğini belirleyelim. Ampul ışık vermiyorsa bu devrede ampulün ışık vermesi için ne yapılması gerekir? Bu devreyi deneyerek ampulü ışık verir hâle getirelim. + 1. Devrenin çalışmamasının nedeni nedir? 2. Devreyi çalıştırmak için ne yaptınız? Elektrik devrelerinde çeşitli nedenlerle ampul ışık vermeyebilir. Anahtar açıksa bağlantı kablolarında kopukluk varsa ampul ışık vermez. Devreye pil bağlanmamışsa veya bağlantı kabloları pilin aynı kutbuna bağlanmışsa ampulün ışık vermeyeceğini söyleyebiliriz. Yukarıdaki devrede pile bağlanan yerlerinde kopukluk olduğu için ampul ışık vermez. Bağlantı kablolarının pille bağlantısı tam yapılırsa ampul ışık verir hâle gelir. Ailenizde elektrik teknisyeni veya elektrik mühendisi olan var mı? Bu insanlardan devrelerle nasıl çalışıldığını öğrenin ve edindiğiniz bilgileri sınıfta arkadaşlarınıza anlatın. Çalışma Kitabı mızın 66. sayfasındaki Kavram Haritası etkinliğini evde yapalım. Çalışma Kitabı mızın 67. sayfasındaki Neler Öğrendim? adlı etkinliği evde yapalım. 113
Fen ve Teknoloji 5. Sınıf Ders Kitabı NELER ÖĞRENDİM? KENDİMİZİ TEST EDELİM Aşağıdaki soruları dikkatlice okuyalım. Doğru seçeneği bulup daire içine alalım. 1. Aşağıdakilerden hangisi basit bir devre elemanı değildir? A. Pil B. Anahtar C. Jeneratör D. Ampul 2. Aşağıdaki devrelerde piller, bağlantı kabloları ve ampuller eş değerdedir. Hangi devredeki ampul daha parlak ışık verir? A. B. C. D. 3. I II 1. Pil a. 2. Ampul b. 3. Bağlantı kablosu c. 4. Açık anahtar d. + - Yukarıda verilen devre elemanları ve sembolleri aşağıdaki hangi seçenekte doğru eşleştirilmiştir? A. 1-c, 2-d, 3-a, 4-b B. 1-d, 2-c, 3-b, 4-a C. 1-d, 2-b, 3-a, 4-c D. 1-c, 2-a, 3-b, 4-d 114
Yaşamımızdaki Elektrik KENDİMİZİ TEST EDELİM + - + - 4. Yanda sembollerle gösterilen devre aşağıdakilerden hangisidir? A. B. C. D. 5. Yanda verilen elektrik devresinin sembollerle doğru gösterimi aşağıdakilerden hangisidir? + - + - + - A. B. + - C. D. + - + - DÜŞÜNELİM-YAZALIM Yanda verilen devrede ampul ışık vermiyor. Devre resmini incelediğinizde devrede bir eksiklik görüyor musunuz? Ampulün ışık vermeme sebebi ne olabilir? Düşünelim ve yazalım.......... 115
Fen ve Teknoloji 5. Sınıf Ders Kitabı Kutunun içindeki kelimeler bulmacada sağdan sola, soldan sağa, aşağıdan yukarıya, yukarıdan aşağıya ve çapraz olarak yerleştirilmiştir. Bu kelimeleri bulup renkli kalemle, ilgili sözcükleri işaretleyerek gösterelim. pil, duy, anahtar, ampul, kablo, devre, parlaklık, sembol BULALIM-EĞLENELİM E R V E D A O C E L R U K A B C L R İ N V R A E A Y B P C O N E N U T M A İ A U A P A R L A K L I K S U H C D M N L N İ İ N T E A P H K B T Ş F A R A U E D E N G İ R M Z L V F U A İ R L O B M E S S Y 116
Dünya, Güneş ve Ay 5. ÜNİTE DÜNYA, GÜNEŞ VE AY KONULAR 1. DÜNYA, GÜNEŞ VE AY'IN ŞEKİL VE BÜYÜKLÜKLERİ 2. DÜNYA MIZ YERİNDE DURAMIYOR 3. SÖYLE SÖYLE AY DEDE, BU DEĞİŞİMLERİN SIRRI NE? 117
Fen ve Teknoloji 5. Sınıf Ders Kitabı 1. Dünya, Güneş ve Ay ın şekil ve büyüklüklerini araştıralım. 2. Gökyüzündeki bir uçağı yeryüzünden baktığımızda neden kuş kadar küçük görürüz? 3. Ay, gökyüzünde hep aynı şekilde mi görünür? Araştıralım. Bu ünitedeki amacımız; Dünya, Güneş ve Ay'ın büyüklük ve şekilleri hakkında bilgi edinmek, Dünya ve Ay'ın nasıl hareket ettiğini öğrenmek, Dünya, Güneş ve Ay arasında hareket ilişkisini kurup bunun yol açtığı sonuçları ve yaşamımıza etkilerini kavrayabilmektir. Arkadaşlar, ünite boyunca koyu renk kelimeleri bulalım. Bunlar fen terimleridir. Renkli kartonlardan kareler keselim. Kartonların bir yüzüne bu terimleri, diğer yüzüne de bunların anlamlarını ya da bize çağrıştırdıklarını yazalım. Bu kartonları saklayalım, kendimize ait fen ve teknoloji sözlüğümüzü oluşturalım. Etkinlikleri yaparken aşağıdaki uyarıları dikkate alalım! Keskin ve sivri uçlu araçları kullanırken çok dikkatli olmalıyız. Isı kaynağını ya da sıcak maddeleri kullanırken dikkatli olmalıyız. Eğer bilmediğimiz bir madde kullanıyorsak tehlikeli olabileceğini düşünerek hareket etmeliyiz. Derimize veya giysilerimize kimyasal madde sıçrarsa öğretmenimize haber vermeliyiz. Vücudumuzda maddenin bulaştığı yeri en az beş dakika yıkamalıyız. Ellerimizin kirlenmemesi ve zarar görmemesi için eldiven giymeliyiz. 118
Dünya, Güneş ve Ay 1. DÜNYA, GÜNEŞ VE AY'IN ŞEKİL VE BÜYÜKLÜKLERİ Ay a Yolculuk Yuri Gagarin (Yuri Gagarin) adlı bir Rus kozmonot uzaya yolculuk eden ilk insan oldu. Uzay gemisi Vostok I, Dünya'dan yüz altmış kilometre yukarıda saniyede sekiz km hızla yol alıyordu. Gagarin, geminin penceresinden Dünya yüzeyini görebiliyordu. Vostok I, Dünya'nın çevresinde bir kez dolaştı ve Gagarin yüz sekiz dakika sonra bir paraşüte asılı olan kabin bölmesi içinde yere indi. Ne yazık ki Gagarin, Ay'a giden ilk insan olma hayalini gerçekleştiremeden yaşamını yitirdi. Ama onun uzaya yaptığı yolculukları sayesinde Amerikalı Neil Armstrong (Neyl Armstrong) ve Edwin Aldrin (Edvin Aldrin), Ay modülü Apollo ile 1969'da Ay'ın yüzeyine inebildiler. Dünya'ya dönmeden önce kaya örnekleri topladılar. Ay'ın yüzeyine bilimsel deney aygıtları yerleştirdiler. Bu ilk yolculuğu takiben Ay'a 1969'da bir, 1971'de iki ve 1972'de iki sefer insanlı uçuş gerçekleştirildi. 1970 ve 1973'te Ruslar, Ay yüzeyini keşfetmek üzere Lunokhod (Lunokod) adlı iki adet insansız araç gönderdi. Aşağıdaki bilmecelerin cevaplarını bulmaya çalışalım. Pamuk pamuk içinde, Pamuk sandık içinde, Gökten bir ateş düştü, Biz de yandık içinde. Mavi atlas, İğne batmaz, Gökte açık pencere, Makas kesmez, Kalaylı bir tencere. Terzi biçmez. 1 2 3 119
Fen ve Teknoloji 5. Sınıf Ders Kitabı 4. sınıfta Dünya'nın küre şekline sahip olduğunu öğrenmiştik. Peki, Güneş ve Ay'ın şekli nasıldır? Bulutsuz bir gecede Ay ın şeklini gözlemleyiniz. Güneş e doğrudan çıplak gözle bakmadan koruyucu bir gözlükle Güneş i gözlemleyiniz. Dünya, Güneş ve Ay ın şekillerini aşağıda verilen resimleri inceleyerek karşılaştırınız. Güneş, Dünya ve Ay ın büyüklükleri için nasıl bir sıralama yaparsınız? Dünya Güneş Ay Bugün Dünya, Güneş ve Ay hakkında bilimsel açıklamaları olan birçok soruya çok eski zamanlarda farklı açıklamalar getirilmekte idi. Örneğin; Babilliler Dünya'yı denizlerde yüzen bir disk olarak düşünüyorlardı. Babil, onlara göre dağlar tarafından kuşatılmıştı. Bilim insanı olan Anaximenes (Anaksimenes) e göre Dünya hava içinde yüzen düz bir tepsi gibiydi. Güneş ise gökyüzünde hareket eden ince bir yaprak gibiydi. Mısırlılara göre ise Dünya ortasında bir çukur olan tepsi biçimindeydi. Bugün ise bilimsel çalışmalar sonucu Dünya, Güneş ve Ay ın küresel bir şekle sahip olduğunu biliyoruz. Yukarıdaki fotoğrafları da incelediğinizde bu sonuca ulaşabiliriz. Bir basketbol topunu, bir leblebi tanesini ve yarım pirinç tanesini düşünelim. Dünya, Güneş ve Ay'ı büyüklük bakımından bu cisimlerle eşleştirelim. Yaptığımız eşleştirmeleri defterimize yazalım. Dünya Güneş Ay Yarım pirinç tanesi Basketbol topu Leblebi tanesi Çevremize bir göz atalım. Dünya'yı, Güneş'i ve Ay'ı temsil edecek cisimlerden örnekler bulalım. Bulduğumuz cisimlerden Dünya'ya, Güneş'e ve Ay'a benzettiklerimizi defterimize yazalım. Bunu yaparken Dünya nın şekli ile ilgili olarak 4. sınıfta öğrendiklerimizi hatırlayalım. Çalışma Kitabı mızın 70 ve 71. sayfasındaki Eşleştirelim ve Düşünelim-Yazalım etkinliklerini derste yapalım. Dünya, Güneş ve Ay ı bir arada temsil eden bir model oluşturabilir miyiz? Bunun için bir etkinlik yapalım. 120
Dünya, Güneş ve Ay Dünya-Güneş-Ay Modeli Yapalım İzlenecek yol 1. Güneş, Dünya ve Ay ı bir arada temsil edecek modeli nasıl yapacağınızı tartışınız. 2. Aşağıdaki sorular ile ilgili araştırma yapınız. Dünya, Güneş ve Ay ın birbirlerine göre büyüklükleri nasıldır? Güneş, Dünya ve Ay dan sizce hangisi en büyüktür? Dünya nın Güneş e uzaklığı ne kadardır? Ay ın Dünya ve Güneş e uzaklığı ne kadardır? 3. Dünya, Güneş ve Ay ın büyüklüklerini göz önüne alarak modeliniz için araç-gereç ve malzemelerinizi belirleyiniz. (Örneğin; Ay için pinpon topu, Dünya için tenis topu, Güneş için basketbol topunu model olarak alabilirsiniz.). 4. Modelinizi çizim yaparak bir taslak hâlinde gösteriniz. 5. Malzemelerinizle modelinize şekil veriniz ve arkadaşlarınıza modelinizi sununuz. Güneş, Dünya ve Ay ı temsil eden modelinizde aksayan yönler var mı? Var ise bunun nedeni ne olabilir? Ay ın çapını bir santimetre kabul edersek Dünya nın çapı dört santimetre, Güneş in çapı ise dört yüz santimetre olur. Bu benzetmeye göre Güneş in çapı, Dünya nın çapının yüz, Ay ın çapının ise dört yüz katıdır. Yaptığınız modelde de Ay ı en küçük, Dünya yı Ay dan büyük, Güneş i ise en büyük yapmış olmalısınız. Aşağıdaki resimleri inceleyelim. Resimlerdeki arabanın boyutları niçin farklıdır? Düşünelim ve arkadaşlarımızla tartışalım. 121
Fen ve Teknoloji 5. Sınıf Ders Kitabı Şimdi bir etkinlik yaparak cisimlerin uzaklaştıkca nasıl göründüklerinin cevabını arayalım. Top Neden Farklı Gözüküyor? Gerekli malzemeler plastik top. İzlenecek yol 1. Okulun bahçesine çıkalım. 2. Bir arkadaşımız bizden bir adım ileriye gitsin ve topu başının üzerine kaldırsın. 3. Arkadaşımız, bu şekilde beş adım daha ileri gitsin. 4. Arkadaşımız, on adım daha ileri gitsin. 5. Her bir durumda topun büyüklüğünü gözlemleyelim. 6. Etkinlik sonuçlarımıza göre Gözlem Sonuçlarım bölümündeki soruyu cevaplayalım. Arkadaşınız ilerledikçe top nasıl göründü? Neden? Okulun penceresinden dışarıya bakarsanız uzaktaki dağları, ağaçları veya binaları olduklarından küçük görürsünüz. Gökyüzünde çok yükseklerdeki bir uçağı gözlemlediğinizde bir kuş büyüklüğünde görürsünüz. O hâlde cisimler bizden çok uzak oldukları zaman onları küçük görürüz. Güneş, Dünya ve Ay'ın büyüklüklerini daha önce öğrenmiştik. Buna göre en büyük Güneş, sonra Dünya, en küçük ise Ay idi. Peki, neden Güneş ve Ay'ı gözlemlediğimizde ikisini de hemen hemen aynı büyüklükte görürüz? Cisimlerin bizden uzaklaştıkça küçük göründüğünü biliyoruz. Güneş ve Ay gökyüzünde aynı büyüklükte görünüyorsa Güneş in Dünya ya göre Ay dan daha uzak olduğu sonucunu çıkarabiliriz. Çalışma Kitabı mızın 72. sayfasındaki Şiir Yazıyorum etkinliğini evde yapalım. Çalışma Kitabı mızın 73. sayfasındaki Düşünelim-Yazalım etkinliğini derste yapalım. Ay, Dünya'mıza yaklaşık 384 000 km uzaklıktadır. Dünya'nın yarıçapı yaklaşık 6400 km, Ay'ın yarıçapı ise yaklaşık 1740 km dir. Güneş'in çapı, Dünya'nın çapının yaklaşık 109 katıdır. Hacmi ise Dünya'nın hacminin yaklaşık 1 300 000 katı kadardır. 122
Dünya, Güneş ve Ay 2. DÜNYA MIZ YERİNDE DURAMIYOR Gün içinde Güneş in sabah doğduğunu akşam ise battığını söyleyebilirsiniz. Güneş in hareketini gözlemlersek gün içinde gökyüzünde değişik konumlarda görürüz. Bu durum, Güneş in mi yoksa Dünya nın mı hareketi sonucu oluşur? Dünya nın Güneş etrafında dolandığını biliyoruz. Geçmişte insanlar Güneş ve Ay ın Dünya çevresinde döndüklerini düşünüyorlardı. Günümüzde ise Dünya nın hem Güneş hem de kendi çevresinde döndüğünü biliyoruz. Bu dönüşüm sonucunda hangi olaylar olur? Sorumuza cevap bulmak için aşağıdaki etkinliği yapalım. Aydınlık mı, Karanlık mı? Gerekli malzemeler portakal, mum, kalem veya çubuk, kibrit. İzlenecek yol 1. Sınıfımızın lambasını ve perdelerini kapatarak karanlık bir ortam oluşturalım. 2. Mumu, masanın üzerine koyarak yakalım. 3. Kalemi, portakalın üst ucundan batırıp alt ucundan çıkaralım. 4. Portakala sapladığımız kalemi uçlarından tutarak hem kendi etrafında hem de mumun etrafında döndürelim. 5. Etkinlik sonuçlarımıza göre Gözlem Sonuçlarım bölümündeki soruları cevaplandıralım. 123
Fen ve Teknoloji 5. Sınıf Ders Kitabı 1. Portakalın muma dönük tarafıyla mumu görmeyen tarafı arasında ne fark var? 2. Portakalı ve mumu neye benzetebiliriz? Neden? Çalışma Kitabı mızın 74. sayfasındaki Düşünelim-Yazalım etkinliğini derste yapalım. Yukarıdaki resmi inceleyiniz. Resimde neler görüyorsunuz? Dünya'nın kendi etrafında dönmesi sonucunda gece ve gündüz oluşur. Dünya'mız bir dönme hareketini yirmi dört saatte tamamlar. Bu yirmi dört saatlik zamana bir gün diyoruz. Güneş'in doğuşundan batışına kadar geçen süre gündüz, batışından doğuşuna kadar geçen süre ise gecedir. Gece ve gündüz, aralıksız olarak birbirini takip eder. Güneş'i sabah 08.00'de, öğlen 13.00'te ve akşam 16.00'da gökyüzünde gözlemleyelim. Güneş'in gökyüzünde gözlemlediğiniz saatlerde nerede olduğunu belirleyip defterimize yazalım. Sizce Güneş'in gün boyunca farklı konumlarda bulunmasının sebebi ne olabilir? Düşünelim ve arkadaşlarımızla tartışalım. Dünya mız kendi etrafında dönerken aynı zamanda Güneş in etrafında da dolanır. Dünya, Güneş etrafındaki bir tam dolanımını 365 gün altı saatte tamamlar. Bu süreye bir yıl diyoruz. 124
Dünya, Güneş ve Ay Şimdi, öğrendiğimiz bilgilerle aşağıdaki soruları cevaplayalım. Cevaplarını defterimize yazalım. 1. Dünya, kendi etrafında bir yılda kaç kez tam olarak döner? 2. Dünya, Güneş in etrafında bir yılda kaç kez dolanır? Dünya ve Güneş'in hareketleri sonucunda gece, gündüz ve yılın oluştuğunu öğrendik. Peki; ay, hafta ve saat gibi zaman dilimleri neye göre belirlenmiş olabilir? Düşünelim ve arkadaşlarımızla tartışalım. Dünya nın Güneş etrafında dolanma süresi olan 365 gün altı saatten geriye her geçen yıl için altı saat kalır. Bu altı saat, dört yılda bir gün eder. Bu nedenle Şubat ayı her dört yılda bir yirmi dokuz gün olur. Böyle yıllara artık yıl denir. Çalışma Kitabı mızın 75. sayfasındaki Boşluk Doldurma (1) etkinliğini evde yapalım. Bir an için Dünya mızın hiç hareket etmediğini düşünelim. Nelerin olup olmayacağını hayal edelim ve arkadaşlarımızla tartışalım. Düşüncelerimizi defterimize yazalım. Aşağıdaki resmi inceleyelim. Resimde neler görüyorsunuz? Dünya ve Güneş in hareketleri sonucu ay, hafta ve saat gibi zaman dilimleri belirlenmiştir. Dünya nın Güneş etrafındaki dolanımının 1 yıl olduğunu biliyorsunuz. Bu bir yıl 12 aya bölünmüştür. Aylarda haftalara. Daha sonra da saat dilimleri oluşturulmuştur. Çalışma Kitabı mızın 76. sayfasındaki Boşluk Doldurma (2) etkinliğini derste yapalım. 125
Fen ve Teknoloji 5. Sınıf Ders Kitabı 3. SÖYLE SÖYLE AY DEDE, BU DEĞİŞİMLERİN SIRRI NE? Uzaya Açılan Göz Teleskobun bulunuşuna kadar insanlar evreni tam olarak anlayamamışlardı. Doğa ve evrenin yapısı hakkındaki görüşlerimiz, teleskoplar güçlenip geliştikçe netleşti. Teleskoplar evrene ve evrendeki yerimize bakışımızda, bir devrime yol açtı denebilir. Hollandalı gözlük yapımcısı Hans Lippershey (Hans Lipirşey) tarafından ilk teleskop yapılmıştır. Bu alet, her iki ucunda birer büyütücü mercek olan uzun bir borudan oluşuyordu. İki merceğin ortak etkisi sonucu uzaktaki cisimler çıplak gözle olduğundan daha ayrıntılı görünüyordu. Galileo Galilei (Galile Galileyi) cisimleri otuz kez büyüten bir teleskop yaptı. Ay'ın ve gezegenlerin hareketlerini gözlemledi. Ay'ı gökyüzünde bazen gündüz, bazen de gece görürüz. Ay, devamlı farklı şekillerde ve yerlerde görülür. Sizce, Ay'ın şeklinin ve yerinin değişmesi rastgele midir? Bu değişikliklerin sebebi ne olabilir? Düşünelim ve arkadaşlarımızla tartışalım. Güneş'in ve Dünya'nın sürekli hareket ettiğini biliyoruz. Peki, Ay da hareket eder mi? Dünya, Güneş'in etrafında dolanırken Ay da Dünya'nın etrafında Güneş dolanır. Yani Ay, aynı zamanda Güneş'in de etrafında dolanır. Dünya Arkadaşlarımızla sınıfımızda Güneş in varlığını da dikkate alarak Ay Dünya ve Ay ın hareketlerini canlandırabiliriz. Öğretmenimizden sınıfın tabanına Güneş i, Güneş in çevresinde Dünya nın izlediği yolu ve Ay ın Dünya çevresinde izlediği yolu çizmesini isteyelim. Bir arkadaşımızı Ay, bir arkadaşımızı Dünya, bir arkadaşımızı Güneş olarak seçelim. Dünya olarak seçtiğimiz arkadaşımıza Güneş çevresindeki yolu izlemesini söyleyelim. Arkadaşımıza aynı zamanda kendi çevresinde de dönmesini isteyelim. Ay ı temsil eden arkadaşımıza da Dünya çevresinde ve kendi çevresinde dönmesini söyleyelim. Sınıfta arkadaşlarımızla Dünya ve Ay ın hareketlerini canlandırdık. Güneş i de dikkate alarak Dünya ve Ay ın hareketlerini gösteren bir model oluşturalım. Bunun için bir etkinlik yapalım. Dünya ve Ay Dönüyor İzlenecek yol 1. Arkadaşlarımızla Dünya ve Ay ın hareketlerini gösteren ve Güneş in de varlığını dikkate alacağımız bir modeli nasıl oluşturacağımızı tartışalım. 2. Aşağıdaki sorular ile ilgili araştırma yapalım. Dünya nın Güneş etrafındaki hareketi nasıldır? Ay ın Dünya ve Güneş etrafındaki hareketi nasıldır? 3. Yaptığımız araştırma sonuçlarına göre bir model tasarlayalım. Modelimiz için gerekli araç gereç ve malzemelerimizi belirleyelim. 4. Modelimizi gösteren bir çizim yapalım. 5. Belirlediğimiz malzemelerle modelimizi yapalım. 6. Yaptığımız modeli sınıfta arkadaşlarımıza sunalım. 126
Dünya, Güneş ve Ay Modelimiz üzerinde Dünya ve Ay ın hareketlerini açıklayalım. Ay, Dünya etrafında dolandığı gibi kendi etrafında da döner. Ay'ın kendi etrafında dönme süresi, Dünya etrafında dolanma süresine eşittir. Bu nedenle, Dünya'mızdan, Ay'ın hep aynı yüzü görünür. Diğer yüzü hiç görünmez. Ay, Dünya etrafındaki bir dolanımını yirmi dokuz gün yedi saatte tamamlar. Yaptığınız Dünya ve Ay Dönüyor etkinliğinde de Dünya ve Ay ın hareketlerini gösteren kendinize özgü bir model geliştirdiniz. Dünya nın kendi etrafında, Ay ın da hem kendi hem de Dünya etrafında döndüğünü modelinizde göstermiş oldunuz. Dünya'mızdan bakıldığında gördüğümüz en büyük gök cismi Ay'dır. Gerçekte Ay, Güneş'ten ve Dünya'mızdan daha küçüktür. Ay'ın büyük görünmesinin nedeni Dünya'mıza çok yakın olmasıdır. Öğretmeninizin sizden istediği bir ay süreyle Ay'ı gözlemleme etkinliğini yaptınız mı? Gözlem sonuçlarımızı arkadaşlarımızla paylaşalım. Ay ın evrelerini yaptığınız araştırma etkinliğinde belirlediniz. Şimdi Ay ın evrelerini temsil eden bir model oluşturalım. Bu modeli oluşturmak için aşağıdaki etkinliği yapalım. Gizemli Ay Gerekli malzemeler bir adet top, mum, kibrit. İzlenecek yol 1. Sınıfımızda, lambayı ve perdeleri kapatarak karanlık bir ortam oluşturalım. 2. Mumu yakıp masanın üstüne koyalım. 3. Topu elimize alalım. Fotoğraftaki gibi topu mumla kendimiz arasında tutalım. Topun hangi kısmının aydınlandığına dikkat edelim. 4. Topun yerini değiştirmeden, olduğumuz yerde topla birlikte yavaşça dönelim. Topun hangi kısmının aydınlandığına dikkat edelim. 5. Dönmeye devam edelim ve topun hangi kısmının aydınlandığını gözlemleyelim. 6. Etkinlik sonuçlarımıza göre Gözlem Sonuçlarım bölümündeki soruları cevaplandıralım. 127
Fen ve Teknoloji 5. Sınıf Ders Kitabı Etkinliğimizde topu Ay, mumu Güneş, kendimizi de Dünya olarak düşünelim. Topla birlikte hareket ederken topun aydınlık yüzünün aldığı görüntüleri çizelim. Eğer Ay hareket etmeseydi, neler olurdu ya da olmazdı? Düşünelim ve arkadaşlarımızla tartışalım. Şimdi, etkinliğimiz sonucunda gördüğümüz görüntülerle Ay'ın evrelerini karşılaştıralım. Ay ın evreleri düzenli olarak tekrar eden bir doğa olayıdır. Bu evreleri havanın bulutlu olduğu zamanlarda göremeyebiliriz. I. Yeni Ay Ay, Güneş ile Dünya arasına girdiğinde, Ay'ın Dünya'ya bakan yüzü karanlık görünür. Bu nedenle Ay, Dünya'dan bakıldığında görülmez. Ay'ın bu evresine yeni ay adı verilir. Dünya Ay Güneş Ay II. İlk Dördün Yeni ay evresinden yaklaşık bir hafta sonra, Ay'ın Dünya'ya bakan yüzünün sağ yarısı aydınlanmış olarak görünür. Ay'ın bu evresine ilk dördün diyoruz. Dünya Güneş III. Dolunay İlk dördün evresinden yaklaşık bir hafta sonra, Ay'ın Dünya'ya bakan yüzünün tamamı aydınlanmış olarak görünür. Ay'ın bu evresine dolunay adı verilir. Ay Dünya Güneş IV. Son Dördün Dolunay evresinden yaklaşık bir hafta sonra Ay'ın Dünya'ya bakan yüzünün sol yarısı aydınlanmış olarak görülür. Ay'ın bu evresine son dördün deriz. Dünya Güneş Ay 128
Dünya, Güneş ve Ay Çalışma Kitabı mızın 77 ve 79. sayfalarındaki Ay ın Değişimlerinin Sırrı Ne? ve Düşünelim-Yazalım (1) etkinliklerini evde yapalım. Ay'ın evrelerini yaptığımız Gizemli Ay etkinliğinde ve yan sayfadaki şekiller ve açıklamalardan öğrendik. Şimdi Ay ın evlereni gösteren kendimize özgü bir model oluşturalım. Modelimizi sınıfa getirelim ve arkadaşlarımıza sunalım. Bunun için aşağıda verilen etkinlikteki aşamalarını uygulayalım. Ay Evreleri Modeli İzlenecek yol 1. Arkadaşlarımızla Ay ın evrelerini temsil eden bir modeli nasıl yapacağımızı tartışalım. 2. Aşağıdaki sorular ile ilgili araştırma yapalım. Ay ın Dünya etrafındaki hareketi nasıldır? Ay ın evrelerinin nasıl oluştuğunu araştırınız. 3. Modelimiz için gerekli araç gereç ve malzemelerimizi belirleyelim. 4. Modelimizi gösteren bir çizim yapalım. 5. Malzemelerimizle modelimizi oluşturalım. 6. Modelimizi sınıfta arkadaşlarımıza sunalım. 1. Modelimiz üzerinde Ay ın evrelerinin nasıl oluştuğunu tartışalım. 2. Yukarıda yaptığımız model ile Ay ın evrelerini gözlemlemek için yaptığımız etkinlikteki sonuçlarımızı karşılaştıralım. Modelimiz ile gözlemlerimiz arasında farklılık ve benzerlikler nelerdir? Ay ın evreleri yandaki resimde verilmiştir. Resmi incelediğinizde Ay ı değişik zamanlarda değişik şekillerde görebildiğinizi söyleyebilirsiniz. Ay ın evreleri, Dünya nın kendi çevresindeki hareketi ile Ay ın Dünya etrafındaki dolanımı sonucu oluşur. Siz de Ay Evreleri Modeli etkinliğinizde Ay ın evrelerini gösteren bir model oluşturdunuz. Modelinizi yaparken Ay ın hem kendi hem Dünya etrafında dolandığını göz önüne almalısınız. Ay, Dünya etrafında dolanırken Güneş ten aldığı ışığı yansıttığı için gözlenir. Güneş ten aldığı ışığın aydınlattığı bölgeye göre Ay farklı şekillerde görülür. Ay ın evreleri 129
Fen ve Teknoloji 5. Sınıf Ders Kitabı 1968'de Ay uçuşu için gerekli özellikler şunlardır: Kırk yaşından küçük, 1.58 metreden uzun, Mükemmel bir sağlığa sahip, Mühendislik diplomasına sahip, Bin beş yüz saatten fazla uçuş yapmış olmak, Bayan olmamak. 2000'de Ay uçuşu için gerekli özellikler ise şunlardır: 1.62-1.93 metre boyları arasında, Son derece formda, Mühendislik, fizik ya da matematik bölümlerinden diploma sahibi olmak. Çalışma Kitabı mızın 80 ve 81. sayfalarındaki Düşünelim-Yazalım (2) ve Boşluk Doldurma (3) etkinliklerini derste yapalım. Çalışma Kitabı mızın 82. sayfasındaki Neler Öğrendim? bölümünü evde yapalım. 130
Dünya, Güneş ve Ay NELER ÖĞRENDİM? BULALIM-EĞLENELİM-1 Aşağıdaki sorulara karşılık gelen kelimeleri bulalım. Bu kelimeleri bulmacadaki ilgili kutucuklara ok yönünde yerleştirelim. 1. Dünya, Güneş ve Ay'ın şekli neye benzer? 2. Dünya, Güneş ve Ay'dan hangisi en büyüktür? 3. Dünya'nın kendi etrafında dönmesi sonucunda ne oluşur? 4. Dünya'nın kendi etrafında bir tam dönüşünü tamamladığı süreyi ne olarak kabul ederiz? 5. Dünya'nın Güneş etrafında bir tam dolanımını tamamladığı süreyi ne olarak kabul ederiz? 6. Çok uzaktaki cisimleri gözlemlemeye yarayan araç nedir? 7. Dünya etrafında dolanan gök cismi hangisidir? 8. Ay'ın kaç evresi vardır? 9. Ay'ın evrelerinden birinin adı nedir? 3 1 2 5 4 6 8 7 9 131
132 Fen ve Teknoloji 5. Sınıf Ders Kitabı Fen ve Teknoloji 5. Sınıf Ders Kitabı Kutunun içindeki kelimeler bulmacada sağdan sola, soldan sağa, yukarıdan aşağıya ve aşağıdan yukarıya gizlenmiştir. Bu kelimeleri bulalım ve renkli kalemle işaretleyelim. Geri kalan harfleri sırasıyla yazarak şifreyi bulmaya çalışalım. BULALIM-EĞLENELİM-2 A Dünya, Güneş, Ay, gece, gündüz, evre, küre, dolunay, son dördün, dönme ŞİFRE M. Kemal ATATÜRK Y K G Ö E D S İ Ü E K V İ O G R C E R R N Ü E E M E Y D N S B N E A Ö D T A Ö R N R Ü İ L D D U D Z K G L E L Ü Ş E N Ü G O N D Ü N Y A D
Dünya, Güneş ve Ay KENDİMİZİ TEST EDELİM Aşağıdaki soruları dikkatlice okuyalım ve doğru seçeneği daire içine alalım. 1. Dünya, Güneş ve Ay'ın büyüklükleri en büyükten en küçüğe hangi seçenekte doğru verilmiştir? A. Dünya, Ay, Güneş B. Dünya, Güneş, Ay C. Güneş, Dünya, Ay D. Güneş, Ay, Dünya 2. I. Kendi etrafında dolanır. II. Güneş etrafında dolanır. III. Ay etrafında dolanır. Yukarıdakilerden hangisi veya hangileri Dünya'nın hareketlerinden değildir? A. I, II B. Yalnız III C. Yalnız II D. II, III 3. Aşağıdakilerden hangisi, Dünya mızın kendi etrafında dönmesi sonucu oluşur? A. Gece-gündüz B. Yıl C. Ay D. Hafta 4. Yıl, aşağıdakilerden hangisinin sonucunda oluşur? A. Dünya'nın kendi etrafında dönmesi B. Dünya'nın, Güneş etrafında dolanması C. Ay'ın, Dünya etrafında dolanması D. Ay'ın, Dünya ile birlikte Güneş etrafında dolanması 5. Artık yıl kaç yılda bir yaşanır? A. 1 B. 2 C. 3 D. 4 133
Fen ve Teknoloji 5. Sınıf Ders Kitabı 6. Ay ın, kaç türlü hareketi vardır? A. 1 B. 2 C. 3 D. 4 7. I. Ay ın kendi etrafında dolanma süresi ile Dünya etrafında dolanma süresi eşittir. II. Ay, sadece Dünya etrafında dolanma hareketi yapar. III. Ay, hilal şeklindedir. IV. Ay, Dünya mıza Güneş ten daha yakındır. Yukarıdaki cümlelerden hangilerinde doğru ifadeler vardır? A. I, IV B. I, II C. III, IV D. II, III 8. Ay'ın görülemediği evresi aşağıdakilerden hangisidir? A. İlk dördün B. Son dördün C. Dolunay D. Yeni ay 9. Bazen Ay ı gökyüzünde bir top gibi yuvarlak görürüz. Bu gibi zamanlarda Ay hangi evresindedir? A. İlk dördün B. Son dördün C. Dolunay D. Yeni ay 134
Canlılar Dünyasını Gezelim, Tanıyalım 6. ÜNİTE CANLILAR DÜNYASINI GEZELİM, TANIYALIM KONULAR 1. CANLILARI SINIFLANDIRALIM 2. BİTKİLERİ SINIFLANDIRALIM ÇİÇEKLİ BİTKİLER YAPRAK KÖK GÖVDE ÇİÇEK 3. HAYVANLARI SINIFLANDIRALIM 4. MANTARLARI TANIYALIM 5. MİKROSKOBİK CANLILARI TANIYALIM 6. YAŞADIĞIMIZ ÇEVRE FARKLI YERLERDE FARKLI CANLILAR HANGİ HAYVAN NE YER? BESİN ZİNCİRİ İNSANLARIN ÇEVREYE ETKİSİ 135
Fen ve Teknoloji 5. Sınıf Ders Kitabı 1. Mantarları hayatımızın hangi alanlarında kullandığımızı ve mantarların yaşamımızdaki önemini araştıralım. 2. Çeşitli dergi ve gazetelerden omurgalı hayvanların isim ve fotoğraflarını bulalım. Bu hayvanların hangi sınıfa ait oldukarını araştırarak bir poster hazırlayalım. 3. İnsanların çevreye olan etkilerini araştıralım. 4. İnsan etkisi ile nesli tükenen veya tükenme tehlikesinde olan bitki ve hayvanların neler olabileceğini araştıralım. Bu ünitedeki amacımız; çeşitli canlıları benzerlik ve farklılıklarına göre sınıflandırmak, canlıların birbirleriyle ve çevreleriyle olan ilişkilerini kavramak ve çevre sorunlarına karşı duyarlılık kazanmaktır. Arkadaşlar, ünite boyunca koyu renk kelimeleri bulalım. Bunlar fen terimleridir. Renkli kartonlardan kareler keselim. Kartonların bir yüzüne bu terimleri, diğer yüzüne de bunların anlamlarını ya da bize çağrıştırdıklarını yazalım. Bu kartonları saklayalım, kendimize ait fen ve teknoloji sözlüğümüzü oluşturalım. Etkinlikleri yaparken aşağıdaki uyarıları dikkate alalım! Keskin ve sivri uçlu araçları kullanırken çok dikkatli olmalıyız. Isı kaynağını ya da sıcak maddeleri kullanırken dikkatli olmalıyız. Eğer bilmediğimiz bir madde kullanıyorsak tehlikeli olabileceğini düşünerek hareket etmeliyiz. Derimize veya giysilerimize kimyasal madde sıçrarsa öğretmenimize haber vermeliyiz. Vücudumuzda maddenin bulaştığı yeri en az beş dakika yıkamalıyız. Ellerimizin kirlenmemesi ve zarar görmemesi için eldiven giymeliyiz. 136
Canlılar Dünyasını Gezelim, Tanıyalım 1. CANLILARI SINIFLANDIRALIM Aşağıdaki resimlerde verilen canlı varlıkları inceleyelim. Bu varlıkların isimlerini defterimize yazalım. Bu canlıları sınıflandırmanız istenseydi, nasıl bir sınıflandırma yapardınız? Düşünelim ve defterimize yaptığımız sınıflandırmayı yazalım. 137
Fen ve Teknoloji 5. Sınıf Ders Kitabı Çevremize bir göz attığımızda pek çok canlı varlığa örnekler verebiliriz. Bu canlılardan hangilerini bitkilere, hangilerini hayvanlara örnek verebilirsiniz? Bu soruya cevap vermek için bir etkinlik yapalım. Çevremizdeki Canlılar Gerekli malzemeler defter, kalem. İzlenecek yol 1. Çevremizdeki çeşitli canlıları gözlemleyelim. Gözlemlediğimiz canlıları bir liste hâlinde yazalım. 2. Bu canlılardaki benzerlik ve farklılıkları saptayalım. 3. Belirlediğimiz benzerlik ve farklılıklara göre canlıları gruplara ayırmaya çalışalım. 4. Gözlem sonuçlarımızı sınıfta arkadaşlarımıza sunalım. 1. Canlılardaki benzerlik ve farklılıklar nelerdir? 2. Canlıları kaç gruba ayırdınız? 3. Canlıları gruplandırırken hangi özellikleri göz önüne aldınız? Çevrenizde bitki ve hayvanların dışında gözle görülemeyecek canlılar olduğunu biliyorsunuz. Canlıları sınıflandırdığınızda gözle görülmeyen canlıları hangi gruba alırsınız? Canlıları sınıflandırırken hangi özelliklerini göz önüne aldınız? Canlıları sınıflandırmak ne gibi kolaylıklar sağlar? Yeryüzünde tahminen on milyon kadar canlı türü yaşamaktadır. Bu canlıları tek tek incelemek yerine bazı kolaylıklar düşünülmüştür. Bu nedenle benzer özelliklere sahip olan canlılar, bilim insanları tarafından gruplandırılmıştır. Örneğin; bitkileri botanikçiler, hayvanları zoologlar gruplandırmıştır. Yani bilim insanları ilgilendikleri dallara uygun olarak varlıkları sınıflandırmışlardır. Bu sayede canlılar daha kolay ve hızlı olarak incelenmişlerdir. Günümüzde iki milyon civarında canlı türü sınıflandırılmıştır. Canlıları benzerlik ve farklılıklarına göre dört sınıfa ayırabiliriz. Bu sınıflar mikroskobik canlılar, mantarlar, bitkiler ve hayvanlar olarak oluşturulmuştur. Aşağıda verilen şemayı inceleyelim. Bu şemada canlılarda yapılan sınıflandırmaya yer verilmiştir. Aşağıdaki şemayı defterimize çizerek bu sınıflandırmalara bazı örnekleri defterimize yazalım. CANLILAR Mikroskobik canlılar Mantarlar Bitkiler Hayvanlar Yukarıdaki sınıflandırma canlıların incelenmesinde büyük kolaylıklar sağlamaktadır. Çalışma Kitabı mızın 84. sayfasındaki Düşünelim-Yazalım etkinliğini derste yapalım. 138