Periodontal Rejenerasyon ve Dentin. Periodontal Regeneration and Dentin

Transkript

1 DERLEME (Review) Hacettepe Dişhekimliği Fakültesi Dergisi Cilt: 29, Sayı: 4 (A), Sayfa: 43-48, 2005 Periodontal Rejenerasyon ve Dentin Periodontal Regeneration and Dentin *Yrd.Doç.Dr. Sema S. HAKKI, **Yrd.Doç.Dr. Burak DEMİRALP, **Prof.Dr. Rahime M. NOHUTCU *Selçuk Üniversitesi, Dişhekimliği Fakültesi, Periodontoloji Anabilim Dalı **Hacettepe Üniversitesi, Dişhekimliği Fakültesi, Periodontoloji Anabilim Dalı ÖZET Periodontal dokuların rejenerasyonunda yaklaşım, rejenerasyonun elde edilmesinde kritik önemi olan hücresel fonksiyonların düzenleyicileri ve aktivatörlerinin kullanımını kapsamaktadır. Periodontal ligament (PDL); yeni sement, yeni bağ dokusu ve alveolar kemik oluşturabilme özelliğine sahiptir. Büyüme faktörleri, PDL hücrelerinin migrasyonu, proliferasyonu ve ekstrasellüler matriks bileşenlerinin sentezlenmesini düzenleyerek, periodontal rejenerasyonu artırabilmektedir. Kemik, dentin ve sementt gibi mineralize dokulardan elde edilen ekstrelerin, içerdiği biyolojik mediyatörler aracılığı ile periodontal rejenerasyon için gerekli hücre popülasyonunun yönlendirilmesinde önemli olabileceği düşünülmektedir. Bu amaçla, sement, kemik ve dentinden elde edilen proteinlerin, osteoblastlar, PDL hücreleri ve gingival fibroblastlar dahil, tüm periodontal hücrelerin fonksiyonları üzerine olan etkileri incelenmiştir. Bu dokular arasında, dentin çok sayıda polipeptid ve sinyal molekülü içerdiğinden, diş ve periodonsiyumda hücre fonksiyonlarını etkileyebilecek potansiyeli olduğu ve böylece rejenerasyona katkısı olabileceği düşünülmektedir. ABSTRACT Ideal approaches for regeneration of periodontal tissues include use of activators and regulators of cell function which is critical to obtain periodontal regeneration. The periodontal ligament (PDL) has been shown to possess the ability to regenerate both new cementum, new connective tissue and alveolar bone. Growth factors can enhance periodontal regeneration by regulating PDL cell migration, proliferation and synthesis of proteins and other components of the extracellular matrix. It is thought that bone, dentin and cement extracts may be important in regulating cell population during periodontal regeneration. For this purpose, the effects of protein extracts from cementum, bone and dentin were investigated for their ability to alter periodontal cells including osteoblasts, PDL cells and gingival fibroblasts activities. Since dentin also contains numerous polypeptide growth factors and signaling molecules, it has been considered to have the potential to alter cell function within the tooth and periodontal microenvironment. ANAHTAR KELİMELER Dentin, Periodontal rejenerasyon, Periodontal hücreler KEYWORDS Dentin, Periodontal regeneration, Periodontal cells

2 44 GİRİŞ Dentinin yapısında, insulin-like growth factor (IGF I, II), platelet-derived growth factor (PDGF), epidermal growth factor (EGF), vascular endothelial growth factor (VEGF), placenta growth factor (PlGF), fibroblast growth factor (FGF), transforming growth factor (TGF) ailesi gibi pek çok büyüme faktörü bulunmaktadır 1-8. Farklılaşma faktörü olan bone morphogenetic protein (BMP) lerin de dentinden izole edildiğini bildiren çalışmalar bulunmaktadır 9. In vivo araştırmalar, dentinin ekstrasellüler matriksinin osteogenezisi ve kondrogenezisi indükleyerek, ektopik kemik formasyonunu sağlayabileceğini göstermiştir 10,11. Ayrıca in vitro yapılan deneylerde, kemik iliği ve periodontal ligament hücrelerinde dentin matriksinin benzer etkiler oluşturduğu gözlenmiştir Dentinde bulunan moleküllerin, diş ve periodontal dokuların iyileşmesinde düzenleyici role sahip olabileceği düşünülmektedir 14. Taze veya devitalize edilmiş kemik, hematojenik kemik iliği, kıkırdak, dentin matriksi, sement, dentin partikülü, osseoz koagulum gibi bazı materyaller kemik cerrahilerinde, greft veya implant materyali olarak kullanılmıştır. Büyük çene yüz defektlerinde, onkolojik kemik cerrahilerinde, alveolar kemik kayıplarının tedavisinde, en yaygın olarak kullanılan kanselöz kemiktir. Kemik greftlerinin otojen ve immünolojik olarak uyumlu olması kemik rejenerasyonunun uyarılmasında en iyi sonuçları ortaya çıkarmıştır. Kemik greftlerinin yanısıra, özellikle periodontal cerrahide dentin ve sement partikülleri de osteogenezisi stimüle etmekte kullanılmıştır. Dentin partiküllerinin demineralizasyonunun, dentin matriksinin osteoindüktif kapasitesini artırdığı, ve dentin matriksinin, heteroindüktif bir mekanizma ile dentin formasyonundan daha çok, kemik formasyonunu stimüle ettiği gösterilmiştir. Kemikiçi defektlerde, dentin matriksinin rezorbe olup yerini yeni oluşan kemiğe bıraktığı ve yeni oluşan kemik dokusunun sadece endosteumdan köken alan osteojenik dokunun genişlemesi ve proliferasyonu ile değil, aynı zamanda implant matriksine penetre olan mezenşimal dokuların farklılaşması ile ortaya çıktığı sonucuna varılmıştır. Dentin matriksinin kemik indüksiyon kapasitesi kemik dokusu dışındaki alanlarda da izlenmiştir 15. Kemik ve dentinin organik kompozisyonundaki belirgin farklılıklara rağmen, hem kemik, hem de dentinden elde edilen matriks, dentinogenezis ve osteogenezisin regülasyonunda, endokondral mineralize doku oluşumunu artırarak işlev görür. Dentin matriksinde bulunan fosfoproteinlerin içeriği kemiğin yapısında bulunan seviyeden daha yüksektir. Dentinin, hidroksiapatit depozisyonunun düzenlenmesinde rol oynadığına inanılmaktadır 16. Inoue ve ark. 11, in vivo ve in vitro demineralize dentin matriksi ve kemik matriksini ratlarda kas içine, supkütanöz bağ dokusuna, femurun medullar kavitesine ve periodontal ligamente implante etmişler ve implantasyondan 10, 14, 17, 21 gün sonra histolojik kesitler alıp, ışık mikroskobunda inceleyerek, morfometrik analizler yapmışlardır. Kartilaj dokusunun en hızlı kas, takiben supkütanöz bağ dokusu ve femurda, daha yavaş olarak da periodontal ligamentte gerçekleştiğini izlemişlerdir. In vitro koşullarda tüm hücrelerde 35. günde tamamen benzer sonuçlar gözlemişlerdir. Sonuç olarak demineralize dentin matriksinin, kas, deri, kemik iliği ve periodontal ligamentde kondrogenezisi indüklediğini vurgulamışlardır. Catanzaro ve ark. 15, köpeklerde deneysel olarak oluşturulan defektlere dentin matriksini küçük parçalar halinde veya ince kesitler şeklinde yerleştirmişlerdir. Alınan histolojik kesitlerde, kontrol bölgesinde tam bir kemik rejenerasyonu gözlenmezken, deney bölgesinde kemik defektine yerleştirilen otojenik demineralize dentinin yeni kemik formasyonunu stimüle ettiği ve osteojenik potansiyele sahip olduğunu göstermişlerdir. Ayrıca aynı materyalden elde edilen ince kesit halinde olan formunun, küçük parçalar halindeki formuna göre osteojenik kapasitesinin daha fazla olduğunu tespit etmişlerdir.

3 45 Somerman ve arkadaşları 2, insan dentin matriksinin, embriyonik kastan elde edilen kondrojenik olmayan mezenşimal hücrelerde in vitro kartilaj formasyonu sağladığını ve histolojik kesitlerde iskelet kas dokusunun demineralize kemiğe verdiği cevaba benzer görüntü oluşturduğunu izlemişlerdir. Harada ve ark. 17, agaroz jel kültüründe, dentin ekstrelerinin mezenşimal hücrelerden kondrosit benzeri koloni formasyonu oluşturduğunu, katilaj uyarıcı faktörlerin sadece kemikte değil, dentin matriksinde de bulunduğunu göstermişlerdir. Dentin ekstresinde bulunan kartilaj arttırıcı aktiviteden, dentinin yapısında bulunan TGF-β'nın sorumlu olabileceği sonucuna varmışlardır. Bessho ve ark. 18, likit kromotografi yöntemini kullanarak insan dentin matriksinde, farklılaşma proteinleri olan Bone Morphogenetic Protein (BMP) in varlığını tespit etmişlerdir. Dentin matriksinden izole edilen BMP nin amino asit sekanslarına göre kemik matriksindeki BMP ile özdeş olmadığı, ancak in vivo olarak her iki tip BMP nin de aynı etkiye sahip olduğunu tespit etmişlerdir. Nakashima ve ark. 19, kemik ve dentin matriksinden elde edilen saflaştırılmamış BMP nin, pulpa hücrelerinde proteoglikan sentezi, alkalen fosfataz aktivitesi ve osteokalsin sentezine etkisini incelemişlerdir. BMP ile muamele edilen kültürlerde, alkalen fosfataz aktivitesi inhibe olurken, osteokalsin sentezi artmıştır. Bulgular, dentin matriksinden elde edilen BMP nin, pulpa hücrelerinin osteoblasta farklılaşmasında düzenleyici rolü olduğunu, ayrıca mitojenik aktiviteye sahip olup, dentin indükleyici etkisi bulunduğunu göstermiştir. Devecioğlu ve ark. 20, allojenik ve alloplastik greft materyallerinin, PDL fibroblast ve MC3T3- E1 hücrelerinin biyolojik aktivitelerine olan etkilerini in vitro olarak inceledikleri çalışmada dentin partiküllerinin, PDL hücrelerinde mineral benzeri nodül oluşumunu artırdığını izlemişlerdir. Ogata ve ark. 21, alveol kemiği hücreleri, gingival fibroblast ve periodontal ligament hücrelerinde, sement, dentin ve kemik dokusunun, kemotaktik etkisini kıyaslamak için yaptıkları çalışmada, kök dentini, sement ve kemikten ekstreler elde etmişlerdir. İnsan periodontal ligament hücreleri ve gingival fibroblastların kök dentini ve sement ekstrelerine olan kemotaktik cevabının, alveolar kemik hücrelerinin verdiği cevaptan daha yüksek olduğunu, alveolar kemik hücrelerinin, kemikten elde edilen ekstrelere olan migrasyon aktivitesinin diğer ekstrelere olan cevabından daha fazla olduğunu gözlemlemişlerdir. Sonuçlar sement, dentin ve kemikte bulunan kemotaktik faktörlerin, hücrelerin migrasyonunu sağlayarak periodontal rejenerasyon sürecinde önemli olabileceğini göstermektedir. Takata ve ark. 22, dentinden elde edilen protein ekstrelerinin, osteoprojenitör hücrelerin proliferasyonu ve farklılaşması üzerine etkisini in vitro olarak inceleyerek mineralize doku ile ilgili genlerin mrna ekspresyonlarını ve morfolojik değişimlerini değerlendirmişlerdir. Sonuçlar, dentin ekstrelerinin hücre proliferasyonunu baskıladığını ve hücrelerin morfolojilerini küboidal formdan iğsi forma dönüştürdüğünü, osteoblastik farklılaşmanın belirleyicileri olan osteocalcin (OCN) ve bonesialoprotein (BSP) mrna ekspresyonlarını azalttığını, osteopontin mrna ekspresyonunu ise artırdığını göstermektedir. Aynı araştırıcılar dentin ekstrelerinin 6.6 ng/mg TGF-β içerdiğini tespit etmişler ve dentin ekstrelerine TGF- β antikoru ilave edildiğinde, dentin ekstrelerinin OCN ve BSP gen ekspresyonlarında oluşturduğu inhibisyonun ortadan kalktığını izlemişlerdir. Dentinin yapısında bulunan TGF-β ve/veya diğer faktörlerin, mineralize dokuların rejenerasyonu, şekillenmesi ve gelişimini etkileyebileceği sonucuna varmışlardır. Yeomans ve ark. 23, dekalsifiye dentin implantlarının çene kemiğine, çekim soketine ve kas içine implantasyonu sonrası kemik indüksiyonunu incelemek için yaptıkları çalışmada, dekalsifiye dentin matriksinin, daha yavaş rezorbe olduğunu ve dekalsifiye dentin implantasyonunda, ne den-

4 46 tin ne de osteodentin formasyonu geliştiği, sadece kemik indüksiyonu olduğunu gözlemişlerdir. Sonuç olarak, otolog, dekalsifiye veya dekalsifiye olmayan, liyofilize dentinin, kemik rejenerasyonu için, kemikten sonra gelen en iyi seçenek olabileceğini ve dentin matriksinde bulunan proteinlerin, kemik indüksiyonunda önemli bir model olabileceğini bildirmişleridir. Urist 24 yaptığı çalışmada, demineralize mine ve dentinin kas içine implantasyonu sonrası, kemik histogenezis ve morfogenezisini incelemiştir. Mine matriksi implantasyonu sonrası atipik kemik trabekülleri ile çevrili gevşek bir fibröz doku oluştuğunu ve yeni kemik oluşmadığını, dentin implantasyonu sonrası ise günlerde hücre popülasyonlarının migrasyonu ile birlikte hipertrofi göstererek osteoblastlara benzediği, oluşan dokunun yoğun bir şekilde alkalen fosfataz içerdiğini göstermiştir. Morris 25, otojen kemik ve ilik ile birlikte dentin ve sementi ratların subkütanöz dokusuna implante etmiştir. İncelediği kesitlerde, ikinci ay sonunda sadece kemik ve ilik implante edilen kontrol gruplarında, sinüsler içeren tipik bir ilik oluşurken, dentin ve sement implante edilen deney grubunda ise sonuçların kontrollere paralel olduğunu, ancak daha yavaş bir ilik gelişimi oluştuğunu gözlemiştir. Deney grubunda 4-6 ay içerisinde sement benzeri oluşumlar ve sonuçta sement ile osiküllerin füzyon oluşturduğunu izlemiştir. Morris 26 organik dentin ve sement matriksinin indüktif özelliklerini incelediği diğer bir çalışmasında, diş kökünün bir kısmını HCl ile, diğer kısmını EDTA ile muamele edip otojen ilikle birlkte ratlara subkütan olarak implante etmiştir. EDTA ile muamele gören, otojen ilikle kombine edilen grupta diğer gruptan farklı olarak belirgin bir şekilde aktif kemik formasyonu izlenmiştir. Huggin ve ark. 27, ratlardan elde edilen dentin matriksinin subkütan dokuya transplantasyonundan sonra, greftin alkalen fosfataz aktivitesini değerlendirmişler ve 24 saat içinde bu aktivitenin indüklendiğini, 5. günde kartilaj oluşumu, 14. günde kemik ve kemik iliği formasyonu olduğunu gözlemişlerdir. Butler ve ark. 28, rat dentin matriksinden çözünebilir tüm proteinlerin çıkarılması ve çözünmeyen matrikste kalan nonkollajen proteinlerin karakterizasyonlarını inceledikleri çalışmada, rat dentininden hazırlanan matriksin BMP den zengin bir kaynak olduğu, çözünebilir proteinler çıktıktan sonra bile kemiktekine benzer BMP aktivitesine sahip olduğu sonucuna varmışlardır. Besho ve ark. 29, tavşanların diş çekimi sonrası iyileşme bölgesinden alınan doku ile kemik veya dentinden ekstre edilip saflaştırılan BMP ler arasındaki benzerlik ve farklılıkları incelemek için yaptıkları çalışmada, elde edilen liyofilize peletleri ratlarda kas içine implante etmişlerdir. Dentinden elde edilen BMP nin diğer fraksiyonlar açısından farklı olmasına rağmen, her bir dokudan elde edilen ekstrelerin, 3 hafta içinde yeni kemik formasyonu sağladığını gözlemlemişlerdir. Somerman ve ark. 30, alveolar kemik, sement ve dentinden elde edilen guanidine-edta ekstrelerinin, insan gingival fibroblastların sentetik aktivitesi üzerine etkilerini incelemişler ve tüm ekstrelerin kontrollere kıyasla protein üretimini artırdığını, bu artışın yüzde olarak, kemik ekstresinde %340, sement ekstresinde %143, dentin ekstresinde ise %338 oranında olduğunu, böylece gingival fibroblastların fonksiyonlarının, mineralize dokulara ait proteinler ile değiştirilebileceğini göstermişlerdir. Nishimura ve ark. 31, gingival fibroblastların yeni ataçman formasyonunda, dental dokuların kemoatraktif potansiyelini incelemek için yaptıkları çalışmada, ortodontik nedenle çekilen 50 dişten elde edilen periodontal ligament, sement ve dentin örnekleri ile muamele edilen gingival fibroblast hücrelerinde kemotaksis deneyleri yapmışlar ve sonuç olarak en belirgin fibroblast kemotaksisinin, semente, daha az oranda da dentine olduğunu izlemişlerdir. Nakashima 32, köpeklerin dental pulpasının amputasyonundan sonra demineralize dentin matriksi uygulandığında, pulpadaki mezenşimal hücrelerin farklılaşmasını incelemiştir. Araştırıcı, uygulamayı takiben bir hafta sonra mezenşimal

5 47 veya embriyonik hücrelerin, yerleştirilen dentin matriksine doğru migrasyon gösterdiğini, iki hafta sonra dentin matrikse yakın bölgede predentin- benzeri matriks oluştuğunu gözlemiştir. Dentin matriksinin implante edildiği pulpanın tamirinde, odontojenik hücrelerin farklılaşması ve başlangıç mineralizasyonu aşamalarının, dentinogenezis sürecindeki olaylara benzerlik gösterdiğini savunmuştur. Finkelman 2 kemikte ve dişlerde büyüme faktörlerini incelediği çalışmada, dentinin yapı ve formasyon olarak kemiğe benzediğini, osteoindüktif özelliklere sahip olduğunu ve tamir dentin formasyonunun, dentindeki büyüme faktörlerinin parakrin etkisi ile mümkün olabileceğini belirtmiştir. Dentinde bulunan proteinlerin, kemik hücrelerinin proliferasyonunu artırdığını, 1 gr dentinde, µg IGF-I, 0.24 µg IGF-II, 0,0082 µg TGF-β bulunduğunu ve dentin matriksinde bulunan büyüme faktörlerinin, kemikte bulunan büyüme faktörlerine benzediğini göstermiştir. Cassidy ve ark 3, insan ve tavşan dentin matriksinde TGF-β izoformlarının analizlerini yaptıkları çalışmada, TGF-β1'in insan dentin örneklerindeki tek ve en fazla tespit edilen izoform olduğu, tavşan dentininde ise TGF-β3 izoformunun bulunduğu ve dentinde bulunan TGF-β'nın, doku tamirine katılan büyüme faktörleri için bir rezervuar teşkil edebileceği sonucuna varmıştır. Pek çok büyüme faktörünün salınabildiği dentin matriksinin, diş ve çevre dokuları kapsayan biyolojik olaylarda kemotaksis, farklılaşma ve hücresel aktiviteyi düzenleyebildiği bilinmektedir 33. Dentinin periodonsiyumun yapılanmasında önemli rol oynayan sinyalleri, kompleks yapısı ve diğer dokularla olan etkileşimleri, bundan sonra periodontal rejenerasyona dair yapılacak in vitro ve in vivo çalışmalara da yön verecektir. Önümüzdeki yıllarda, mineden izole edilip mine matriks proteinlerin elde edilen rejeneratif ticari materyaller 34, 35 (Emdogain) gibi, dentinden elde edilen proteinlerin, rejeneratif periodontal işlemlerde kullanımı da mümkün görünmektedir. KAYNAKLAR 1. Finkelman RD Growth factors in bones and teeth. J Calif Dent Assoc. 1992; 20: Finkelman RD, Mohan S, Jennings JC. Quantification of growth factors IGF-I, SGF/IGFII and TGF-beta in human dentin. J Bone Miner Res. 1990; 5: Cassidy N, Fahey M, Prime SS. Comparative analysis of transforming growth factor β isoforms 1 3 in human and rabbit dentin matrices. Arch Oral Biol. 1997; 42: Thomadakis G, Ramoshebi LN, Crooks J. Immunolocalization of bone morphogenetic protein-2 and -3 and osteogenic protein-1 during murine tooth root morphogenesis and in other craniofacial structures. Eur J Oral Sci. 1999; 107: Heras SM-D, Valenzuela A, Overall CM. The matrix metalloproteinase gelatinase A in human dentine. Arch Oral Biol. 2000; 45: Roberts-Clark DJ, Smith AJ. Angiogenic growth factors in human dentine matrix. Arch Oral Biol. 2000; 45: Veis A, Sires B, Clohisy J. A search for the osteogenic factor in dentin. Rat incisor dentin contains a factor stimulating rat muscle cells in vitro to incorporate sulfate into an altered proteoglycan. Connect Tissue Res. 1989; 23: Veis A, Sires B, Clohisy J. Rat incisor dentine contains a factor which alters the phenotypic expression and stimulates chondrogenesis in fibroblast-like cells in vitro. Biomaterials. 1990; 11: Kawai T, Urist MR. Bovine tooth-derived bone morphogenetic protein. J Dent Res. 1989; 68: Huggins C, Wiseman S, Reddi AH. Transformation of fibroblasts by allogenic and xenogenic transplants of demineralized tooth and bone. J Exp Med.1970; 132: Inoue T, Deporter DA, Melcher AH. Induction of chondrogenesis in muscle, skin, bone marrow and periodontal ligament by demineralized dentin and bone matrix in vivo and in vitro. J Dent Res. 1986; 65: Inoue T, Chen SH, Shimono M. Induction of cartilage and bone formation by cells from explants of various oral tissues in vitro. Bull Tokyo Dent Coll. 1990; 31: Nohutçu RM, Hakki SS, Demiralp B, Eratalay YK. Effects of Dentin Extracts on Mineralization of Human Periodontal Ligament Cells In vitro. J Dent Res. 1998;77: Silva TA, Rosa AL, Lara VS. Dentin matrix proteins and soluble factors: intrinsicregulatory signals for healing and resorption of dental and periodontal tissues? Oral Diseases 2004; 10: Catanzaro SA, Catanzaro PN, Garcia RB, Alle N. Osteogenic potential of autogenic demineralzed dentin implanted in bony defects in dogs. Int J Oral Maxillofac Surg. 1986; 15: Somerman MJ, Nathanson MA, Sauk JJ, Manson B. Human dentin matrix induced cartilage formation in vitro by mesenchymal cells derived from embriyonic muscle. J Dent Res. 1987; 66: Harada K, Oıda S, Sasakı S, Enomoto S. Chondrocyte-like colony formation of mesenchymal cells by dentin extracts in agarose gel culture. J Dent Res 1990; 69:

6 Bessho K, Tanaka N, Matsumoto J, Tagawa T, Murata M. Human dentin -matrix-derived bone morphogenetic protein. J Dent Res 1991; 70: Nakashima M. Mitogenic and dentin inductive effects of crude bone morphogenetic protein from bone and dentin in primary adult pulp cell culture. Oral Surg Oral Med Oral Pathol. 1992; 73: Devecioglu D, Tozum TF, Sengun D, Nohutcu RM. Biomaterials in periodontal regenerative surgery: effects of cryopreserved bone, commercially available coral, demineralized freeze-dried dentin, and cementum on periodontal ligament fibroblasts and osteoblasts. J Biomater Appl. 2004; 19: Ogata Y, Niisato N, Moriwaki K, Yokota Y, Furuyama S, Sugiya H. Cementum, root dentin and bone extracts stimulate chemotactic behavior in cells from periodontal tissue. Comp Biochem Physiol. 1997; 116: Takata T, D Errico JA, Atkins KB. Protein extracts of dentin affect proliferation and differentiation of osteoprogenitor cells in vitro. J Periodontol.1998; 69: Yeomans JD, Urist MR. Bone induction by decalcified dentine implanted into oral, osseous and muscle tissues. Archs Oral Biol. 1967;12: Urist M R. Bone histogenezis and morphogenezis in implants of demineralized enamel and dentin. J Oral Surg. 1971; 29: Morris ML. The Implantation of human dentin and cementum with autogenous bone and red marrow into the subcutaneous tissues of the rat. J Periodontol. 1969; 40: Morris ML. A study of the inductive properties of the organic matrix of dentin and cementum. J Periodontol. 1972; 43: Huggin CB, Urist MR. Dentin matrix transformation: Rapid induction of alkaline phosphatase and cartilage. Science. 1970; 167: Butler WT, Mikulski A, Urist MR. Noncollagenous proteins of a rat dentin matrix possesing bone morphogenetic activity. J Dent Res. 1977; 56: Bessho K, Tagawa T, Murata M. Purification of rabbit bone morphogenetic protein derived from bone, dentin and wound tissue after tooth extraction. J Oral Maxillofac Surg. 1990; 46: Somerman MJ, Archer SY, Hassel TM, Shteyer A, Foster RA. Enhancement by extracts of mineralized tissues of protein production by human gingival fibroblasts In Vitro. Archs Oral Biol. 1987; 32(12): Nishimura K, Hayashi M, Matsuda K, Shigeyama Y, Yamasaki A, Yamaoka A. The chemoattractive potency of periodontal ligament, cementum and dentin for human gingival fibroblasts. J Periodont Res. 1989; 24: Nakashima M. An ultrastructural study of the differantiation of mesenchymal cells in implants of allogeneic dentine matrix on the amputated dental pulp of the dog. Archs Oral Biol. 1990; 35: Somerman MJ, Viswanathan H, Berry JE, Giannobile WV, Ouyang HJ, Nohutcu RM, Hakki SS., Zhao M, McCauley LK. Periodontal Regeneration: Bridging the gap between clinical practice and basic research. In periodontal tissue destruction and remodeling, Tuncer O, Mutlu S, Scully C, eds. Quintessence, Chicago, IL, 2003; Hakki SS, Berry JE, Somerman MJ. The effect of enamel matrix protein derivative on follicle cells in vitro. J Periodontol. 2001; 72: Demiralp B. Effects of enamel matrixproteins on periodontal regeneration. J Hacettepe Dent Faculty 2002; 26: İLETİŞİM ADRESİ Yrd.Doç.Dr. Sema S. HAKKI Selçuk Üniversitesi, Dişhekimliği Fakültesi Periodontoloji Anabilim Dalı Kampüs, 42079, Konya, TURKEY Fax: sshakki@selcuk.edu.tr, sshakki@yahoo.com