Güneydoğu Anadolu Bölgesinde Devlet Destekli Bitkisel Ürün Sigortası Yaptırma Đstekliliğinin Belirlenmesi

Transkript

1 Güneydoğu Anadolu Bölgesinde Devlet Destekli Yaptırma Đstekliliğinin Belirlenmesi Şeyda ĐPEKÇĐOĞLU 1 Tamer IŞGIN 2 Tali MONĐS 1 Gamze SANER 3 Abdulbaki BĐLGĐÇ 2 ÖZET Türkiye de 2005 yılında çıkarılan tarım sigortaları kanunuyla, üreticinin ödeyeceği doğal afet sigortaları priminin %50'si devlet tarafından karşılanmaktadır. Bu çalışmada üreticilerin bu durumdan haberdar olma düzeyleri, bitkisel ürün sigortası yaptırma isteklilikleri (bitkisel ürün sigortalarına bakış açısı) ve yenilikleri benimsemedeki tutum ve davranışları ortaya konulmuştur. Araştırma alanı Şanlıurfa, Diyarbakır ve Adıyaman illerini kapsamaktadır. Araştırmanın amacına bağlı olarak tarım sigortaları havuzu verilerinden bitkisel ürün sigortası yapılan köyler belirlenmiştir. Bu köylerde bitkisel ürün sigortası yaptıran toplam 130 üretici ile anket yapılmıştır. Adıyaman da 25, Diyarbakır da 60 ve Şanlıurfa da ise 45 üretici ile görüşülmüştür. Bu sayıya istinaden aynı sayıda tarım sigortası yaptırmayan üreticiler ile anket yapılmıştır. Toplam 260 üretici ile yüzyüze görüşülmüştür. Araştırmada ele alınan sosyo-ekonomik faktörler; Đşletme sahibi ve yakınlarına ait nüfus ve işgücü, işletme sahibinin eğitim durumu, tarımsal faaliyet durumu, yenilikleri benimseme ve uygulama, kitle haberleşme araçlarını kullanım düzeyi, örgütlenme bilinci ve sosyal statüdür. Đncelenen işletmelerde bitkisel ürün sigortası yaptıran üreticilerin %64 ü, bitkisel ürün sigortası yaptırmayanların ise %44 ü çevrelerinde yenilikleri benimseyip uygulayan ilk kişi olduklarını belirtmişlerdir. Bitkisel ürün sigortası yaptıran üreticilerin %69 u, bitkisel ürün sigortası yaptırmayanların ise %27 si tarım sigortası konusunda bilgisi olduğunu belirtirken, bitkisel ürün sigortası yaptıran üreticilerin %87 si, bitkisel ürün sigortası yaptırmayanların ise %41 i riskleri karşılamada sigortayı etkin bir araç gördüğünü belirtmiştir. Anahtar Kelimeler : Bitkisel ürün sigortası, Risk yönetimi, GAP. ABSTRACT With the farm insurances act of 2005, 50% of the premiums of the catastrophic insurances to be paid by the policy holders (farmers) are covered by the government. In this study it is aimed to determine the level of farmer awareness of this fact, their willingness to buy crop insurances (their view points on crop insurances) and their attitudes towards the adoption of innovations. The research area covers the provinces of Sanliurfa, Diyarbakir and Adiyaman. Based on study objectives, villages, where crop insurances are bought, are determined using data from a farm insurances pool. In these villages, 130 farmers are contacted for an interview to fill out questionnaires. The survey is carried out using face to face interviews with 25 farmers in Adiyaman, 60 in Diyarbakir and 45 in Sanliurfa. Questionnaires are also filled out using the same number of farmers in each province, who have not bought insurances. 260 farmers in total are interviewed for this purpose. The socio-economic factors studied in this research include population and labor force of farm households, farmers education level, part-time enployment status, attitutes towards the adoption of innovations, level of use of mass communication tools, awareness of unifying, and social status. In these farm households studied, 64% of the farmers who have purchased crop insurances and 44% of them who have not purchased any declared that they are the first to adopt innovations in their neighbourhood. 69% of the farmers who have purchased crop insurances and 27% of them who have not purchased any stated that they are aware of farm insurances and finally 87% of the farmers insured and 41% of them uninsured stated that they view insurances an effective tool to hedge against risks. Keywords: Farm insurance, risk management, GAP. 1 GAP Toprak-Su Kaynakları ve Tarımsal Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü, Şanlıurfa, Seyda.ipekcioglu@hotmail.com, talimonis@hotmail.com 2 Harran Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü, Şanlıurfa, tisgin@yahoo.com, abilgic@harran.edu.tr 3 Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü, 35100, Đzmir, gamze.saner@ege.edu.tr 259

2 1. GĐRĐŞ Nüfusun temel ihtiyaç maddelerini üreten tarım sektörü; doğal, ekonomik, sosyal ve kişisel risklerden en çok etkilenen sektördür. Tarımın makro ekonomik açıdan desteklenmesi ve uzun vadeli istikrarlı politikalarla yönlendirilmesi gerekmektedir. Tarımsal üretimde verimliliği ve kaliteyi artırabilmek için ne kadar yoğun ve en son teknoloji kullanılırsa kullanılsın, meteorolojik riskler ve belirsizliklerin gözönünde bulundurulması gerekmektedir. Çünkü bitkisel ve hayvansal ürün üretimi ve sahaları meteorolojik olayların etkisi altındadır. Tarımsal üretimdeki üreticilerin gelirlerinde istikrarın sağlanması, ülkelerin en temel tarım politikasıdır. Özellikle üretici gelirlerinde meydana gelebilecek ani düşüşler, ülkelerin makro ekonomik dengelerini de etkileyecek düzeyde olmaktadır. Tarımsal üretimde devamlılığı sağlamak amacıyla yasal, teknik ve ekonomik açıdan bir takım önlemlerin alınması zorunluluk arz etmektedir (TARSĐM, 2009). Gelişmiş ülkelerin yıllar önce başlatmış oldukları Tarımda Risk Yönetim Teknikleri uygulamaları ve alt yapı çalışmaları sonucu doğa olayları büyük ölçüde afet olmaktan çıkarılmıştır. Bu ülkeler kendi doğal, sosyal, temel ekonomik yapılarıyla tarım politikaları dikkate alınarak bilinçlendirilmiş tarımsal ürün sigorta sistemlerini kurmuşlar ve böylece üreticilerinin çok az bir masrafla zararlarını karşılayarak muhtaç oldukları ekonomik ve sosyal güvenceye kavuşmalarını sağlamışlardır (Dinler ve ark., 2000). Türkiye de 2005 yılında çıkarılan tarım sigortaları kanunuyla, üreticinin ödeyeceği doğal afet sigortaları priminin %50'si devlet tarafından karşılanmaktadır. Türkiye de 2009 yılı içerisinde toplam sigorta bedeli TL dir. Adıyaman, Diyarbakır ve Şanlıurfa illerinin toplam sigorta bedeli ise TL dir. 2. MATERYAL VE YÖNTEM Araştırma yöresi olarak GAP kapsamına giren iller içinden Şanlıurfa, Diyarbakır ve Adıyaman illeri seçilmiştir. Bölgede Diyarbakır en çok bitkisel ürün sigortası yaptıran iller arasındadır. Şanlıurfa da bitkisel ürün sigortası önemsiz düzeyde olsa bile GAP ın önemi ve geleceğe yönelik beklenilen potansiyeli nedeniyle seçilmiştir. Bu illerin seçilmesinde Şanlıurfa ve Diyarbakır da kuraklık, Adıyaman da don gibi iklim faktörlerinin verim üzerinde olumsuz etkilerinin yaygın olarak görülmesi de etkili olmuştur. Araştırmanın amacına bağlı olarak tarım sigortaları havuzu verilerinden bitkisel ürün sigortası yapılan köyler belirlenmiştir. Bu köylerde bitkisel ürün sigortası yaptıran toplam 130 üretici ile anket yapılmıştır. Adıyaman da 25, Diyarbakır da 60 ve Şanlıurfa da ise 45 üretici ile görüşülmüştür. Bu sayıya istinaden aynı sayıda tarım sigortası yaptırmayan üreticiler ile anket yapılmıştır. Toplam 260 üretici ile yüzyüze görüşülmüştür. Araştırma kapsamında yer alan işletmelerdeki üreticiler için doldurulan anket formları tek tek incelenmiş, gerekli kontrol, tamamlama ve düzenleme işlemleri yapıldıktan sonra, yaygın olarak kullanılan istatistik paket programlarından birinde veri tabanı oluşturulmuştur. Araştırmada Adıyaman, Diyarbakır ve Şanlıurfa illerinde üreticilerin devlet destekli tarım sigortası satın alma davranışına (istekliliğine) etki eden faktörlerin saptanmasında lojistik dağılım fonksiyonu kullanılmıştır. Modelde bağımlı değişken olarak sigortalı olup-olmama durumu dikkate alınmıştır. Sigorta yaptıranlar (1), sigorta yatırmayanlar (0) kukla değişken olarak ele alınmıştır. Diğer bir ifade ile modelde tahmini olasılık çizgisi 0 ile 1 arasında bulunmaktadır (Gujarati, 1995; Maddala 2001). 260

3 3. ARAŞTIRMA BULGULARI 3.1. Nüfus Đncelenen işletmelerde nüfus yapısı bitkisel ürün sigortası yaptıran ve yaptırmayan olarak iki grup altında incelenmiştir. Bitkisel ürün sigortası yaptıranlarda ortalama aile nüfusu 6.99 kişidir (Çizelge 3.1). Çalışabilir durumdaki nüfus ortalama 5.05 dir. Çalışabilir durumdaki nüfus ise 6.10 kişi ile Diyarbakır da bulunmaktadır. Bitkisel ürün sigortası yaptırmayanların ortalama nüfusu 6.48 dir. Çalışabilir durumdaki nüfus ortalama 4.40 dır. Çalışabilir durumdaki nüfus en fazla 5.30 ile Diyarbakır da bulunmaktadır. Akdemir ve ark. tarafından 2001 yılında yapılan araştırmada Şanlıurfa ilinin toplam nüfus ortalaması 9.5 iken, çalışabilir durumdaki nüfus ise 5.5 dur. Çizelge 3.1. Đncelenen Đşletmelerde Nüfus Yaptıran Bitkisel Ürün Đller 12 Yaşından Küçük Birey Sayısı (kişi) Çalışabilir Durumdaki Nüfus Yaşlı Nüfus Toplam Adıyaman 1,50 4,10 0,00 5,60 Diyarbakır 1,68 6,10 0,45 8,23 Şanlıurfa 1,57 4,96 0,61 7,14 Ortalama 1,58 5,05 0,35 6,99 Adıyaman 1,60 3,20 0,20 5,00 Diyarbakır 1,73 5,30 0,51 7,54 Şanlıurfa 1,64 4,70 0,56 6,90 Ortalama 1,66 4,40 0,42 6,48 Bu miktar çalışma işgünü olarak işletmede ortalama gündür. Bölgenin üretim deseni ile aile işgücünün işletmede istihdamı arasında yakın bir ilişki bulunmaktadır. Çizelge 3.1 de görüldüğü üzere Diyarbakır ve Şanlıurfa da daha fazla çalışma günü saptanmıştır. Görüşme yapılan üreticilerin ortalama yaşı incelendiğinde bitkisel ürün sigortası yaptıran üreticilerin yaş ortalaması iken, bitkisel ürün sigortası yaptırmayan üreticilerin yaş ortalaması dür. Đller bazında incelendiğinde önemli bir fark olmadığı görülmektedir (Çizelge 3.2). Çizelge 3.2. Đşletmecilerin Yaşı (Yıl) Đller Yaptıran(Yaş) (Yaş) Adıyaman 45,28 49,80 Diyarbakır 50,43 49,45 Şanlıurfa 48,16 51,76 Ortalama 47,96 50, Arazi Varlığı, Üretim Deseni ve Sulama Đncelenen işletmelerde bitkisel ürün sigortası yaptıranların ortalama işletme genişliği dekar olarak bulunmuştur. En yüksek arazi genişliği dekar ile Diyarbakır dadır (Çizelge 3.3). Bitkisel ürün sigortası yaptırmayan işletmelerin ortalama işletme genişliği dekardır. Arazide kuru ve sulu tarım yapma durumu incelendiğinde bitkisel ürün sigortası yaptıranlarında %42 sinin sulu, %58 inin ise kuru tarım yaptığı belirlenmiştir. Bitkisel ürün sigortası yaptırmayanların ise %53 ü sulu tarım yaparken, %47 sinin ise kuru tarım yaptığı belirlenmiştir. Çizelge 3.3. Arazi Varlığı ve Sulama 261

4 Arazi Ortalama Arazide Kuru/Sulu Tarım Yapma ĐLLER Yaptıran Yaptıran Arazi Büyüklüğü (da) Sulu Kuru Sulu Kuru Adıyaman Diyarbakır Şanlıurfa Ortalama Đncelenen işletme arazisi içinde mülk arazi en büyük payı almaktadır. Bu oran bitkisel ürün sigortası yaptıranlar da %100 ile Diyarbakır da en yüksektir. Bitkisel ürün sigortası yaptırmayanlarda %80 ile en fazla Adıyaman ilindedir. Bitkisel ürün sigortası yaptıranların %96 sı mülk araziye sahip durumdadırlar (Çizelge 3.4). Araştırma alanında ortakçılıkla arazi işleyen bulunmamaktadır. Çizelge 3.4. Arazinin Mülkiyet ĐLLER Yaptıran Mülk Kira Mülk Kira Adıyaman Diyarbakır Şanlıurfa Ortalama Đşletmecinin Özellikleri Đkamet Etme Đncelenen işletmelerde bitkisel ürün sigortası yaptıran üreticilerin ortalama %59 u köyde, %25 i kentte ikamet ederken, bitkisel ürün sigortası yaptırmayanların %47 si köyde, %28 ide kentte ikamet ederek işletmelerini yönetmektedirler (Çizelge 3.5). Çizelge 3.5. Köyde ve Kentte Đkamet Etme Đller Adıyaman Diyarbakır Şanlıurfa Ortalama Yaptıran Yaptıran Yaptıran Köyde Köyde Kentte Kentte ve Đşletmecinin Eğitim Đncelenen işletmelerde bitkisel ürün sigortası yaptıran üreticiler arasında okuryazar olmayanların oranı önemsiz kabul edilebilir (Diyarbakır %3, Şanlıurfa %7) (Çizelge 3.6). Ancak her iki gruptaki üreticilerin yaklaşık %50 sinin ilkokul mezunu oldukları belirlenmiştir. 262

5 Çizelge 3.6. Đşletmecinin Eğitim Yaptırma Eğitim Adıyaman Diyarbakır Şanlıurfa Ortalama Yaptıran Eğitimsiz Yaptıran Okur-Yazar Yaptıran Đlköğretim Yaptıran Lise Yaptıran Üniversite Yenilikleri Kabullenme Görüşülen işletmecilerin, yenilikleri kendi yörelerinde ilk benimseyen/ öncülük eden kişi olup olmadıkları sorusuna ilişkin yanıtları Çizelge 3.7. de sunulmuştur. Đncelenen işletmelerde bitkisel ürün sigortası yaptıran üreticilerin %62 si, bitkisel ürün sigortası yaptırmayanların ise %48 i çevrelerinde yenilikleri benimseyip uygulayan ilk kişi olduklarını belirtmişlerdir. Akdemir ve ark. tarafından 2001 yılında yapılan araştırmada da Şanlıurfa ilinde bu oran %24 olarak belirtilmiştir. Çizelge 3.7. Yenilikleri Kabullenme Yaptırma Yaptıran Yenilikleri Kabullenme Evet Adıyaman Diyarbakır Şanlıurfa Ortalama Yaptıran Hayır Araştırmada kullanılan logit model parametre çıktıları Çizelge 3.8. ve 3.9 da verilmiştir. Sonuçlara göre eğitim, ikamet etme durumu, tam/yarı zamanlı çalışma durumu ve SGK kurumuna kayıt durumu faktörlerinin, istatistik açıdan üreticilerin sigortalanma tercihine herhangi bir katkıları bulunmamaktadır. Zira bu değişkenlerin, modelin bağımlı değişken varyasyonuna etkileri istatistik açıdan önemsiz bulunmaktadır. Ancak modelin açıklayıcı etkisi genel anlamda kabul edilebilir bir ölçüdedir. Nitekim, modelin Khi-kare istatistiği 46,97 olarak hesaplanmıştır ve bu değer, tüm parametrelerin sıfıra eşit olacağına dair null (başlangıç) hipotezinin red edilmesi için yeter büyüklüktedir. Bu durumda modelin açıklayıcı etkisi ön plana çıkmaktadır. 263

6 Çizelge 3.8. Açıklayıcı Đstatistikler Değişkenler Ortalama Standart sapma Min Max Lokasyon Sigorta durumu Yaş Eğitim Hane nüfusu Đkametgâh yeri Tam/yarım zaman Üyelik durumu SGK durumu Verimde Dalgalanma Fiyatta dalgalanma Đşl. Dışı yatırım Yenilikleri Kullanma Tarım sigortası Konusunda bilgilendirilme Riske karşı tutumu Başarısızlıktan Korkma Şans oyunları Oynama Đşletme genişliği Mülkiyet durumu Sulama durumu N 260 Çizelge 3.9 da gösterilen logit model sonuçlarına göre, yaş, hane nüfusu ve işletme Genişliği değişkenleri ise, değişen önem derecelerinde istatistik olarak anlamlı bulunmuştur. Üreticinin yaşının olasılığa etkisi olumlu yönde olmuştur ve bu, teoriyle örtüşür niteliktedir çünkü işletmecinin yaşı ilerledikçe sigortalanma ihtiyacının algılanması da ön plana çıkacaktır. O açıdan sigorta yaptırma oranının yaşlılar arasında daha yüksek bulunacağı beklenebilir. Öte taraftan, hanede bulunan kişi sayısı değişkeni sigortalanma olasılığına negatif yönde etkide bulunmaktadır. Bu ilişkinin de teoriyle örtüşeceğini söylemek mümkündür, zira hane nüfusu arttıkça aile bütçesinden sigorta pirim ödemeleri için ayrılacak pay azalacağı için sigortalanmanın, nüfusu kalabalık aileler arasında pek yaygın olmayacağı söylenebilir. Aynı şekilde işletme genişliğinin sigortalanma olasılığa olan etkileri de negatif yönde ve anlamlı bulunmuştur. Bu sonucunda teoriye uyumlu olduğundan bahsedilebilir. Đşlenen arazi büyüdükçe üreticinin finansal güvencesi de artma eğiliminde olacaktır. Nitekim büyük üreticilerin afetlerden fazla darbe almadan çıkma olasılıkları anlamlı derecede yüksek olacaktır. Bu durum onları sigortalanmaya karşı duyarsız bir tutuma yönlendirecektir. Çizelge 3.9. Binomiyal Logit Model Parametre Tahminleri; Sigorta Verileri Parametreler Tahmini Değer Standart hata Khi kare Olasılık Değeri t istatiği Regresyon Sabiti * Yaş ** Eğitim Hane nüfusu ** Đkametgâh Tam/Yarım Zaman Üyelik durumu *** SGK durumu Verimde * Dalgalanma Đşletme gnş *** Ki-Kare 46,97 *** = %1 önem derecesi; ** = %5 önem derecesi; * = %10 önem derecesi 264

7 4. TARTIŞMA VE SONUÇ Ülke ekonomisinde büyük öneme sahip GAP bölgesinde çeşitli yıllarda yaşanan iklim koşulları ve özellikle don olayları nedeniyle üreticiler açısından ekonomik kayıplar ortaya çıkmaktadır. Buna karşın, araştırma alanında yer alan işletmelerin büyük çoğunluğunun ürün sigortası yaptırmadığı belirlenmiş, bunun en önemli nedeninin ise üreticinin bütçesine ek masraf getirmesi ile sigorta şirketlerine geçmişte duyulan güvensizlik olduğu vurgulanmıştır. Đncelenen işletmelerde üreticilerin riski önlemede sigortaya bakış açılarının olumlu olduğu söylenebilir yılında çıkarılan yeni sigorta yasası tarımsal sigorta alanında birçok yeniliği ve düzenlemeyi beraberinde getirmektedir. Bu yasa ile tarımda risk yönetim uygulamaları çerçevesinde iklim ve doğa koşullardan oluşan riskler önemli ölçüde azaltılmaktadır. Ayrıca yasanın getirdiği en önemli nokta, çiftçi kayıt sistemine kayıtlı oldukları takdirde üreticilerin ödediği primin yarısının devlet tarafından karşılanmasıdır (Çukur ve ark., 2008). Ancak üreticilerin büyük bir çoğunluğu bu konudan haberdar olduğu halde yeni sigorta yasası sonrası sigorta yaptıran üretici sayısı yeterli değildir. Bu noktada üreticilerin tarımsal sigorta sistemine güveninin sağlanması gerekliliği ortaya çıkmaktadır. Ayrıca üreticilerin tarımsal sigorta yaptırma eğilimlerini arttırıcı eğitim ve yayım çalışmalarının yapılması, özellikle görsel kitle iletişim araçları yoluyla da üretici sigorta bilincinin yerleştirilmesi gerekmektedir. KAYNAKLAR Akdemir, Ş., Binici, T., Şengül, H., Akçaöz, H., Karlı, B., Aktaş, E., Gizir, M., Bölge Bazlı nın (Area Based Index Insurance) Türkiye de Seçilmiş Bölgeler Đçin Potansiyel Sigorta Talebinin ve Talebin Karşılanabilirliğinin Belirlenmesi, T.C. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Tarımsal Ekonomi Araştırma Enstitüsü, Yayın No: 60, Ankara. Dinler, T. ve ark., Tarımda Risk Yönetimi ve Türkiye de Tarım Sigortaları Uygulamaları, TMMOB Ziraat Mühendisleri Odası 5. Teknik Kongresi, Ankara. Çukur, F., Saner, G., Çukur, T., Uçar, K., Malatya Đlinde Kayısı Üreticilerinin Riskin Transferinde Tarım na Bakış Açılarının Değerlendirilmesi: Doğanşehir Đlçesi Polatdere Köyü Örneği, Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, 2008,45 (2), s Gujarati, ND., Econometric Analysis, Mc-Graw Hill, Third Edition, U.S.A. Maddala, G.S Introduction to Econometrics (third Edition), John Wiley and Sons, LTd., England. TARSĐM Faaliyet Raporu, 2009.( 265