HİLELİ FİNANSAL RAPORLAMA

Transkript

1 Yrd. Doç. Dr. Serkan TERZİ Çankırı Karatekin Üniversitesi HİLELİ FİNANSAL RAPORLAMA ÖNLEME VE TESPİT İMKB İmalat Sanayiinde Bir Araştırma İstanbul-2012

2 Yay n No : 2778 İşletme-Ekonomi Dizisi : Bask Ekim 2012 STANBUL ISBN Copyright Bu kitab n bu bas s n n Türkiye deki yay n haklar BETA Bas m Yay m Da t m A.fi. ye ait tir. Her hak k sak l d r. Hiç bir bö lü mü ve pa rag ra f k s men ve ya tama men ya da özet ha lin de, fo to ko pi, fak si mi le ve ya bafl ka her han gi bir fle kil de ço- alt lamaz, da t lamaz. Normal ölçüyü aflan iktibaslar yap lamaz. Normal ve kanunî iktibaslarda kaynak gösterilmesi zorunludur. Dizgi Bask - Cilt : Beta Bas m A.fi. : Net Kırtasiye Tan. ve Matbaa San. Tic. Ltd. Şti. Taksim Cad. Yoğurtçu Faik Sok. No: 3 Taksim Beyoğlu/İST. (Sertifika No ) (0-212) Kapak Tasar m : Gökhan Yıldırım Beta Basım Yayım Dağıtım A.fi. Narl bahçe Sokak Damga Binas No: 11 Ca alo lu - STANBUL Tel : (0-212) Fax: (0-212)

3 III En Değerli Varlıklarım Sevgili Ailem, Eşim ve Kızım a...

4 IV

5 V ÖNSÖZ 21. yüzyılda başta Amerika Birleşik Devletleri (ABD) ve Avrupa olmak üzere ortaya çıkan muhasebe skandalları, ülkelerin sermaye piyasalarına ve denetim otoritelerine olan güvenin azalmasına neden olmuştur. Özellikle ABD de yaşanan Enron skandalıyla birlikte şirketin denetçisi olan ve dünyanın önde gelen denetim firmalarından Arthur Andersen tarih sahnesinde silinmiştir. Muhasebe skandalları ile birlikte çeşitli ülkeler ve denetim mesleğini düzenleyen kurumlar tarafından hileli finansal raporlamanın önlenmesi amacıyla düzenlemeler yapılmıştır. Sertifikalı Hile Araştırmacıları Kuruluşu nun yaptığı araştırmalara göre dünya genelinde şirketlerin her yıl ortalama %5 olarak gelirlerini hileli işlemlerden kaybettiği belirtilmektedir. Hile türleri içinde en sık karşılaşılanı çalışanlar tarafından yapılan hileler olmakla birlikte şirketlere, yatırımcılara, sermaye piyasalarına finansal olarak ve güven açısından en büyük zararı veren hile türü ise finansal tablo hileleri yani hileli finansal raporlamadır. Finansal tablo hilelerinde amaç, hilenin ortaya çıkmadan tespit edilip önlenmesidir. Ancak denetçiler tarafından uygulanan normal denetim prosedürleri ile finansal tablo hilelerinin tespit edilebilmesi oldukça zordur. Bunun temel nedeni, yöneticilerin kasıtlı yanlış bilgi vermesi veya yeterli bilgi vermemesidir. Bu nedenden dolayı finansal tablo hilelerinin etkin bir şekilde tespit edilebilmesi için ilave analitik denetim prosedürlerine ihtiyaç bulunmaktadır. Bu amaçla literatürde çeşitli istatistiksel yöntemler, veri madenciliği ve yapay zeka algoritmaları gibi yöntemler hileli finansal raporlamanın tespitinde kullanılmaktadır. Çalışmada finansal denetim ve muhasebe skandalları, hile kavramı ve türleri, finansal tablo hileleri ve kırmızı bayraklar, hile denetimi ve denetçi sorumlulukları çeşitli düzenlemeler açısından ve örnekler yardımıyla incelenmiştir. Ayrıca hileli finansal raporlamanın önlenmesi ve tespitinde kullanılan yöntemler ayrıntılı ve örnekler yardımıyla açıklanmıştır. Çalışmanın son bölümünde İstanbul Menkul Kıymetler Borsası İmalat Sanayisinde işlem gören şirketler üzerinde genetik algoritma yöntemi esas alınarak, yapay sinir ağları, karar ağacı ve lojistik regresyon yöntemleri ile karşılaştırmayı içeren bir araştırma yapılmıştır.

6 VI Hileli Finansal Raporlama Önleme ve Tespit Kitabın başta akademisyen, araştırmacı ve öğrenciler olmak üzere muhasebe-denetim ile ilgilenen tüm kişilere yararlı olmasını dilerken, eleştiri ve yorumlarıyla çalışmama büyük katkıları olan çok değerli arkadaşım Yrd. Doç. Dr. İlker KIYMETLİ ŞEN ve kardeşim Arş. Gör. Ramazan TERZİ ye, yetişmemde en büyük paya sahip hocalarım Prof. Dr. Mehmet ÖZKAN, Doç. Dr. Oral DÜZDEMİR e ve çok değerli aileme, çalışmamın her aşamasında beni sürekli destekleyen sevgili eşim Ayşegül YAZICIOĞLU TERZİ ye ve kitabımın basım sürecinde desteklerini esirgemeyen BETA BASIM YAYIN A.Ş. yönetici ve çalışanlarına teşekkür ederim. Yrd. Doç. Dr. Serkan TERZİ Ekim 2012 Ankara serkanterzi@gmail.com

7 VII İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ...V KISALTMALAR... XV GİRİŞ... 1 Birinci Bölüm FİNANSAL DENETİM VE MUHASEBE SKANDALLARI 1.1. Finansal Denetim Denetimin Tanımı ve Özellikleri Finansal Denetim ve Muhasebe İlişkisi Bağımsız Denetim ve Bağımsız Denetçiler Muhasebe Skandalları ve Nedenleri Muhasebe Skandalları Muhasebe Skandallarının Nedenleri Muhasebe ve Denetim Sorunları Kurumsal Yönetişim Sorunları Stratejik Faktörler... 9 İkinci Bölüm HİLE KAVRAMI VE TÜRLERİ 2.1. Hilenin Kısa Tarihçesi Hile Kavramı ve Özellikleri Hilenin Tanımı Hile ve Hata Arasındaki Farklar Hilenin Özellikleri... 29

8 VIII Hileli Finansal Raporlama: Önleme ve Tespit 2.3. Hilenin Unsurları Baskı Fırsat Haklı Gösterme Hile Yapanların Karakteristik Özellikleri Hile Türleri ve Sınıflandırmalar ACFE Hile Ağacı Çalışan Hileleri Finansal Tablo Hileleri Üçüncü Bölüm FİNANSAL TABLO HİLELERİ VE KIRMIZI BAYRAKLAR 3.1. Finansal Tablo Hileleri ve Türleri Satış ve Tahsilat Döngüsü İle İlgili Hileler Stok ve Üretim Döngüsü İle İlgili Hileler Borçlarla/Yükümlülüklerle İlgili Hileler Varlıkların Değerlemesi İle İlgili Hileler ve Yetersiz Açıklamalar Hileli Finansal Raporlamada Kırmızı Bayraklar Satış ve Tahsilat Döngüsü Hileleri İçin Kırmızı Bayraklar Stok ve Üretim Döngüsü Hileleri İçin Kırmızı Bayraklar Borçlar/Yükümlülükler İçin Kırmızı Bayraklar Varlıkların Değerlemesi ve Yetersiz Açıklamalar İçin Kırmızı Bayraklar... 97

9 Hileli Finansal Raporlama: Önleme ve Tespit IX Dördüncü Bölüm HİLE DENETİMİ VE DENETÇİLERİN SORUMLULUKLARI 4.1. Hile Denetimine İhtiyaç Duyulmasının Nedenleri Hile Denetimi İle İlgili Düzenlemeler Amerika da Yapılan Düzenlemeler Türkiye de Yapılan Düzenlemeler Diğer Uluslararası Düzenlemeler (IFAC ve INTOSAI) Hile Denetiminde Denetçinin Sorumlulukları AICPA Tarafından Yapılan Düzenlemeler Açısından IFAC Tarafından Yapılan Düzenlemeler Açısından SPK Tarafından Yapılan Düzenlemeler Açısından Beşinci Bölüm HİLELİ FİNANSAL RAPORLAMANIN ÖNLENMESİ 5.1. Hile Risk Değerlendirmesi Organizasyon Yapısı, Kültürü ve Etik Değerler Organizasyon Kültürü ve Etik Değerler Yönetim Kurulunun ve Yöneticilerin Sorumluluğu Denetim Komitesi ve Kurumsal Yönetim Kurumsal Yönetimin Rolü Denetim Komitesi ve Görevleri Denetim Komitesi ile İç Denetim İlişkisi İç Kontrol Sisteminin Etkinliği ve Denetçilerin Rolleri Etkin İç Kontrol Sisteminin Oluşturulması İç Denetçinin Rolü Bağımsız Denetçinin Rolü

10 X Hileli Finansal Raporlama Önleme ve Tespit Altıncı Bölüm HİLELİ FİNANSAL RAPORLAMANIN TESPİTİNDE KULLANILAN YÖNTEMLER 6.1. Geleneksel Yöntemler Analitik İnceleme Prosedürleri Örnekleme Yöntemi Sürekli Denetim Hile Değerlendirme Sorgulaması Fısıltı Yöntemi Çapraz Denetim Tekniği Kırmızı Bayraklar Tekniği Benford Kanunu ve İlişkili Tutar Faktörü Benford Kanunu İlişkili Tutar Faktörü Veri Madenciliği ve Yapay Zeka Algoritmaları Yapay Sinir Ağları Karar Ağaçları Bayesian İnanç Ağları Destek Vektör Makineleri Genetik Algoritma Yöntemlerin Karşılaştırılması Finansal Başarısızlık ve Manipülasyon Tespit Yöntemleri Finansal Başarısızlık Modelleri Manipülasyon Tespit Modeli Regresyon Modeli

11 Hileli Finansal Raporlama Önleme ve Tespit XI Yedinci Bölüm ARAŞTIRMA METODOLOJİSİ 7.1. Literatür Taraması Amaç ve Örnek Seçimi Değişkenler ve Seçilme Nedenleri Değişkenlerin Seçilme Nedenleri Değişkenlerle İlgili Karakteristik Bilgiler İstatistiksel Açıdan Önemli Değişkenlerin Belirlenmesi Yöntemler ve Bulgular Genetik Algoritma Yapay Sinir Ağları Karar Ağaçları Lojistik Regresyon Analizi Bulguların Değerlendirilmesi SONUÇ VE ÖNERİLER KAYNAKÇA DİZİN

12 XII Hileli Finansal Raporlama: Önleme ve Tespit TABLO LİSTESİ Tablo 1 : Muhasebe-Denetim İlişkisi Tablo 2 : Skandallar ve Nedenleri Tablo 3 : Kurumsal Yönetişim Sorunları Tablo 4 : Stratejik Faktörler ve Sorunlar Tablo 5 : Hile Türleri Tablo 6 : Hile Türlerinin Frekansları ve Finansal Zararları Tablo 7 : ACFE Hile Ağacındaki Hile Türlerinin Özellikleri Tablo 8 : Çalışan Hilelerinin Türleri ve Maliyetleri Tablo 9 : İşletmelerde Yapılan Gelir/Kazanç Hileleri Tablo 10 : Stoklarla İlgili Hileler ve Olası Etkileri Tablo 11 : Borçlarla İlgili Hile Türleri ve Olası Etkileri Tablo 12 : Varlıkların Olduğundan Yüksek Gösterilmesinde Genellikle Başvurulan Hile Türleri Tablo 13 : Hileli Finansal Tablolar İçin Risk Faktörü Kategorileri Tablo 14 : Seçilmiş Bazı Ülkelerdeki Hile İle İlgili Yasal Düzenlemeler Tablo 15 : Denetim Standartlarının Karşılaştırılması Tablo 16 : Ahlak/Etik Türleri ve Kaynakları Tablo 17 : Enron Şirketi İçin Yatay/Trend Analiz Tablo 18 : Rakamların İlk Dört Basamakta Olma Olasılıkları Tablo 19 : Rakamların İlk İki Basamakta Olma Olasılıkları Tablo 20 : Tablo 21 : Benford Kanunu nun Hileleri Tespit Etmede Kullanışlılığı En Çok Kullanılan Veri Madenciliği Yöntemlerinin Karşılaştırılması Tablo 22 : ZZZZ Best Şirketinin Seçilmiş Finansal Bilgileri Tablo 23 : Denetçi Görüşleri ve Nedenleri Tablo 24 : Seçilen Değişkenlere İlişkin Karakteristik Bilgiler Tablo 25 : Denetçi Görüşlerine Göre Değişkenlerin Karakteristikleri Tablo 26 : Normallik Sınaması-Kolmogorov Smirnov Z Testi

13 Hileli Finansal Raporlama: Önleme ve Tespit XIII Tablo 27 : T-Testi Sonuçları Tablo 28 : Mann-Whitney Testi Sonuçları Tablo 29 : Genetik Algoritmayla Üretilen Üçlü Kurallar Tablo 30 : Genetik Algoritmayla Üretilen Üçlü Kuralların Açıklamaları Tablo 31 : Elde Edilen Üçlü Kuralların Performansları Tablo 32 : Genetik Algoritmayla Üretilen Dörtlü Kurallar Tablo 33 : Genetik Algoritmayla Üretilen Dörtlü Kuralların Açıklamaları Tablo 34 : Elde Edilen Dörtlü Kuralların Performansları Tablo 35 : Yapay Sinir Ağı Yönteminin Sonuçları Tablo 36 : Regresyon Katsayıları ve Anlamlılık Düzeyleri

14 XIV Hileli Finansal Raporlama: Önleme ve Tespit ŞEKİL LİSTESİ Şekil 1 : Yanlış Beyanın Nedenleri Şekil 2 : Hile Üçgeni Şekil 3 : Hileli İşlemlerden Kaynaklanan Finansal Zararların Cinsiyete Göre Dağılımı Şekil 4 : Hile Yapanların Cinsiyetleri ve Organizasyondaki Konumları Şekil 5 : Hile Yapanların Yaş Dağılımları Şekil 6 : Hile Yapanların Eğitim Düzeyleri Şekil 7 : Gill ve Gupta ya Göre Hile Türleri Şekil 8 : Yaygın Olarak Kullanılan Finansal Tablo Hileleri Şeması...63 Şekil 9 : Temel Gelir/Kazanç İşlemleri Şekil 10 : Stoklarla İlgili İşlem Akışı Şekil 11 : Varlıkların Olduğundan Yüksek Gösterilmesi Hileleri Şekil 12 : Risk Yönetimi Şekil 13 : Hukuk Ve Etik Değerler Arasındaki İlişki Şekil 14 : Yönetimin Geliştirilmesi ve Fonksiyonları Şekil 15 : Anti-Hile Üçgeni Şekil 16 : Hile Riskini Azaltmada Veri Madenciliği Çerçevesi Şekil 17 : Yapay Sinir Ağı Katmanları Şekil 18 : Yapay Sinir Ağı Modeli Şekil 19 : Karar Ağacı Örneği Şekil 20 : Hile Tespiti İçin SVM Akış Şeması Şekil 21 : Genetik Algoritmanın Temel Süreçleri Şekil 22 : Veri Madenciliği ve Muhasebe Hilesi Şekil 23 : CHAID Karar Ağacı-Eğitim Seti

15 XV KISALTMALAR AAER ABD ACFE AICPA ASB ASR BDDK CART CEO CFO CHAID CIMA COSO FBI FFS GA GAAP : Muhasebe ve Denetim Uygulama Bildirgesi (Accounting and Auditing Enforcement Releases) : Amerika Birleşik Devletleri : Sertifikalı Hile Araştırmacıları Kuruluşu (Association of Certified Fraud Examiners) : Amerikan Sertifikalı Kamu Denetçileri Enstitüsü (American Institute of CPA s) : Denetim Standartları Kurulu (Auditing Standards Board) : Muhasebe Serileri Tebliği (Accounting Series Releases) : Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurulu : Sınıflandırma ve Regresyon Ağaçları (Classification and Regression Trees) : Yönetim Kurulu Başkanı (Chief Executive Officer) : Finans Kurulu Başkanı (Chief Financial Officer) : Otomatik Ki-kare Etkileşim Keşfedicisi (Chi-Square Automatic Interaction Detector) Yeminli Yönetim Muhasebeciler Enstitüsü (Chartered Institute of Management Accountants) : Sponsorluk Kuruluşları Komitesi (Committee of Sponsoring Organizations) : Federal Araştırma Bürosu (Federal Bureau of Investigation) : Hile Riskli Finansal Tablolar (Fraudulent Financial Statements) : Genetik Algoritmalar (Genetic Algorithms) : Genel Kabul Görmüş Muhasebe İlkeleri (Generally Accepted Accounting Principles)

16 XVI Hileli Finansal Raporlama: Önleme ve Tespit IFAC INTOSAI IRS ISA ISRE İMKB NFFS No PCAOB RSF SAB SAS SEC SIAS SOX SPE SPK s ss SVM TMSF TTK TÜDESK : Uluslararası Muhasebeciler Federasyonu (International Federation of Accountants) : Uluslararası Yüksek Denetim Organları Örgütü (International Organization of Supreme Audit Institutions) : Amerikan İç Gelir İdaresi (Individual Revenue Service) : Uluslararası Denetim Standartları (International Standards of Auditing) : Uluslararası İnceleme Sözleşme Standartları (International Standard on Review Engagements) : İstanbul Menkul Kıymetler Borsası : Hile Risksiz Finansal Tablolar (Non-Fraudulent Financial Statements) : Sayı : Halka Açık Şirketler Muhasebe Gözetim Kurulu (Public Company Accounting Oversight Board) : İlişkili Tutar Faktörü (Relative Size Factor) : SEC Kurul Çalışanları Bülteni (Staff Accounting Bulletin) : Denetim Standartları Yorumları (Statements on Auditing Standards) : ABD Sermaye Piyasası ve Borsa Kurulu (U.S. Securities and Exchange Commission) : İç Denetim Standartları (Statement on Internal Auditing Standards) : Sarbanes Oxley Yasası (Sarbanes Oxley Act) : Özel Amaçlı Şirketler (Special Purpose Entities) : Sermaye Piyasası Kurulu : Sayfa Numarası : Sayfa Numarası Aralığı : Destek Vektör Makineleri (Support Vector Machine) : Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu : Türk Ticaret Kanunu : Türkiye Denetim Standartları Kurulu

17 Hileli Finansal Raporlama: Önleme ve Tespit XVII TÜRMOB UFRS UMS vd Vol : Türkiye Serbest Muhasebeci Mali Müşavirler ve Yeminli Mali Müşavirler Odaları Birliği : Uluslararası Finansal Raporlama Standartları (International Financial Reporting Standards) : Uluslararası Muhasebe Standartları (International Accounting Standards) : Ve Diğerleri : Cilt

18 XVIII Uluslararası Ticaret, Yatırım ve Mali Enstrüman Sahtekârlıkları