Dinî Hayatýn Ritmi: Ritüel ve Müzik

Transkript

1 AÜÝFD XLIX (2008), sayý II, s Dinî Hayatýn Ritmi: Ritüel ve Müzik ÝLKAY ÞAHÝN DR., ERCÝYES Ü. ÝLAHÝYAT FAKÜLTESÝ e-posta: abstract Rhythm of Religious Life: Ritual and Music. Ritual and music with repeated, patterned, sequential structural properties and symbolic semantic contents are socio-cultural practices which provide social dimension to religion and make religion subject of collective sharing. Thus, rituals associated with the social dimensions of religiosity rather than the practical aspects have allowed religion to express itself and brought about social solidarity and cohesion. Music has represented a ritual character on the basis of properties such as repeated, patterned, sequential and emotional density, and these properties have got a sacredness and significance in the ritual context. Music as important components of ritual, has allowed characters arising from structural and semantic features of rituals to continue by strengthening. The subject of this research is to analyse the relationship of music and ritual between social dimension of religiosity in the theoretical framework. Following an assessment about importance of religiosity in the theoretical framework. Following an assessment about importance of music in socio-cultural life, significance of music achieving in the context of ritual is evaluated on the heading of ritual music; the role of ritual music in the individual and social dimension of religiosity is discussed. key words Ritual, Music, Ritual Music, Religiosity, Religious Life. Giriþ Toplumlar, kutsalla kurduklarý her türlü iletiþim ve tecrübeyi bireysel boyutuna raðmen sosyokültürel yaþamýn oluþum ve devamlýlýðý için atýf çerçeveleri inþa etmek üzere kolektif bir paylaþýmýn konusu haline getirme eðiliminde olmuþlardýr. Kutsalý toplumsallaþtýrma ve kolektif bir paylaþýmýn konusu haline getirme giriþimi ise toplumlarýn inanç ve pratiklerinin benzer ortak temeller üzerine inþa edilmesi sonucunu doðurmuþtur. Kutsalýn kolektif bir paylaþýmýn konusu olacak biçimde toplumsallaþmasýný saðlayan bu ortak temellerden insanlýðýn en aþina olduðu ise ritüellerdir. Ritüeller, kutsalla iliþkinin teorik boyutunun yani inancýn sosyokültürel yaþam içinde sindirilmesini ve kolektif bir paylaþýmýn konusu haline gelmesini saðlamaktadýr. Ancak þunu da belirtmek gerekir ki kutsalla kurulan iliþ-

2 270 AÜÝFD XLIX (2008), sayý II kinin teorik boyutu kurumsal dinler söz konusu olduðunda genel olarak inanç, pratik boyutu ise ibadet olarak tanýmlanýrken, kurumsallaþmamýþ dinler söz konusu olduðunda teorik boyut mit pratik boyut ise ritüel olarak kavramlaþtýrýlmaktadýr. Nitekim bu durumu doðrular biçimde 19. yüzyýldan itibaren Batý dünyasýndaki akademik çalýþmalarda yerini almaya baþlayan ritüel kavramý uzunca bir süre ibadet kavramýný iþaret edecek þekilde kullanýlmýþtýr (Platvoet, 2006: 162). Böylesi bir kavramlaþtýrmanýn mit ve ritüeli geliþmemiþ toplumlarla iliþkilendirerek ötekileþtirmesi bir yana ritüellerin kurumsal dinler baðlamýnda dinî pratikler ya da ibadetlerin bir biçimi olarak görülmesi sonucunu beraberinde getirmiþtir. Oysa ritüeller, dinin de dahil olduðu sosyokültürel yaþamýn kutsallýk kaynaklarýný eylem içinde somutlaþtýrarak toplumsallaþtýran, salt ibadet ya da dinî pratikle özdeþleþtirilemeyecek kadar geniþ bir kavramsal içeriðe sahiptir. Ritüelin kolektif bir paylaþýmý üreten ve toplumsallaþtýran bu karakteri kavramsal içeriðine tipik bir biçimde yansýmaktadýr Tüm kültürlerin temel unsurlarýndan olmasýna raðmen Türkçenin de dâhil olduðu pek çok dilde Batýlý terim ritüel e benzer çeþitli kavramlar kullanýlmakla birlikte doðrudan doðruya ritüeli karþýlayan genel bir kavramýn bulunmadýðý görülmektedir. Sosyokültürel yaþam içinde ritüellere dair bir üst dilin oluþmayýþý ritüellerin toplumsal yaþama içkin doðasýnýn dile yansýyan boyutunu gözler önüne sermektedir (Stausberg, 2006:59, 94, 97). Toplumsal yaþama içkin karakteri ile ritüeller sosyokültürel hayatýn kutsallarýný toplumsallaþtýrmakta; dinle çeþitli biçimlerde iliþkili olan geleneðin kutsallýklarýna dair referanslarý bünyesinde barýndýrdýðý gibi dinî inançlarý eyleme dönüþtürerek kolektif bir paylaþýmýn konusu haline getirmekte, dindarlýðýn toplumsal boyutunu inþa etmektedir. Ritüellerin sosyokültürel yaþamýn temel atýf çerçevelerini oluþturan kutsallýk kaynaklarýný bünyesinde barýndýrabilen ve kutsallarý toplumsallaþtýrabilen bu özelliði dinî inancýn sosyokültürel hayat baðlamýnda kolektif bir paylaþýmýn konusu haline gelmesini saðlamaktadýr. Bu doðrultuda olmak üzere her biri ayrý kuramsal bir geleneði takip etmiþse de Durkheim'den Turner ve Goffman'a kadar pek çok araþtýrmacý kolektif paylaþýmý yaratan özelliklerini vurgulayarak ritüelleri sosyokültürel yaþamýn ve dinî hayatýn temel biçimlerinden biri olarak deðerlendirmiþlerdir. Durkheim, din olgusunu kavramlaþtýrmak amacýyla belirlediði temel bileþenleri iptidai toplumlar merkezinde analiz ederken söz konusu unsurlarýn aslýnda dinî hayatýn günümüze deðin gelen temel biçimleri olarak görülebileceðini ifade etmektedir. Bir ölçüde de olsa kutsallýðý barýndýrmayan hiçbir ritin olamayacaðýný belirten Durkheim e göre ritler bireyi mensubu

3 Dinî Hayatýn Ritmi: Ritüel ve Müzik 271 olduðu topluma baðlayan baðlarý güçlendirmekte-, toplumu yeniden üretmekte ve yaratmaktadýr (Durkheim, 1947: ). Toplumsal yaþamý yaratan karakteri ise ritüelleri dinî yaþamýn temel biçimlerinden biri haline getirmektedir. Durkheim in iptidai dinlere iliþkin görüþlerinin analitik terimlerini kendi modeli içinde kentsel seküler yaþamý anlamak üzere kullanan Goffman, insanlýðýn sosyal iliþkilerinin deðiþmeyen temel karakterine dikkat çekmektedir. Goffman'a göre seküler olarak tanýmlanan günümüz dünyasý aslýnda kutsallýktan arýnmýþ seküler bir dünya deðil, kutsallýðýn yeniden, kiþiler arasý iliþkilerde üretildiði bir dünyadýr. Kiþilerarasý iliþkilerin ritüel formlarý ise kutsallýðýn üretildiði yerdir (Goffman, 2006: 81, 95). Sosyokültürel yaþamýn organizasyon biçimindeki tüm deðiþikliklere raðmen ritüellerin dönüþüme uðrayarak da olsa sosyal ve dinî hayatýn temel biçimlerinden biri olmaya devam ettiðini vurgulayan Turner, örnek olarak hac ritüelini göstermektedir. Buna göre kurumsal dinlerdeki hac, yazýlý kültüre dayanmayan toplumlarda geçiþ ritleri ile bir talihsizlik ya da bir hastalýktan kurtulmak üzere düzenlenilen ritlerin fonksiyonel benzeridir (Turner, 1974:65). Kutsalý barýndýran, üreten ve kolektif bir paylaþýmýn konusu haline getiren niteliði ile ritüelleri dinî hayatýn ve toplumsal yaþamýn temel biçimlerinden biri olarak kavramlaþtýran bu deðerlendirmelerden de anlaþýlacaðý üzere ritüeller inanca toplumsal bir boyut katmakta, inancýn ifade edilmesini saðlamakta, böylece birey ve toplum arasýnda bir köprü kurmaktadýr. Dinler, kutsalla iletiþimi tanrý-insan iliþkisi temelinde bireysel bir zemin üzerine kursalar da söz konusu inançlar sosyokültürel yaþamýn temel biçimlerinden ritüeller içinde toplumsallaþtýrýlmakta ve kolektif paylaþýmýn konusu haline gelmektedir. Bu yönüyle ritüeller dinlerin kendilerini ifade etme, toplumsal yaþamýn bir parçasý haline gelmelerinin önemli bir kanalý olma niteliðini taþýmakta, dindarlýðýn pratik boyutunun ötesinde toplumsal ve kültürel boyutu baðlamýnda bir anlam ve önem kazanmaktadýr. Din ve ritüeli Durkheim geleneðinin aksine kültür merkezli bir yaklaþýmla anlamaya çalýþan ve Turner gibi dini kültürün, ritüelleri de dinin anahtarý olarak gören Geertz (Segal, 1983:327), ritüellerin sosyokültürel yaþamý bir model olarak bünyesinde barýndýran niteliðine iþaret etmektedir. Böylece ritüellerin dinin kendisini ifade etmesini ve toplumsal bir boyut kazanmasýný saðlayan karakterinin yanýnda anlamlandýran ve anlamlanan kültürel boyunu da gözler önüne sermektedir. Geertz'e göre belirli semboller kompleksi tarafýndan yaratýlan dinî ritüeller ayný anda hem mevcut gerçekliðin bir modeli (a model of) hem de olmasý gereken gerçeklik için bir model (a model for) olma özelliðine sahip bir deðerler sistemini oluþturmaktadýr. Söz konusu sembolik sistem

4 272 AÜÝFD XLIX (2008), sayý II ise hem mevcut sosyal durumu temsil eden hem de yeniden þekillendiren bir etkiyi yaratmaktadýr. Geertz'in ifadesiyle; Bir ritüelde yaþanan bir þey olarak dünya ile tasavvur edilen bir þey olarak dünya, tek bir sembolik formlar dizisinin failliði altýnda kaynaþmýþ olarak ayný dünya olmaya yönelir (Geertz, 2004: 28) Tek bir semboller seti aracýlýðýyla bir dizi ruh hali ve motivasyonun -etosun- teþvik edilmesi ve bir kozmik dünyanýn -bir dünya görüþünün- tanýmlanmasýyla performans dinî inancýn bir þey için model ile bir þeyin modeli boyutlarýný birbirinin yerine geçiþlerden ibaret kýlar (Geertz, 2004: 34). Dinlerin kendilerini ifade etmek ve bireysel baðlamlarýnýn ötesinde toplumsal yaþamýn bir parçasý haline gelmek, toplumsal bir boyut kazanmak üzere baþvurduklarý bir diðer önemli kanal ise sanattýr. Müzik, kolay icra edilebilirliði ve ulaþýlabilirliði, yaygýn ve kolay etkileme gücü ile dinlerin kendilerini ifade etmek ve toplumsal bir karakter kazanmak üzere müracaat ettikleri sanat türlerinin baþýnda gelmektedir. Sosyokültürel yaþamýn önemli bileþeni olan müzik, özellikle ritüeller baðlamýnda oynadýðý, dramatizasyon, duygusal yoðunlaþmayý saðlama gibi nitelikleri ile dinî hayatýn önemli bir parçasýdýr. Kimi zaman eðlence ve dünya zevkleri ile iliþkilendirilen boyutu nedeniyle yadsýnmasýna ve þüpheyle karþýlanmasýna (Stokes, 1992:214), kimi zaman da modern yaþamýn iþ ve boþ zaman ayrýmýna dayalý olarak bir boþ zaman etkinliði olarak deðerlendirilip sosyokültürel yaþam ve dinî hayatla doðrudan iliþkilendirilmemesine raðmen tüm dinler belirli formlarda da olsa mutlaka müziði bünyesinde barýndýrmakta, hatta çoðu din için müzik merkezî bir öneme haiz bulunmaktadýr (Alcorta, Sosis, 2005:345). Özellikle dinî pratikler baðlamýnda önemli rolleri oynamakta, uyarýcý ve etkileyici, duygusal olarak birleþtiren ve baðlayan, derinleþmeye imkân tanýyan karakteri ile Hristiyanlýk, Müslümanlýk ve Hinduizm gibi dinlerde ritüeller baðlamýnda etkin bir biçimde kendini hissettirmektedir. Bu yönüyle her ne kadar yarattýðý duygusal dönüþümlerle bireysel düzeyde önemli etkileri beraberinde getirse de müzik, aslýnda ortaya çýktýðý kültürel baðlamla doðrudan iliþkilidir (Clark, 2006:475). Reklâmlardan filmlere spordan ibadete kadar uzanan sosyokültürel eylemlerin geniþ bir yelpazesi içinde insan yaþamýna doðrudan ya da dolaylý etkilerde bulunabilen karakteri ile müzik, sosyokültürel yaþamýn ve dinî hayatýn ayrýlmaz bir bileþeni olup sosyokültürel eylemler çerçevesinde anlamlý hale gelmektedir (Hays, Minichiello, 2005:84). Sosyokültürel pratikler, özellikle de dinî ritüeller çerçevesinde bir anlam ve kutsiyet kazanan müzik ise genelde sosyokültürel yaþam özelde dinî hayat baðlamýnda önemli etkileri meydana getirmektedir.

5 Dinî Hayatýn Ritmi: Ritüel ve Müzik 273 Sosyokültürel eylemler çerçevesinde anlamlý hale gelen karakterine karþýn birey tarafýndan yaratýlma niteliði ve birey baðlamýnda yarattýðý duygusal dönüþümler genelde müziðin sosyokültürel yaþamla etkileþimine özelde ise dinin toplumsal boyutu ile iliþkililiðine sýnýrlý düzeyde ilgi duyulmasý sonucunu beraberinde getirmiþtir. Ancak þunu da belirtmek gerekir ki sosyal bilimler alanýnda etkileþimci yaklaþýmlardaki artýþ müzik ve toplum iliþkisine duyulan ilgiyi artýrmýþ, müziðin sosyal boyutu deðiþen yoðunluk ve biçimlerde vurgulanmaya baþlanmýþtýr. Bu çerçevede olmak üzere bir yandan son yüzyýl boyunca kültürel yaþamýn karmaþýk doðasý ile müzik iliþkisi ele alýnýrken, diðer yandan da daha sosyolojik bir bakýþla müzik ve toplum iliþkisi deðerlendirilmiþtir. Müziðin sosyokültürel yaþamla etkileþimi farklý disiplinler tarafýndan deðiþen yoðunluklarda vurgulanmýþ, sosyal süreçlerle iliþkisi antropoloji ve müzikoloji için önem arz etmese de müzik sosyolojisi için merkezî bir öneme sahip olmuþtur. (Kaemmer, 1980:61-62). Zira toplum, ekonomi, teknoloji, þehirlileþme, etnik köken, sosyal organizasyon ve yapýnýn müzisyenleri ve ürettikleri eserleri ne yönde etkilediði müzik sosyolojisinin temel konularýný oluþturmaktadýr (Turley, 2001:648). Mozart'ýn müzikal kabiliyeti ve eserlerinin sosyal sýnýf sistemi ve sosyokültürel baðlamdan etkilenen karakterini sosyolojik bir yaklaþýmla analiz eden Elias'ýn çalýþmasý müziðin sosyal süreçlerle iliþkililiðini göstermeyi hedefleyen müzik sosyolojisi alanýnda yapýlmýþ çalýþmalara tipik bir örnektir (Elias, 2000). Din ve müzik iliþkisi ise farklý yönleri ile ele alýnmýþ, özellikle müziðin ritüel baðlamý çeþitli dinî sistemler örneðinde deðerlendirmeye tabi tutulmuþ, bu baðlamda geniþ bir literatür meydana gelmiþtir. Müziðin sosyokültürel yaþamla, özellikle de dinî hayatla iliþkisine dair bir deðerlendirme yapmayý hedefleyen bu çalýþma, müzik-din iliþkisini müziðin ritüeller baðlamýnda anlam ve önem kazanan niteliðini vurgulayacak biçimde ritüeller ekseninde, sözü geçen literatüre dayalý olarak teorik bir biçimde ele almayý kendisine konu edinmiþtir. Bu çerçevede olmak üzere müziðin sosyokültürel yaþamla iliþkisi deðerlendirildikten sonra dindarlýðý çeþitli biçimlerde etkileyen, ritüeller baðlamýnda anlam ve önem kazanan karakteri ele alýnacaktýr. Sosyokültürel Yaþamýn Ritmi: Müzik Kimi zaman sadece sözlerin melodik ve ritmik bir biçimde sýralandýðý kimi zaman da sözlere çeþitli aletlerin eþlik ettiði müzik, toplumlarýn sosyokültürel miraslarýnýn sembolik göstergesi, ifade etmenin özel ve güçlü bir kanalý olan bir sanat türüdür. Diðer sanat biçimlerinden farklý olarak birey ve sosyokültürel yaþam üzerinde yaygýn ve güçlü etkileri meydana getiren müzik,

6 274 AÜÝFD XLIX (2008), sayý II bir hedefi ve amacý olmayan, melodisi, ritmi ve tonlamasý tümüyle kendine özgü, belirli kurallara göre meydana getirilen estetik ve manevi bir gerçekliktir. Ýnsan ruhuna dokunan manevi ve sanatsal doðasý sadece kulakla duyma ya da kelimeler arasýnda sunulmaya baðlý olarak deðil, anlama ve yorumlamaya dayalý olarak açýða çýkmaktadýr (Andrews, 1916:331). Bireylerin ve toplumlarýn deðer dünyasýna dokunan naif yönü, anlaþýlmayý ve yorumlanmayý gerektiren kendine özgü sembolik ve estetik doðasý müzik nedir? ve sosyokültürel yaþamýn neresinde durmaktadýr? sorularýna farklý cevaplar verilmesine neden olmuþtur. Din sosyolojinin kurucularý arasýda sayýlan Ýbn Haldun bu soruya bundan yüzlerce yýl önce toplumlarýn geliþmiþlik düzeyi ile müzik arasýnda kurduðu iliþki baðlamýnda cevap vermiþtir. Müzik türleri ve aletlerine, müzisyenlere dair ayrýntýlý bir analizde bulunan Ýbn Haldun müziðin toplumlarýn kültürel geliþmiþlikleri ile iliþkiliðini vurgulamýþ, sosyal yaþamdaki çözülmenin de ilk ifadesini sosyokültürel yaþamýn bir göstergesi olarak müzikte bulduðuna iþaret etmiþtir (Ýbn Haldun, 1991: ). Böylece Ýbn Haldun müziði sosyokültürel yaþam baðlamýnda ortaya çýkan, ayný zamanda da sosyokültürel yaþamý temsil eden bir sanat türü olarak deðerlendirmiþ, bu anlamda müzik sosyolojisine kayda deðer bir katký saðlamýþtýr. Ýbn Haldun un doðrudan sosyokültürel yaþamla iliþkilendirdiði müzik, bireysel ve toplumsal yaný dikkate alýnarak çeþitli biçimlerde kavramlaþtýrýlmýþtýr. Bireylerin içsel dünyalarýndan kaynaklanan ve yine bu dünyaya dokunan týnýlarýyla bireysel bir boyutu bulunan, ancak sosyokültürel yaþamýn deðer ve dünya görüþünün gölgesinde vücut bulan doðasý ile sosyal ve bireysel olanýn arasýnda estetik bir köprü olarak müzik, gramer yapý üzerine inþa edilen ancak bu yapýnýn içinde anlamsal kodlarý saklayan bir dil, temel karakteri itibariyle bir ritüel ya da sosyal yapýya benzer müzikal bir yapý olarak deðerlendirilmiþtir. Öyle anlaþýlýyor ki bireysel ve sosyokültürel baðlamýna ilave olarak manevi ve estetik boyutu ile anlamlandýrýlmaya muhtaç çoklu sembolik etkenlerin bir bileþimi olan müzik, sosyokültürel yaþamýn dil, ritüel, sosyal yapý gibi ortak bazý özelliklerde buluþtuðu unsurlarýna nispetle kavramlaþtýrýlmaya çalýþýlmýþtýr. Müzik, yapýsal ve anlamsal karakteri itibariyle kendisine benzeyen sosyokültürel hayatýn önemli bir bileþeni dil ile kurulan çeþitli analojiler vasýtasýyla linguistik bir eðilimle öncelikle bir dil olarak kavramlaþtýrýlmýþtýr. Müziðin bir dil olarak tanýmlanmasýnýn yanýnda müzikteki dil, dildeki müzik, müziðe dair dil de müziði anlama giriþiminin önemli bir parçasýný oluþturmuþtur. Müzikal yapý ile gramer kategorileri arasýnda kurulan analojiler ya da sentaks, morfoloji ve fonoloji vurgusu müziðin bir dil olarak görülmesini

7 Dinî Hayatýn Ritmi: Ritüel ve Müzik 275 beraberinde getirmiþtir. Bir dil olarak müzik, dil ve müziðin biliþsel boyutunu öne çýkarmýþtýr. Buna karþýn daha ampirik ve iþlevselci bir yaklaþýmla sözlü sanat, þarký metni ve müziðin icrasýnda dil ve müziðin birbirine geçmiþ özelliðine fenomenolojik bir eðilimle yapýlan vurgu müzikteki dili anlamaya yöneliktir. Müzik ve dil arasýnda kurulan bir diðer benzeþim ise vezne dayalý olarak dilin müzikal niteliðinin yani dildeki müziði, müziðin estetik ve teknik niteliklerine yapýlan vurgu ise müziðe dair dili anlamaya yöneliktir. Bir dil olarak müzik kavramýnýn biliþsel boyutuna karþýn ampirik ve iþlevselci bir algýyý gözler önüne seren müzikteki dil, dildeki müzik, müziðe dair dil yaklaþýmlarý müzikal söylemlerin iletiþim nitelikleri ve sosyal fonksiyonlarý arasýndaki ortaklýk ve zýtlýklara iþaret etmektedir. Böylesi bir eðilim ise müziðin karakteri, biçimi ve icra ediliþi ile cinsiyet, sosyal sýnýf ve kurumlar gibi toplumsal kategoriler arasýndaki iliþki biçimini göstermeyi hedefleyen sosyal vurgusu yüksek bir baðlamý oluþturmuþtur (Feld, Fox, 1994:26-27). Biliþsel boyutu öne çýkartýlacak biçimde bir dil olarak deðerlendirilmesine karþýn kültürün önemli bir bileþeni olarak müziðin, biliþsel ve sosyal süreçlerin ortak bir ürünü olduðu gerçeði sosyal ve kültürel süreçlerin de dikkate alýnmasýný beraberinde getirmiþtir. Özellikle etkileþimci yaklaþýmlarýn sosyal bilimler alanýnda giderek etkisini artýrmasýyla birlikte müzik ve toplum iliþkisine duyulan ilgi de aþikâr hale gelmiþ, müziðin sosyal boyutu deðiþen yoðunluk ve biçimlerde vurgulanmaya baþlanmýþtýr (Kaemmer, 1980: 61-62). Müziðin toplumsal boyutuna dikkat çeken yaklaþýmlarýn da vurguladýðý üzere müzik, sosyal ve kültürel gerçeklik içinde vücut bulmakta, toplumsal iliþkiler baðlamýnda yaratýlmaktadýr. Ýnsanlarýn fiziksel, psikolojik özellikleri müziðin yaratýlmasý ve tecrübe edilmesinde etkili ve belirleyici olsa da müzik yapmak ya da dinlemek fiziksel dünya ve yaþanýlan sosyal çevreyle kurulan farklý iliþki biçimlerinden etkilenmektedir. Bu çerçevede olmak üzere müziðin yapýsý ile sosyal ve kültürel pratiklerin formel yapýsý arasýnda bir paralellik kurulabileceði gibi sosyokültürel yaþamdan etkilenen ve sosyokültürel yaþamý etkileyen karakterine de dikkat çekilebilmektedir (Begbie, 2000:13-15). Sosyal yapý ile müzikal yapý arasýnda kurulan iliþki her iki yapýnýn karþýlýklý olarak birbirini etkileme özelliðini gözler önüne serebileceði gibi uyumlu birlikteliklerine de iþaret edebilmektedir. Nitekim müziðin toplumsal karakterini sosyal yapý ile müzikal yapý arasýnda kurduðu iliþki baðlamýnda ele alan Feld, müzikal inanç, yapý ve eylemlerin toplumlarýn sosyokültürel yaþamý ve yapýsal özellikleri ile uyumluluk arz ettiðini vurgulamaktadýr. Ona göre sosyal yapý ile müzikal yapý arasýnda karþýlýklý olarak birbirini etkileyen bir iliþkiden daha ziyade bir uyumluluk söz konusudur. Sosyal yapý ile müzi-

8 276 AÜÝFD XLIX (2008), sayý II kal yapýnýn uyumluluðu ise müzikal yapýnýn insanlarýn kimlikleri ve sosyal baðlamlarýna dair mesajlarý taþýmasýnda belirgin bir biçimde görülmektedir. Feld e göre kadýn ve erkeðin sosyal konum ve statüleri ile müzikal yapý arasýndaki uyumluluk bu durum için tipik bir örnek olup sosyal yapýnýn kadýn-erkek eþitsizliðine dayalý özelliði müzikal organizasyon içinde temsil edilmektedir. Müzikal yapýnýn kimlik ve sosyal sýnýrlara dair bu tür mesajlarý ise bir anlamlandýrma etkinliðini gerektirmektedir (Feld, 1984b:400, 403, ). Týpký Feld gibi Lengel de cinsiyet kategorisinden hareketle müziðin sosyokültürel bir baðlam çerçevesinde ortaya çýkýþýný, anlamlý hale geliþini, ayný zamanda bir anlamlandýrma etkinliðini gerektiriþini, sosyal yapý ile iliþkililiðini vurgulamaktadýr. Lengel e göre müzik kadýnlara kendileri hakkýndaki hikâyelerini sunmalarýna imkân tanýyan yine kendi sosyal ve kültürel koþullarýndan beslenen sözlü kültürün önemli bir bileþenidir. Müzik, kadýnlara kendilerini ifade etmeleri, kendi güçlerini ve biyolojik kimliklerini kutlamalarý ve sosyal yapýnýn erkek baskýn doðasýný eleþtirmeleri için estetik bir kanal yaratmaktadýr. Ancak sadece sosyal yapýnýn sýnýrlamalarýndan kurtulmalarýnýn önünü açmamakta ayný zamanda da kendilerine güvenmeleri ve kendilerini güvende hissetmeleri için de bir ortam yaratmaktadýr (Lengel, 2004: 222, ). Sosyal bir baðlam çerçevesinde inþa edilen müzik, yine bu sosyal baðlama dayalý bir yorumlama ile anlamlý hale gelmekte, sosyal yapýya iliþkin baðlamý bir anlamlandýrma ve yorumlama etkinliðine dayalý olarak ortaya çýkmaktadýr. Söz konusu anlamlandýrma süreci sosyal olarak inþa edilen müziðin toplumsal yaþamý etkileme eðilimini de beraberinde getirmektedir. Müziðin sosyal yapý içinde þekillenen, ayný zamanda da sosyal yapýyý anlamlandýran bu toplumsal baðlamý inanç ya da ideolojiyi ifade etmek ve buna dayalý bir kimliði kurmak suretiyle saðladýðý sosyal bütünleþmeyi sürdürme özelliðinde somutlaþmaktadýr. Sosyal yapýnýn temel karakteri ile uyumlu bir ideolojiyi taþýyan ve bu ideolojiye uygun bir kimliði oluþturarak toplumsal uyumun devamlýlýðýný saðlayan etkisi esas alýndýðýnda ise müzik, metaforik bir süreç olarak karþýmýza çýkmaktadýr (Feld, 1984a:7, 12-13). Zira sembollerin oluþmasý ve yorumlanmasý, dolayýsýyla da kültürün ayakta kalmasý bu metafora baðlýdýr. Bu nedenle sosyal yapý ile ses yapýsý arasýnda bir korelasyondan daha ziyade toplumlarýn metaforlarýna baðlý, metafor merkezli bir uyum ve tutarlýlýk bulunmakta, müzik süregelen sosyal yapýnýn ve kültürün uyumlu bir parçasý olarak toplumsal yaþamda yerini almaktadýr. Ancak þunu da belirtmek gerekir ki sosyal olarak anlamlý ve önemli her hususun müzikal baðlamda temsil edilmesi gerekmezken müzik sistemi içinde iþaret edilenler toplumsal bir gerçekliði göstermektedir (Feld, 1984b: ).

9 Dinî Hayatýn Ritmi: Ritüel ve Müzik 277 Müziðin toplum ve kültürle iliþkilendiriliþi çerçevesinde sosyal yapý ve müzikal yapý arasýnda kurulan bu türden etkileþimin ötesinde daha ampirik ve fonksiyonel bir bakýþ açýsýyla dinleyici ve icra edenlerin belirli bir sosyokültürel baðlamýn ürünü olduðu göz önünde bulundurularak toplumsal yaþamýn müzik türlerine etkisi ile müziðin toplumsal yaþamdaki rolünden de bahsedilmektedir. Söz konusu sosyal etkiler ekonomik buhran, kýtlýk ya da Cerulo nun incelediði þekliyle savaþ gibi yýkýcý etkenler olduðunda sosyal durumlarýn müziðe olan etkisi daha belirgin bir biçimde açýða çýkmaktadýr (Cerulo, 1984:886). Benzer bir biçimde statü farklýlýklarý ve düþük sosyoekonomik konum gibi sosyal yapýnýn belirleyici özellikleri ile müzik arasýndaki iliþkiyi elit müziði ile popüler müzik örneðinde ele alan Blau, müzik türleri ile sosyoekonomik yapý arasýnda doðrudan bir iliþki olduðu sonucuna ulaþmýþ, toplumun yapýsal özelliklerinin müziðe etki eden yönüne iþaret etmiþtir. Buna göre düþük sosyoekonomik statüye sahip insanlar popüler müziðe daha yoðun bir biçimde yönelmekte, ekonomik eþitsizlik ve dezavantajlar tercih edilen müzik türünü etkilemektedir. Ayrýca daha düþük sosyoekonomik statüyü temsil eden popüler müzik ile þiddete dayalý suçlar ve intihar gibi anomik durumlar arasýnda doðrudan bir iliþki varken böylesi bir iliþkiye elit kurumsal müziðinde rastlanmamaktadýr. Bu durum müziðin ekonomik yetersizlik, suç, boþanma, intihar gibi durumlar için bir kaçýþ vanasý oluþturma niteliðini de gözler önüne sermektedir (Blau, 1988: , ). Benzer bir biçimde intihar ve müzik iliþkisini inceleyen Stack ve Gundlach ise Amerikan folk müziðinde geçen bazý temalarýn bu müziðin yaygýn olduðu düþük sosyal statülü etnik gruplarda intihar eðilimini artýran boyutuna iþaret etmiþtir (Stack; Gundlach, 1992:211, 215). Müziðin sosyal yaþama olan bu türden olumsuz etkilerinin yanýnda sosyal uyum ve bütünleþmeyle iliþkili etki ve rolleri de bulunmaktadýr. Yarattýðý toplumsal etkileri nedeniyle spordan ibadete kadar uzanan sosyal ve kültürel eylemlerin geniþ bir yelpazesi düzeyinde toplumsal yaþamýn merkezinde uzanan müzik (Hays, Minichiello, 2005:84) sosyal kimliðin bir iþareti, sosyalizasyonun ve ideolojik bir model oluþturmanýn önemli bir aracý, cinsiyet ve sýnýf iliþkilerinin de dahil olduðu mevcut sosyal yapýnýn eleþtirisi için bir mekanizma, metafizik tecrübenin ifade edilmesini saðlayan güçlü bir kanaldýr (Feld, Fox, 1994:35). Kimlik ve aidiyetle ilgili güçlü bir referans kaynaðý, sosyokültürel yaþamýn geneliyle, gelenek ve deðiþimle uyumlu bir sanat olan müzik sosyal sorunlar ile çeþitli duygusal eðilimlerin dýþavurumu içinde de güçlü bir araçtýr (Tracey, 1954:235). Duygusal ifadenin ötesinde duygularý zenginleþtirmekte ve yeniden þekillendirmekte, böylece insanlarýn müzikal bir eylem içinde sosyalleþmeleri

10 278 AÜÝFD XLIX (2008), sayý II ve öðrenmeleri saðlanmaktadýr (Begbie, 2000:18). Bu doðrultuda olmak üzere sosyokültürel olarak onaylanmýþ davranýþ biçimleri müzik içinde çeþitli biçimlerde sunularak ahlaki bir model oluþturulmaktadýr. Sosyal iliþkilerde kýrýlmalara yol açmaksýzýn bireylerin kendilerini ifade etmesine imkân tanýyan boyutu da sosyal hayatýn devamlýlýðý anlamýnda önem arz etmektedir (Tracey, 1954:237). Sosyal norm ve deðerlerin öðrenildiði tüm bu sosyalleþme sürecinin sonucu ise toplumsal uyum ve bütünleþmedir. Toplumsal yaþamýn sýnýr ve ilkeleri, kural ve davranýþ biçimleri ninniden ulusal marþ ve ilahilere kadar uzanan çeþitli müzik biçimleri baðlamýnda güçlendirilmek suretiyle bir yandan sosyal uyumun devamlýlýðý (Blau, 1988:884), diðer yandan da grup ve toplum dayanýþmasýnýn artmasý saðlanmaktadýr (Alcorta, Sosis, 2005:348). Sosyokültürel yaþam baðlamýnda oynadýðý tüm bu etki ve fonksiyonlarý ise müziðin tek baþýna anlamsal kodlarý taþýyan bir iletiþim aracý olmaktan daha ziyade sosyokültürel baðlam çerçevesinde anlamlý hale geldiðini akla getirmektedir (Begbie, 2000:4, 9). Bu fikri destekler bir biçimde Regelski müziðin bizatihi kendi baþýna bir anlam ifade etmediðini, boþ zaman etkinliklerinden dindarlýða kadar uzanan sosyal pratiklerin geniþ bir alaný içinde kullanýlmak üzere varolduðunu, ancak sosyokültürel baðlam çerçevesinde bir anlam ifade edebildiðini belirtmektedir. Müziðin anlamý, ses düzeni ya da icra etme eylemi içinde yaratýlmamakta, tam aksine eþlik ettiði sosyal pratikler merkezinde açýða çýkmakta ve oluþmaktadýr. Dolayýsýyla müziðin anlam ve önemi sosyal baðlamý, dinleyicilerin konum ve koþullarý çerçevesinde þekillenmekte, sosyal koþullar müziðin kullanýmýný ve anlamýný belirlemektedir (Regelski, 2006:291, 294). Müziðin sosyokültürel bir baðlama göre anlamlý hale geliþinin en tipik örneðini ise ritüeller oluþturmaktadýr. Ritüel Müzik Seküler ya da dinî ama mutlaka atfedilmiþ ya da bizatihi kutsallýkla katýþýk bir karaktere sahip olan ritüellerin duygusal yoðunlaþmayý saðlama özelliði toplumsal bir güdülenmenin temelini oluþturmakta, böylesi bir ortamda ise nesneler, yerler, inançlar anlamla yüklenmektedir. Ritüeller ekseninde kolektif duygusal yoðunlaþmanýn önemli bir ayaðýný oluþturan müzik ise ritmin ardýndaki söylemleri iliþkili olduklarý baðlama taþýyarak bir yandan anlamlandýrýrken diðer yandan da anlamlý hale gelmektedir (Alcorta, Sosis, 2005:338). Müziðin özellikle ritüeller baðlamýnda açýða çýkan anlamlandýran ve anlamlý hale gelen bu gücü ise ritüellerle paylaþtýðý ortak bazý özelliklerinden yani müziðin ritüel karakteri ve gücünden ileri gelmektedir.

11 Dinî Hayatýn Ritmi: Ritüel ve Müzik 279 Müzik týpký ritüel gibi biçimsel, ardýþýk, tekrarlanabilir niceliði ve yararcý hedefler üzerine inþa edilmeyen karakteri ile sosyokültürel bir eylemdir. Her ikisi de zamanlý ve geçici bir kaynaktan beslense de önceden belirlenmiþ kurallara baðlý oluþlarý tekrarlanabilirliklerini beraberinde getirmektedir Ayný þekilde pek çok yönden yararlý ve fonksiyonel olmalarýna karþýn derhal görülebilen somut bir sonucu üretme gayesinden hareket eden faydacý eylemeler özelliðini taþýmamaktadýrlar. Anlaþýlacaðý üzere amaçlý ve faydacý olmama, biçimsellik, tekrarlanabilirlik, kalýplaþmýþlýk þeklinde sýralanabilecek özelliði diðer sanat türlerinden farklý olarak müziðe ritüel bir karakter kazandýrmakta (Supicic, 1982:24-25), ayný zamanda ritüeli de tasvir eden bu özellikleri ile müzik, ritüel bir yapýyý temsil etmektedir (Alcorta, Sosis, 2005:345). Nitekim Snoek müzikle de iliþkilendirilen ritüel eylemin ayýrýcý niteliklerini þöyle sýralamýþtýr: Kültürel olarak oluþmuþ, geleneksel olarak onaylanmýþlýk; davranýþ, praksis, performans, bedensel eylem ve/ya sözlü eylem; katýlýmcýlara sahip olmak; gündelik yaþamýn sýnýrlarýndan ayrýþmak, çerçeveli, liminal, yapýsýz; belirli bir yer ve zamanda meydana gelmek; kolektif, umumi; toplum ya da toplumsal grubu yaratmak ya da organize etmek; geçiþ ve deðiþimi meydana getirmek; katýlýmcý için belirli bir amacý taþýmak; tekrarlanabilir; standardize olmuþ, ezberlenmiþ; dinî, kutsal, transandantal; katý, kalýp yargýsal, deðiþmez; dayanýklý, tekrarlý; katýlýmcý için anlamlý, sembolik; iletiþimsel; araçsal olmayan; kurallý, metinli; biçimlenmiþ, muhafazakâr; gelenekleþmiþ; yapýlanmýþ, kalýplaþmýþ, düzenli, ardýþýk, kural yönetimli; duygularýn kanalý olmak (Snoek 2006:11). Dolayýsýyla ritüellere eþlik etmesinin ve bu baðlamda bir anlam ve önem kazanmasýnýn ötesinde taþýdýðý karakteristik özellikleri itibariyle müziðin bizatihi kendisi de bir ritüel niteliðini taþýmaktadýr. Bu doðrultuda olmak üzere müzik ve dinî pratikler arasýndaki iliþki müzik ve ritüel/seremoni þeklinde ele alýnabildiði gibi seremoni ya da ritüel olarak müzik þeklinde de ele alýnabilmektedir. Ancak daha önce de belirtildiði üzere müziðin seremonik ya da ritüel boyutu ile ritüel ya da seremoni ile iliþkisini sosyokültürel baðlamý ve bu baðlamda açýða çýkan etkilerini dikkate almaksýzýn deðerlendirmek mümkün deðildir. Zira bir ritüel olarak deðerlendirilip deðerlendirilemeyeceði bir yana müzik ve ritüel birbiriyle iliþkili olduðu sürece bir anlam ve etkiden söz edilebilmektedir (Supicic, 1982:23-24). Müzik ve ritüelin bir aradalýðýnýn en tipik sosyokültürel baðlamýný din oluþturmakta, her ikisi de dindarlýk çerçevesinde etkin rolleri oynamaktadýr. Dinin kutsallarýyla sýnýrlandýrýlamayacak geniþ bir alanýn kutsallarýndan

12 280 AÜÝFD XLIX (2008), sayý II beslenmesine ve bu kutsallarý beslemesine raðmen birey ve toplum arasýnda kurduðu köprülerle ritüeller, dinlerin ayrýlmaz bileþeni olagelmiþlerdir. Zira ritüeller ve dinî pratikler olmaksýzýn dinî inançlar duygusal ve toplumsal boyutlarýndan, güdüleyici güçlerinden tümüyle yoksundurlar. Ritüeller ise biçimsellik, kalýplaþmýþlýk, ve tekrarlanabilirlik gibi temel yapýsal özelliklerini ritmik güdüleyiciler vasýtasýyla kuvvetlendirdiklerinden müzik ritüellerin ayrýlmaz bir bileþenini oluþturmaktadýr. Ritüeller müzik, ilahi, dans gibi ritmik güdüleyicilerin gücünden ritüele katýlýmý artýrmak için de yararlanmaktadýr. Müziðin duygusal bir coþkuyu yaratma, duygularýn ifadesi için meþru bir ortam oluþturma özelliði ritüellere katýlýmý teþvik eden temel niteliklerindendir (Alcorta, Sosis, 2005: , ). Dinin sosyokültürel bir hüviyet kazanacak biçimde kendisini ifade ettiði (Bouchard, 1990:367) güçlü bir kanal olarak müziðin duygusal yaþamý diðer sanat türlerine göre daha yoðun bir biçimde etkileme özelliði ritüellerdeki uzun soluklu varoluþunun zeminini hazýrlamaktadýr (Andrews, 1916:331). Güçlü bir duygu yaratýcýsý ve dönüþtürücüsü olarak müzik, dinî inanç ve uygulamalarýn duygusal bir tecrübe içinde öðrenilmesinin önünü açtýðý gibi, eþlik ettiði ritüel baðlamýnda adanmýþlýk ve dindarlýk hissinin artmasýna (Woolston, 1902:75) ve dindarlýkta bir derinleþmenin yaþanmasýna neden olmaktadýr. Dolayýsýyla müzik gibi ritmik eylemler yarattýklarý duygusal etkiler ile ritüellere ve ritüellerde güdülenmek için duygusal bir koþullanmayý meydana getirmektedir. Daha açýk bir ifadeyle müzik hem dinî tecrübeye katýlýmý hem de dinî tecrübenin kendisini yoðunlaþtýrýp kuvvetlendiren bir etkiyi yaratmakta (Hays, Minichiello, 2005:84, 95), dinin mutluluk ve üzüntü, umut ve korku gibi tecrübeleri ifade edecek sembol kaynaklarýný oluþturma eðilimi de ritüeller baðlamýnda müziðin önemini artýrmaktadýr (Eurich, 2003:60). Müziði dinin toplumsal boyutu baðlamýnda ritüeller ekseninde önemli kýlan bir diðer hususa Stokes iþaret etmiþtir. Buna göre dinin inanç ve deðer sistemi ile sosyal gerçekliðin uyuþmadýðý durumlarda ortaya çýkan teodise sorunun aþýlmasýnda, bir kýrýlmaya mahal vermeden dinin deðer sistemi ile sosyal gerçekliðin uzlaþmasýnda müzik etkin bir rol oynamaktadýr. Stokes, bu durumu arabesk müzik örneðinde ele almýþ ve arabesk içindeki dinî referanslara özellikle de teodise kavramýný karþýlayacak referanslara dikkat çekmiþtir. Arabesk müziðin teodise vurgusu yüksek karakteri, inanç sistemi ile sosyal tecrübelerin örtüþmediði durumlarda inanç sistemi ile sosyal gerçeklik arasýnda meydana gelen çatlaðý doldurmaktadýr (Stokes, 1992:225). Ýnanç sistemi ile sosyal gerçeklik arasýnda meydana gelen bu türden kýrýlmalarýn müzik vasýtasýyla doldurulmasýnýn ardýnda müziðin dramatizas-

13 Dinî Hayatýn Ritmi: Ritüel ve Müzik 281 yon gücünü aramak gerekmektedir. Zira, dramatizasyon sosyal çatýþma ya da kýrýlmalarýn müzik gibi ritüel bir ortam içinde tiyatro sahnesini andýran bir temsille sunulmasýný, böylece yýkýcý etkileri dondurulmak suretiyle kabullenilmesi ve meþruiyet kazanmasýný saðlamaktadýr. Dolayýsýyla sanatsal bir temsil (gösteri) olarak müzik yarattýðý dramatik ritüel ortam ile inanç ve sosyal gerçeklik arasýnda meydana gelen kýrýlma ve krizi sanatsal bir sunum üzerinden meþrulaþtýrmakta ve toplumsal bir kabulle karþýlanmasýný saðlamaktadýr. Turner, ritüellerin dramatizasyon vasýtasýyla sosyal çatýþmalarý meþrulaþtýrarak toplumsal bütünleþmenin devamlýlýðýný saðlayan bu gücüne sosyal drama kavramýyla iþaret etmektedir. Buna göre ritüellerin liminal aþamasýnda meydana gelen telafi edici mekanizmalar ya bütünleþmeyi yeniden saðlanmakta ya da tamiri olanaksýz çatýþmalarý meþrulaþtýrmak suretiyle sosyal yeniden tanýma ve onayý oluþturmaktadýr (Turner 1974: 37-41). Ritüelleri çatýþmalarýn ifade edildiði, bir onarým ve telafi mekanizmasý olarak gören Turner in bu telafi ve onarýmý ritüellerin gündelik yaþamýn ötesine geçiþi ifade eden liminal aþamayla özdeþleþtirmesi müziðin gündelik yaþamýn sýnýrlarýnýn ötesine taþýyan gücünü akla getirmektedir. Öyle anlaþýlýyor ki müzik, gündelik yaþamýn sýnýrlarýnýn ötesine taþýyan gücü vasýtasýyla sosyal gerçeklik ile deðerler sistemi arasýnda oluþan boþluðun doldurulmasýný, sosyal çatýþmalarýn eritilmesini saðlamaktadýr. Böylece müzik ve ritüel, mevcut fiili dünyanýn ötesine taþýma ve bir dönüþümü saðlama eylemi üzerinden bir diðer ortak nitelikte daha buluþmakta, gündelik yaþamýn ötesine taþýyan karakteri ile müzik ritüelle bir diðer ortak özelliði daha paylaþmaktadýr. Müziðin etkileme gücünün temelinde de iþte insaný mevcut dünyanýn sýnýrlarýnýn ötesine taþýyan, gündelik yaþam ile mevcut fiili durumdan sýyrýlmayý saðlayan, estetik bir tecrübeyi oluþturan bu özelliði yatmaktadýr. Müziði dinleyen, ritüelleri izleyen ya da katýlan kiþi mevcut gündelik yaþamýn kýsýtlama ve yükümlülüklerinin ötesine geçmekte, sýnýrsýz zevklerin tecrübe edilebildiði farklý bir dünyaya adým atmaktadýr (Supicic, 1982:25-26). Gündelik yaþamýn ötesine böylesi bir geçiþ ise sosyal yapýnýn sýnýrlýlýklarýnýn ortadan kalktýðý, belirli bir süreliðine de olsa farklýlaþmamýþ bir iliþki ve toplum tipinin meydana geldiði bir durumu ifade etmektedir ki böylesi bir oluþum Turner'in bir diðer kavramý olan ve yine liminal aþamada meydana gelen komunitasý çaðrýþtýrmaktadýr. Turner e göre liminalite kiþinin sýradan gündelik ve seküler iliþkilerden ayrýlmasýný iþaret eden ölüm ya da öldürmenin ritüel metaforlarýyla baþlayan, sembolik yeniden doðum ya da yasa ve ahlaki kodlarla karakterize olan toplumla yeniden bütünleþme ile sonuçlanan geçiþ ritlerinin orta aþamasýný karþýlamaktadýr (Turner 1974:273, 52 53). Kutsal bir niteliðe sahip olan ya

14 282 AÜÝFD XLIX (2008), sayý II da kolaylýkla kutsallýk kazanabilen bu liminal aþamada farklýlaþmamýþ ve eþitlikçi toplum ve sosyal iliþki biçimlerini ifade eden komunitas meydana gelmektedir (Turner 1974:47, ). Komunitas ve liminalite ise kök metaforlarýn, kavramsal arketiplerin, paradigmalarýn, model for un üretilmesinin koþullarýný oluþturmaktadýr (Turner 1974:50-51). Turner in bakýþ açýsýyla konu ele alýndýðýnda gündelik yaþamýn ötesine geçiþi saðlayan nitelikleri ile ritüel ve müzik ya da ritüel müzik kutsal bir karakter taþýyan liminal aþamada nihayetinde sosyal yaþamla bütünleþmeyle sonuçlanacak farklýlaþmamýþ eþitlikçi bir toplum ve iliþki biçimini yaratmaktadýr. Gündelik yaþamýn ötesine taþýmak suretiyle kutsallýðý ve bu kutsallýk baðlamýnda yaratýlan toplum ve toplumsal davranýþ biçimleri ile ritüel ve müzik sosyokültürel yaþamýn devamlýlýðýný saðlayacak inanç ve ideolojileri üretmektedir. Baþka bir ifadeyle sosyokültürel yaþamýn tek bütün ve uyumlu bir biçimde devamlýlýðý için gereken metaforu kutsallýkla iliþkilendirerek yaratmakta, ritüel içinde sosyokültürel yaþamýn devamlýlýðý için metaforik bir model oluþturmaktadýr. Söz konusu bu model toplumsal yaþamda kutsalýn metafor merkezinde paylaþýlmasýný saðlamak suretiyle sosyal ve kültürel hayatýn uyum içinde devamlýlýðýnýn zeminini hazýrlamaktadýr. Öyle görünüyor ki müzik ve ritüel sadece kutsalýn varlýðýna iþaret etmekle sýnýrlý bir etki yaratmamakta ayný zamanda kutsalý ya da kutsallarý da yaratmakta (Alcorta, Sosis, 2005:332), kültürel deðerler ile sosyal normlarýn kutsallýkla katýþýk bir algý içinde kabullenilmesini, sosyokültürel yaþamýn devamlýlýðýný saðlamaktadýr. Dolayýsýyla inancýn toplumsal ifadesi ve tecrübesi müziðin ritüel baðlamý çerçevesinde kurulmakta, bireysel ve toplumsal baðlýlýk ve adanmýþlýk oluþturulmakta ve geliþtirilmektedir (Hays, Minichiello, 2005:92-93). Nitekim Warner, ritüel ve müziðin birey ve toplum arasýnda bir köprü kurmak suretiyle sosyal yaþamýn uyumlu bir biçimde devamlýlýðýný saðlama niteliðine bir sivil dinin varlýðýndan bahsedilen Amerika örneðinde iþaret etmiþtir. Warner e göre birey ve toplum arasýnda bir köprü kuran ritüeller ile linguistik ve kültürel sýnýrlar arasýnda bir köprü kuran müziðin Amerika'daki göçmen topluluklarýnda baðlayýcý ve yaratýcý bir rolü bulunmaktadýr. Ritüeller baðlamýnda müzik bireysel ve toplumsal tecrübeyi bir araya getirmekte, bir biz duygusunun meydana gelmesini saðlamaktadýr (Warner, 1997:224, ). Yine bu çerçevede olmak üzere müzik ritüeller baðlamýnda etnik grup dayanýþmasý ve milli kimliðin güçlendirilmesi için de önemli bir araç olma özelliðini taþýmakta, dinî atýflara müracaat ederek, kutsalý da katýþtýrarak milli duygularý güçlendirecek bir etkiyi beraberinde getirmektedir (Clark, 2006:477). Nitekim Meizel'in sivil din örneðinde iþaret ettiði üzere müzik, dinî referanslarý kullanarak milli bir

15 Dinî Hayatýn Ritmi: Ritüel ve Müzik 283 kimlik ve aidiyetin oluþmasýný saðlarken sivil din ise kutsalla katýþýk bir milli kimliði oluþturmak üzere müziði etkilemektedir (Meizel, 2006: 498). Anlaþýlacaðý üzere müzik kutsal ya da dinî bir baðlam çerçevesinde icra edilmese bile ritüel bir baðlam ekseninde kutsallýk kazanmakta (Hills, Argyle, 1998: 91-93) ayný zamanda da bu ritüel baðlamý ile müzik kutsalýn yaratýlmasý ve paylaþýlmasýnýn zeminini hazýrlamaktadýr. Müzik ve ritüel kutsalý barýndýran nitelikleri ile davranýþý teþvik etmekte, grup dayanýþmasý ve uyumunu saðlamakta, toplumsal duygularýn zaman ve mekân sýnýrý olmaksýzýn canlý tutulmasýna neden olmaktadýrlar. Dolayýsýyla müzik ritüeller baðlamýnda kutsallaþacak ve kutsalý yaratacak bir biçimde anlamlý ve önemli hale gelmektedir. Bu yönüyle ritüel baþlý baþýna dönüþtürücü bir güce sahiptir. Müziðin ritüel baðlamda anlamlý hale geliþi ritüellerin sosyal ve kültürel sonuçlarý da bu dönüþtürücü gücüne iþaret etmektedir (Alcorta, Sosis, 2005: , 349). SONUÇ Ritüel ve müzik, kolektif bir coþkuyu üreten, sosyokültürel yaþamýn temsili bir modelini sunan nitelikleri ile dinî hayatýn sosyokültürel yaþamla bütünleþmesinde, dindarlýðýn toplumsal boyutunun temel karakterinin belirmesinde etkin roller oynamaktadýr. Tekrarlanabilirlik, kalýplaþmýþlýk, ardýþýklýk gibi ritmik yapýsal özellikleri ile sembolik anlamsal içerikleri bir yandan inancýn öðrenilmesini temin ederken diðer yandan da inancýn kolektif bir paylaþýmýn konusu haline gelmesini saðlamaktadýrlar. Böylece bireysel bir tecrübenin konusu olan inanç, müziðin de eþlik ettiði ritüeller baðlamýnda toplumsal bir boyut kazanmakta, ritüeller vasýtasýyla birey ve toplum arasýnda güçlü bir köprü kurulmaktadýr. Söz konusu kolektif paylaþým bir yandan dinî ritüellere katýlýmý artýrarak dindarlýkta bir derinleþmeyi beraberinde getirirken diðer yandan da sosyokültürel deðerler ile bu deðerlere uygun davranýþ biçimlerinin edinilmesinin önünü açmaktadýr. Ayrýca, ritüel ve müzik sosyalizasyonu saðlamak suretiyle doðrudan sosyal bütünleþmeyi yaratabildiði gibi çatýþmalarý dramatize ederek de sosyal bütünleþmenin devamlýlýðýný temin etmektedir. KAYNAKÇA Alcorta, Candace S. ve Richard Sosis (2005), Ritual, Emotion, and Sacred Symbols The Evolution of Religion as an Adaptive Complex, Human Nature,, 16/4, ss Andrews, George W. (1916), Music as an Expression of Religious Feeling, The Musical Quarterly, 2/3 ss Begbie, Jeremy S. (2000), Theology, Music & Time, Cambridge University Press, Port Chester.

16 284 AÜÝFD XLIX (2008), sayý II Blau, Judith R. (1988), Music as Social Circumstance,Social Forces, 66/4, pp Bouchard, Larry D. (1990), The Arts and the Knowledge of Religion, The Journal of Religion, 70/3, ss Cerulo, Karen A.(1984), Social Disruption and Its Effects on Music: An Empirical Analysis, Social Forces, 62/4, ss Clark, Lynn S. (2006), Introduction to a Forum on Religion, Popular Music, and Globalization, Journal for the Scientific Study of Religion 45/4, ss Durkheim, Emile (1947), The Elementary Forms of the Religious Life: A Study in Religious Sociology, Translated from the French by Joseph W. Swain, Free Press, Illinois. Elias, Norbert (2000), Mozart Bir Dahinin Sosyolojisi Üzerine, Çev. Yeþim Tükel, Kabalcý, Ýstanbul. Eurich, Johannes (2003), Sociological Aspects and Ritual Similarities in the Relationship between Pop Music and Religion, International Review of the Aesthetics and Sociology of Music, 34/1 ss Feld, Steven (1984a), Communication, Music, and Speech about Music, Yearbook for Traditional Music, 16,ss Feld, Steven (1984b), Sound Structure as Social Structure, Ethnomusicology, 28/3 ss Feld, Steven ve Aaron A. Fox (1994), Music and Language, Annu. Rev. Anthropol.. 23, ss Geertz, Clifford (2004), Religion as a Cultural Sysyem, In Anthropological Approaches to the Study of Religion, Michael Banton (ed.), Routledge, London. Goffman, Erving (2006), Interaction Ritual Essays in Face-to-Face Behavior, Aldine Transaction, London. Hays, Terrence ve Victor Minichiello (2005), Older People s Experience of Spirituality Through Music, Journal of Religion, Spirituality & Aging, 18/1, ss Hills, Peter ve Michael Argyle (1998), Musical and Religious Experiences and Their Relationship to Happiness, Personality and Individual Differences, 25, ss Ýbn Haldun (1991), Mukaddime II, Çev. Zakir Kadiri Ugan, Milli Eðitim Bakanlýðý Yayýnlarý, Ýstanbul. Kaemmer, John E. (1980), Between the Event and the Tradition: A New Look at Music in Sociocultural Systems, Ethnomusicology, 24/1, ss Lengel, Laura (2004), Performing in/outside Islam: Music and Gendered Cultural Politics in the Middle East and North Africa, Text and Performance Quarterly, 24/3-4, ss Meizel Katherine (2006), A Singing Citizenry: Popular Music and Civil Religion in America, Journal for the Scientific Study of Religion 45/4, ss Platvoet, Jan G. (2006), Ritual: Religious and Secular, In Theorizing Rituals, Issues, Topics, Approaches, Concepts, Jens Kreinath, Jan Snoek, Michael Stausberg (eds.), Brill, Leiden. Regelski, Thomas A. (2006), Music Appreciation as Praxis, Music Education Research, 8/2, ss Segal, Robert A. (1983), Victor Turner s Theory of Ritual, Zygon, 18/3, ss Snoek, Jan A.M. (2006), Defining Rituals, In Theorizing Rituals, Issues, Topics, Approaches, Concepts, Jens Kreinath, Jan Snoek, Michael Stausberg (eds.), Brill, Leiden. Stack, Steven ve Jim Gundlach (1992), The Effect of Country Music on Suicide, Social Forces, 71/1 ss

17 Dinî Hayatýn Ritmi: Ritüel ve Müzik 285 Stausberg, Michael (2006), Ritual : A Lexicographic Survey of Some Related Terms From an Emic Perspective, In Theorizing Rituals, Issues, Topics, Approaches, Concepts, Jens Kreinath, Jan Snoek, Michael Stausberg (eds.), Brill, Leiden. Stokes, Martin (1992), Islam, the Turkish State and Arabesk, Popular Music, 11/2, A Changing Europe, ss Supičić, Ivo (1982), Music and Ceremony. Another Aspect, International Review of the Aesthetics and Sociology of Music, 13/1, ss Tracey, Hugh (1954), The Social Role of African Music, African Affairs, 53/212, ss Turley, Alan C. (2001), Max Weber and the Sociology of Music, Sociological Forum, 16/4, ss Turner, Victor (1974), Dramas, Fields, and Metaphors Symbolic Action in Human Society, Cornell University Press, New York. Warner, R. Stephen (1997), Religion, Boundaries, and Bridges, Sociology of Religion, 58/3 ss Woolston, H. B. (1902), Religious Emotion, The American Journal of Psychology, 13/1, ss