ÖDEMELER DENGESÝ ÝÇÝNDEKÝLER

Transkript

1 ÖDEMELER DENGESÝ ÝÇÝNDEKÝLER 1. GÝRÝÞ 1 2. ÖDEMELER BÝLANÇOSUNUN KAVRAMSAL ÇERÇEVESÝ VE MÝLLÝ GELÝR HESAPLARIYLA ÝLÝÞKÝSÝ ÖDEMELER BÝLANÇOSU: TANIM ÇÝFT KAYIT SÝSTEMÝ EKONOMÝ KAVRAMI DEÐERLEME VE KAYIT ZAMANIYLA ÝLGÝLÝ ÝLKELER ÝÞLEM TÜRLERÝ DEÐÝÞÝMLER (EXCHANGES) KARÞILIKSIZ TRANSFERLER ÖZEL ÇEKME HAKLARININ TAHSÝSÝ ALTIN MEVCUTLARINDAKÝ DEÐÝÞÝKLÝKLER ÜLKE SINIRLARINDA DEÐÝÞÝKLÝK VE GÖÇ HAK VE YÜKÜMLÜLÜKLERÝN YENÝDEN SINIFLANDIRILMASI DEÐERLEME DEÐÝÞÝKLÝKLERÝ BÝR EKONOMÝDEKÝ YERLEÞÝKLER YERLEÞÝKLÝK: TANIM 15

2 3.2. GENEL HÜKÜMET KÝÞÝLER KÝÞÝLERE HÝZMET SUNAN KAR AMACI GÜTMEYEN ÖZEL KURULUÞLAR GÝRÝÞÝMLER GENEL TANIM GÝRÝÞÝM TÜRLERÝ GÝRÝÞÝM TANIMININ ÖZEL SONUÇLARI KURULUÞLARIN BÖLÜNMESÝ HAREKETLÝ DONANIM TEMSÝLCÝLÝKLER TESÝSATLA UÐRAÞAN GÝRÝÞÝMLERÝN YERLEÞÝKLÝÐÝ KÝRALANAN MALLAR ANALÝTÝK TABLO BÝR ANALÝTÝK TABLONUN HAZIRLANMASI ÇOK KARÞILAÞILAN ANALÝTÝK BÝLANÇO TÜRLERÝ STANDART BÝLEÞENLER STANDART BÝLEÞENLER LÝSTESÝ LÝSTENÝN UYGULANMASI NET HATA VE NOKSAN TEMEL SINIFLANDIRMALAR AYRINTILI SINIFLANDIRMALARIN TANIMI 25 I. CARÝ HESAP 25 A. MAL, HÝZMET VE GELÝR 25 B. KARÞILIKSIZ TRANSFERLER 26 II. SERMAYE HESABÝ 27 A. SERMAYE, REZERV DIÞI 27 B. REZERVLER 28 ÖDEMELER BÝLANÇOSUNUN STANDART BÝLEÞENLERÝ 28

3 I. CARÝ HESAP 28 A. MAL, HÝZMET VE GELÝR 28 B. KARÞILIKSIZ TRANSFERLER 29 II. SERMAYE HESABÝ 29 A. SERMAYE, REZERV HARÝÇ 29 B. REZERVLER MAL TÝCARETÝ TANIM MÜLKÝYETÝN DEÐÝÞMESÝ KAYIT KONUSUNDAKÝ UZLAÞIM MÜLKÝYET DEÐÝÞÝKLÝÐÝ ESASININ ÝSTÝSNALARI SINIRI GEÇMEYEN MALLAR MÜLKÝYET DEÐÝÞTÝRMEDEN SINIRI GEÇEN MALLAR MAL TÝCARETÝ DIÞINDAKÝ KALEMLER ÝÇÝNDE SINIFLANDIRILAN MALLAR HÝZMET VE GELÝR KALEMLERÝ ÝÇÝNDE SINIFLANDIRILAN MALLAR MALÝ KALEM SAYILAN MALLAR ÖZEL MAL TÜRLERÝ KAYIT ZAMANI DEÐERLEME PÝYASA DEÐERLEMESÝ DEÐERLEME YERÝ NAVLUN VE SÝGORTA NAVLUN SÝGORTA DÝÐER TAÞIMACILIK TANIM YOLCU HÝZMETLERÝ 44

4 12.3. LÝMAN HÝZMETLERÝ, VS LÝMAN HÝZMETLERÝ TAÞIYICI AYRICALIKLARI ÇEÞÝTLÝ TAÞIMACILIK YOLCULUK TANIM YOLCU TÜRLERÝ ÝÞ AMACIYLA YOLCULUK EDENLER ÖÐRENCÝ VE STAJYERLER GÜNÜBÝRLÝKÇÝLER DÝÐER YOLCULAR KAPSANAN MAL VE HÝZMETLER YATIRIM GELÝRÝ KAPSAM SINIFLANDIRMA DOLAYSIZ YATIRIM GELÝRÝ DÝÐER YATIRIM GELÝRÝ KAYIT ZAMANI KAZANÇLARIN ÖLÇÜMÜ VE KAYDEDÝLMESÝ HESAPLAMA YÖNTEMÝ YENÝDEN YATIRILAN KAZANÇLARIN KAYDEDÝLMESÝ ZARAR KAYITLARI KAR PAYLARI VE KURUCULARA VERÝLEN HÝSSE SENETLERÝ DÝÐER MAL VE HÝZMET GELÝRLERÝ KAPSAM TEMEL RESMÝ ÝÞLEM TÜRLERÝ YURTDIÞINDAKÝ ELÇÝLÝK VE KONSOLOSLUKLAR YURTDIÞINDAKÝ ASKERÝ BÝRLÝK VE TEMSÝLCÝLÝKLER 53

5 YURTDIÞINDA BULUNAN DÝÐER RESMÝ KURULUÞLAR ORTAK ASKERÝ DÜZENLEMELER HÜKÜMET TARAFINDAN SAÐLANAN YA DA HÜKÜMETÝN ALDIÐI DÝÐER ASKERÝ OLMAYAN MAL VE HÝZMETLER SAÐLANAN YA DA ALINAN ASKERÝ HÝZMETLER TEMEL ÖZEL ÝÞLEM TÜRLERÝ EMEK GELÝRÝ, MÜLK GELÝRÝ, DÝÐER MAL VE HÝZMETLER KARÞILIKSIZ TRANSFERLER TANIM DEÐERLEME VE ZAMANLAMA SINIFLANDIRMA ÖZEL KARÞILIKSIZ TRANSFERLER RESMÝ KURULUÞLARARASI KARÞILIKSIZ TRANSFERLER ANA ÜLKENÝN YAPTIÐI DÝÐER RESMÝ KARÞILIKSIZ TRANSFERLER YABANCI ÜLKELERCE YAPILAN DÝÐER RESMÝ KARÞILIKSIZ TRANSFERLER SERMAYE HESABI (MALÝ KALEMLER) TANIM MALÝ KALEMLERÝN KAPSAMI VARLIKLARLA ÝLGÝLÝ ÝÞLEMLER ÝÞLEM TÜRLERÝ ÝÞLEMÝ GERÇEKLEÞTÝREN TARAFLAR KAZANÇLARIN YENÝDEN YATIRILMASI ÖZEL DURUMLAR DÝÐER DEÐÝÞÝKLÝK TÜRLERÝ KAYDEDÝLMESÝ GEREKEN DEÐÝÞÝKLÝK TÜRLERÝ 64

6 KAYDEDÝLMESÝ GEREKMEYEN DEÐERLEME DEÐÝÞÝKLÝKLERÝ KAYDEDÝLMESÝ GEREKMEYEN SINIFLANDIRMA DEÐÝÞÝKLÝKLERÝ SAFÝ KAYIT DEÐERLEME VE ZAMANLAMA SINIFLANDIRMA SERMAYENÝN ÝÞLEVSEL TÜRLERÝ UZUN VADELÝ VE KISA VADELÝ SERMAYE YURTÝÇÝ KESÝMÝ DÝÐER SINIFLANDIRMALAR ÖLÇÜM SORUNLARI DEÐERLEME DEÐÝÞÝKLÝKLERÝNÝN HESAPLANMASI YABANCI YETKÝLÝLERÝN REZERVLERÝNÝ OLUÞTURAN YÜKÜMLÜLÜKLER DOLAYSIZ YATIRIM KAVRAMIN AÇIKLANMASI DOLAYSIZ YATIRIM SERMAYESÝ SAFÝ KAYIT PORTFÖY YATIRIMI TANIM UZUN VADELÝ TAHVÝLLER HÝSSE SENETLERÝ, SERMAYE ÞÝRKETLERÝ DAHÝL DEÐERLEME DÝÐER SERMAYE TANIM SINIFLANDIRMA BORÇLARIN KAYDEDÝLMESÝ REZERVLER 78

7 ÖDEMELER DENGESÝ 1. Giriþ Ödemeler bilançosu raporu, geniþ bir tanýmlamayla, bir ekonominin uluslararasý ekonomik iþlemlerinin, yani, bir ekonominin dünyanýn geri kalan kýsmýndan aldýðý ve dünyanýn geri kalan kýsmýna verdiði mal ve hizmetlerin ve ekonominin dünyanýn geri kalan kýsmý karþýsýndaki hak ve yükümlülüklerindeki deðiþikliklerin kaydý olarak tanýmlanabilir. Bu tür bir kayýt, iþlemlerin ekonomiye etkilerini deðerlendirmek gibi temel bir amacýn ötesinde çeþitli amaçlarla kullanýlabilir. Bir ekonominin ödemeler bilançosu dünyanýn geri kalan kýsmýnýn o ekonomiyle alýþ veriþlerini yansýttýðýndan, uluslararasý topluluk tekil üyelerinin raporlarýyla doðrudan ilgilidir. Bu tür raporlarýn bu açýdan yorumlanmasý, bütün ülkelerin istatistikleri ayný kavramlar üzerine kurulup tek biçimli olarak derlendiklerinde açýktýr ki daha da kolaylaþacaktýr. Bu Kýlavuz'la güdülen amaç, üye ülkelerin ödemeler bilançosu raporu için tek biçimli istatistikler derlerken baþvuracaklarý standart kavramlarý, ilkeleri, tanýmlarý, izlenecek yollarý, uzlaþýmlarý ve sýnýflandýrma planýný önermek ve bu önerilerin temelini oluþturmaya yardým edecek kavramsal çerçeve ve analitik hususlarý tartýþmaktýr. Hedef, derleyicilere, verileri ülkelerin uluslararasý iliþkilerini çözümlemeyi kolaylaþtýracak ve ülkelerarasý karþýlaþtýrýlabilirliði ençoklayacak þekilde toplamalarýna ve düzenlemelerine yardým etmektir. Bu amaca yönelik olarak, kavramlarýn ve ilkelerin uygulanmasýnda izlenecek ampirik kýlavuzlar ve örnekler konulmuþ ve raporun çeþitli sunuluþ tarzlarý için çok karþýlaþýlan bloklar olarak kullanýlabilecek bir dizi standart bileþen belirlenmiþ ve belli bir ayrýntý düzeyinde tanýmlanmýþtýr. Ödemeler bilançosuna yönelik kavramsal çerçevenin genel taslaklarý 2. Bölüm'de tartýþýlmaktadýr. Özet olarak, kullanýlan sistem, belli bir ekonomi için dünyanýn geri kalan kýsmý karþýsýndaki bütün iþlemlerin kaydedildiði, çift kayýt esasýna dayanan bir sistemdir. Ýþlemlerin çoðu eþit alacak ve borç kayýtlarýndan oluþan çiftlerde yansýtýlýr ve otomatik olarak bu þekilde bir karþýlýðý olmayan giriþler için özel türde denkleþtirici kayýtlar yapýlýr. Bu nedenle rapordaki bütün alacak kayýtlarýnýn toplamý esas itibariyle bütün borç kayýtlarýnýn toplamýna sayýsal olarak eþittir.

8 Gerçekte ortaya çýkabilecek herhangi bir eþitsizlik net hata ve noksana atfedilebilir. Ortaya çýkabilecek iþlem türleri bölümde tartýþýlmakta ve bunlara tekabül eden dengeleyici kayýtlar gerektiði yerde tanýmlanmaktadýr. Ýkinci Bölüm'de ayrýca ülkelerarasý karþýlaþtýrýlabilirlik amaçlanýyorsa benzer muamele görmesi gereken diðer kavramsal hususlara deðinilmektedir. Bu hususlarýn içinde ekonominin kapsamý, uluslararasý iþlemleri deðerlendirmeye yönelik kurallar, ve bu tür iþlemlerin kaydýnýn yapýlmasý gereken zaman belirtilebilir. Son olarak, bölümde ödemeler bilançosu ile, bununla iliþkili ekonomik veriler, özel olarak, milli gelir hesaplarý ve uluslararasý yatýrým pozisyonu arasýndaki yakýn iliþkiye iþaret edilmektedir. Bir ekonominin sýnýrlarýnýn belirlenmesinde baþvurulacak kurallar ayrýntýlý olarak 3. Bölüm'de tartýþýlmaktadýr. Genel bir ifadeyle, bir ekonomi, sözkonusu bölgeyle, diðer herhangi bir bölgeden daha yakýn iliþkiye sahip olan ekonomik varlýklardan -hükümet, bireyler, kâr amacý gütmeyen özel kuruluþlar ve giriþimler- oluþur. Pek çok kuruluþ, özellikle uluslararasý iþlemlerle uðraþanlar, birden fazla bölgeyle bir ölçüde iliþki içinde bulunduklarýndan, özel durumlarda ayný muamelenin gerçekleþtirilebilmesini saðlamak amacýyla bir dizi izlenecek ilke verilmiþtir. 4. Bölüm'de, güç bir konu olan deðerleme konusu incelenmektedir. Bu Kýlavuz'da deðerleme için belirtilen esas, bir bütün olarak milli gelir hesaplarýna benzer þekilde, piyasa fiyatýdýr. Kavram olarak, piyasa fiyatý, alýcý ve satýcýnýn gözönünde sadece ticari hususlarý bulunduran birbirinden baðýmsýz taraflardan oluþtuklarýnda, alma eylemine istekli alýcýnýn satma eylemine istekli satýcýya ödediði fiyattýr; kesin olarak belirtilecek olursa, bu koþullar altýnda gerçekleþen her iþlem bir piyasa fiyatýna sahiptir. Bununla birlikte, bu anlamda bir piyasa fiyatýnýn oluþumu için gereken koþullardan bir ya da daha çoðu pek çok durumda mevcut olmadýðýndan ortaya bu konuyla ilgili güçlükler çýkar. Örnekse, bir iþlemi gerçekleþtiren taraflar baðlý kuruluþlardan oluþmakta ise, bunlar birbirinden baðýmsýz taraflar oluþturmazlar ve ticari hususlar, her zaman taraflarýn gözönünde bulundurduklarý tek husus olmayabilir. Bu nedenle, gerçek bir piyasa fiyatýna en yakýn deðerin belirlenmesi genellikle uygulamaya iliþkin bir sorun olarak ortaya çýkar.

9 5. Bölüm'ün konusunu oluþturan zamanlama, çoðunlukla kaydedilecek rakamlar üzerinde önemli bir etkiye sahip olmasýna karþýn, uðraþýlmasý deðerlemeden daha kolay olan bir kavramdýr. Bu Kýlavuz'da kabul edilen temel ilke, iþlemlerin, ilgili gerçek kaynaklarýn ya da mali kalemlerin mülkiyetlerinde yasal bir deðiþiklik olduðu zaman kaydedilmeleridir. Mülkiyetteki yasal deðiþikliðin gerçekleþtiði zaman, ilgili taraflarýn iþlemleri defterlerine kaydettikleri zaman olarak alýnýr. Bölümde, gerçekte mülkiyette bu türden yasal deðiþiklikleri yansýtmayan iþlemlerin ele alýnýþý ve ödemeler bilançosuna temel oluþturan istatistiksel verilerin farklý bir ilkeye göre derlenmesi durumunda ortaya çýkan düzeltme sorunu tartýþýlmaktadýr. Hesap biriminin ve çeþitli para birimleri cinsinden ifade edilmiþ verileri bu hesap birimine çevirmede izlenecek yöntemin seçimi -ödemeler bilançosu çerçevesinde özel önem taþýyan konular- 6. Bölüm'de ele alýnmaktadýr. Bütün ödemeler bilançosunun sabit fiyatlarla (gerçekte, hacim olarak) ifade edilmesi nadir rastlanan bir durumdur. Yine de, ödemeler bilançosu kullanýcýlarý, en azýndan, uluslararasý iþlemlerin piya-sa fiyatlarýnýn, kendisine göre, döviz kuru dalgalanmalarýna baðlanabi-lecek sapmalardan mümkün olduðunca baðýmsýz olacaðý bir hesap birimine sahip olmak isterler. Söylemeye gerek yok, tümüyle deðiþmez nitelikte olan bir birim gerçekte mevcut deðildir ve yapay olarak bir birimin doyurucu bir þekilde oluþturulmasý mümkün deðildir, hele de iþlemlerin gerçekleþtirildiði dövizlerle ilgili kurlarýn bir günden diðerine önemli ölçüde dalgalandýðý bir dönemde. Dahasý, iþlem için kullanýlan para biriminden baþka bir hesap birimi cinsinden ifade edilen bir piyasa fiyatýnýn türetilmesi kavramsal bir sorun oluþturur. Bu sorunun çözülme-miþ halde býrakýlmasý mümkün deðildir, çünkü ödemeler bilançosunda kaydedilecek iþlemler aslýnda çeþitli para birimleri cinsinden ifade edil-miþlerdir ve toplulaþtýrýlmadan önce, ulusal para birimine ya da herhangi bir baþka hesap birimine dönüþtürülmeleri gerekir. Bu Kýlavuz'da öneri-len dönüþtürme yöntemleri makul bir düzeydeki bir uluslararasý tekbiçim-liliði saðlamak amacýyla oluþturulmuþ pragmatik çözümlerdir. 7. Bölümün konusu, ödemeler bilançosu raporlarýnýn analitik kullanýma uygun bir biçimde sunulmasýdýr. En basit terimlere indirgendiðinde, ödemeler bilançosu analizi, raporu oluþturan bütün serilerin, -kullanýlan çift kayýt sisteminden ötürü- sayýsal olarak eþit fakat karþýt iþaretler taþýyan iki gruba (yani, net alacak ve net borç) bölünmesini

10 içerir. Bir gruptaki kalemlerin, onlarý diðer gruptaki kalemlerden ayýrdeden bir niteliðe yada niteliklere ortak olarak sahip olduklarý varsayýlýr. Böylece iki grubun davranýþý bu niteliklere göre tahminen açýklanabilir. Çeþitli analitik çerçevelerde uygulanabilecek yaklaþýmlarýn sayýsý gerçek-te oldukça fazladýr ve genellikle iki ya da daha fazla nitelik takýmý eþanlý olarak inceleme altýndadýr. Uygulamada, bu nedenle, bir ödemeler bilan-çosu raporu tipik olarak kendileri için iþlemlerin "bilançolar" biçiminde özetlendiði iki ana gruptan fazlasýný tanýmlar. Bu bilançolara çeþitli yardýmcý ya da kýsmi bilançolar eklenebilir. Standart bileþenlerin belirli bir düzenleniþi muhtemelen zamanla hem farklý ülkeler arasýnda hem de belli bir ülke için çeþitli durum ve baðlamlarda, farklý analitik anlamlara sahip olacaðýndan, bu Kýlavuz içinde analiz konusunu derinlemesine incelemek amaçlanmamýþtýr. Dahasý, çeþitli analistler doðal olarak farklý yaklaþýmlarýn göreli üstünlükleri konusunda kendi yargýlarýný oluþturacaklarýndan, bu alan tartýþmaya açýktýr. Bununla birlikte, aþaðýdaki nedenlerden ötürü konu Kýlavuz'da ele alýnmýþtýr. (a) Kýlavuz ödemeler bilançosunun bütün teknik yönleri üzerine bir bilgi kaynaðý olarak düþünülmüþtür. (b) Gösterilen sunuþlarýn arkasýndaki hususlar hakkýnda tanýmlar ve açýklamalarýn bulunacaðý yer diðer Fon yayýnlarý ve milli kaynaklardýr. (c) Standart bileþenler ve bunlarýn tanýmlarý hakkýnda bu Kýlavuz'un bundan sonraki bölümlerinde yapýlan öneriler, en iyi, bunlarý biçimlendiren analitik yaklaþýmlarýn ýþýðýnda anlaþýlabilir. 8. Bölüm'de Kýlavuz'un, iþlemleri sýnýflandýrma ve ödemeler bilançosu kalemlerini tanýmlama konularýna ayrýlmýþ kýsýmlarý tanýtýlmaktadýr. Bir sýnýflandýrma düzeni yalnýzca, kavramsal çerçevenin kapsadýðý bütün tekil iþlemlerin idare edilebilir sayýdaki anlamlý kalemlere ayrýlmasýnýn sistematik bir yoludur. Kalemlerin seçimi, kalemlerin davranýþ ve büyüklükleri, istatistiksel uygunluk ve raporun analiz edileceði görüþ açýsý gibi hususlarýn gözönüne alýnmasýyla, tamamen muhakemeye dayalýdýr. Standart sýnýflandýrmadan ayrýlan hususlar kolaylýkla farkedilebilmesine ve bu nedenle kullanýcýyý yerleþiklik, deðerleme ve zamanlama konusundaki genel ilkelerden sapmalar kadar yanlýþ yönlendirmeye yatkýn olmamasýna karþýn, bunlar yine de ülkelerarasý karþýlaþtýrmanýn önünde ciddi engeller oluþturabilirler. Dahasý, sýnýflandýrma konusunda bir sýnýflandýrmaya uymak, bunun makul bir standart olmasý ve neyin amaçlandýðýna pek kuþku býrakmayacak kadar açýk olmasý koþuluyla, genellikle derleyicinin yapabileceði bir þeydir. Bu nedenle Kýlavuz'da, tek

11 tek standart bileþenler arasýnda çekilecek sýnýrlarýn tanýmýna epey yer ayrýlmýþtýr. Sýnýflandýrma konusundaki tartýþma genelden özele adým adým ilerler. 8. Bölüm'de, "standart bileþenler"in listesi þeklinde, bütün sýnýflandýrma düzeninin özet bir tanýmý verilmektedir. 9 ve 17. Bölümlerde, standart bileþenlerin ayrýldýðý iki ana grup olan cari hesap ve sermaye hesabý tanýtýlmakta ve bunlara uygulanabilen temel kurallar incelenmektedir. Bu genel bölümlerin her birisini, ana grubun bileþenlerine ayrýlmýþ bir dizi bölüm izlemektedir. Bu yöntem bütün ilkeleri en yakýndan iliþkili olduklarý baðlamlarda tartýþma fýrsatý tanýmaktadýr. Örnekse, kayýt zamaný konusundaki temel husus olan mülkiyet deðiþikliði, en yararlý biçimde, mal ticareti baþlýðý altýnda iþlenebilir. Çünkü bu bileþen sýk sýk zamanlama sorunlarýnýn en önemlilerine yol açar. Gelir 2. Ödemeler Bilançosunun Kavramsal Çerçevesi ve Milli Hesaplarýyla Ýliþkisi 2.1. Ödemeler Bilançosu: Taným Ödemeler bilançosu, belirli bir dönem için (a) bir ekonomiyle dünyanýn geri kalan kýsmý arasýndaki mal, hizmet ve gelir ile ilgili iþlemleri, (b) mülkiyet deðiþikliklerini ve bu ekonominin elinde bulunan altýn, özel çekme haklarý (SDR) ve dünyanýn geri kalan kýsmýna yönelik hak ve yükümlülüklerdeki diðer deðiþiklikleri ve (c) karþýlýksýz transferleri ve muhasebe açýsýndan, yukarýda sözü edilen iþlem ve deðiþikliklerle ilgili olarak yapýlan kayýtlardan birbirini karþýlýklý olarak dengelemeyenleri dengelemek için gereken karþýlýk kayýtlarýný gösteren istatistiksel bir rapordur. Yukarýdaki tanýmdan ödemeler bilançosu raporunun geniþ kapsamý büyük oranda çýkarýlabilmesine karþýn, ancak uzlaþýmlarýn kabulüyle halledilebilecek bazý özel durumlar ortaya çýkmaktadýr. Bu durumlar temelde (a) bir iþlemi neyin oluþturduðuna ve (b) mülkiyet deðiþikliðinin yol açtýklarýna ilave olarak eldeki yabancý mali kalemlerdeki hangi deðiþikliklerin raporda yansýtýlacaðýna dair kararlarý içerir. Milli gelir hesaplarý açýsýndan, mal, hizmet ve gelirle ilgili bir iþlemin kesin açýklamasý, bir tarafýn diðerine bu türden bir gerçek kaynak vermesidir. Bununla birlikte, gereken iki tarafýn tek bir yasal kuruluþ oluþturduðu, gerçek bir kaynak yasal mülkiyette gerçek bir deðiþiklik

12 olmadan verildiði ya da sýnýrlý anlamda bir iþlem olarak görülmeyen bir diðer deðiþiklik benzer ekonomik sonuçlar oluþturduðu durumlarda, bir iþlemin ortaya çýktýðýnýn kabul edilip edilmeyeceðine dair bir soru ortaya çýkar. Bu Kýlavuz'da, "iþlem" terimi genellikle, kolaylýk saðlamak amacýyla, uzlaþým gereði ödemeler bilançosunda gösterilmesi gereken herhangi bir deðiþiklik türünü belirtecek þekilde, geniþ anlamda kullanýlmýþtýr. Benzer þekilde, bir ekonominin elindeki yabancý mali kalemlerdeki deðiþiklikler için yapýlan ödemeler bilançosu kayýtlarý yalnýzca bir yerleþik ile bir yabancý arasýndaki mülkiyet deðiþikliklerini yansýtmakla kalmaz. Bununla birlikte bu kayýtlar, bir diðer uç olan, belirli bir dönem boyunca bir ekonominin elindeki bu tür varlýklarýn deðerindeki bütün deðiþiklikleri de kapsamaz. Tam olarak nelerin kapsanacaðý bir muhakeme meselesidir; bu Kýlavuz'da önerilen uzlaþýmlar aþaðýda kýsým (5)'te belirtilmiþ ve 17. Bölüm'de daha ayrýntýlý olarak belirlenmiþtir. Yukarýda verilen ödemeler bilançosu tanýmý kavramsal çerçeve ile ilgilidir. Bu tanýmda, ödemeler bilançosunun derlenmesinde uygulanacak standartlarýn önerilmesinde uðraþýlmasý ayný ölçüde önemli olan diðer yönlere açýk bir gönderme yapýlmamaktadýr. Bu bölümde, bu Kýlavuz'da, içinde özel önerilerin yapýldýðý genel çerçeve, özellikle ödemeler bilançosu raporunun oluþturulmasýnda kullanýlan sistemin doðasý, bir ekonominin sýnýrlarýnýn belirlenmesi, deðerleme ve kayýt zamaný kurallarý konusundaki temel gerekler, rapora dahil edilecek ekonomik iþlem türleri ve ödemeler bilançosunun milli gelir hesaplarýnýn kapsayýcý sistemiyle, uluslararasý yatýrým pozisyonunu da içerecek þekilde, iliþkisi tanýmlanmaktadýr. Bu konularýn pratik uzantýlarý izleyen bölümlerde açýklanmaktadýr Çift Kayýt Sistemi Ödemeler bilançosunun oluþturulmasýnda uygulanan temel kabul, kaydedilen her iþlemin tam olarak eþit deðerde olan iki kayýtla gösterilmesidir. Bu kayýtlardan birisi alacak kaydý olarak düzenlenir ve pozitif iþaretli olduðu düþünülür, diðer kayýt ise borç kaydý olarak adlandýrýlýr ve negatif iþaret verilir. Böylece, esas itibariyle, pozitif iþaretli bütün kayýtlarýn toplamý negatif iþaretli bütün kayýtlarýn toplamýna eþittir ve rapordaki bütün kayýtlarýn net bakiyesi sýfýrdýr.

13 Ödemeler bilançosundaki çoðu kayýt ekonomik deðerlerin bir diðer ekonomik deðer karþýlýðýnda alýndýðý ya da verildiði iþlemlere gönder-mede bulunur; bu deðerler gerçek kaynaklar (mal, hizmet ve gelir) ve mali kalemlerden oluþur. Bu nedenle, kayýt sisteminin gerektirdiði denge-leyici alacak ve borç kayýtlarý genellikle, birbiriyle deðiþilen iki kalem için eþit tutarlarda kayýt yapmanýn sonucunda oluþurlar. Kalemler deðiþilmek yerine karþýlýksýz olarak verildiðinde, ya da diðer nedenlerden ötürü ka-yýtlar tek taraflý olduðunda, gereken karþýlýklarý saðlamak üzere -sýrasýy-la, karþýlýksýz transferler ve karþýlýklar olarak adlandýrýlan- özel tipte kayýt-lar yapýlýr. Ödemeler bilançosunda yapýlabilecek kayýt çeþitleri, kýsým (5)'te tartýþýlmaktadýr. Sistemin uzlaþýmlarý altýnda, ana ülke (a) ihracat anlamýna gelen gerçek kaynaklar için ve (b) ekonominin yabancý varlýklarýnda bir azalmayý ya da yabancý yükümlülüklerinde bir artýþý yansýtan mali kalemler için alacak kayýtlarý yapar. Diðer taraftan, ana ülke (a) ithalat anlamýna gelen gerçek kaynaklar için ve (b) varlýklarda bir artýþ ya da yükümlülüklerde bir azalma anlamýna gelen mali kalemler için borç kayýtlarý yapar. Yani, varlýklar için -ister gerçek isterse mali olsun- pozitif iþaretli bir sayý (alacak) bir azalmayý, negatif iþaretli bir sayý (borç) ise bir artýþý yansýtýr. Tersine, (mali varlýklarýn yazý tarafý olarak görülebilecek) yükümlülükler için pozitif iþaretli bir sayý bir artýþý ve negatif iþaretli bir sayý ise bir azalmayý gösterir. Karþýlýksýz transferler ve karþýlýklar, karþýlýðýný oluþturduklarý kayýtlar borç olduðunda alacak olarak ve sözkonusu kayýtlar alacak olduðunda da borç olarak gösterilirler. Uygulamada, ödemeler bilançosu raporlarýnýn çoðu, istatistiksel ya da analitik sebeplerden ötürü,en azýndan bir ölçüde kýsaltýlýr/özetlenir. Bir mal, hizmet, gelir türü ya da sermaye kalemi için yapýlan alacak ve borç kayýtlarý ya ayrý ayrý ya da toplulaþtýrýlmýþ olarak gösterilir; örnekse, mal ihracatý (alacak) ve ithalatý (borç) yerine bir ticaret fazlasý ya da açýðý (sýrasýyla net alacak ya da borç) gösterilebilir. Ayný þekilde, ayný iþlemin birbirine karþýlýk gelen alacak ve borç yönlerini gösteren iki kayýt birleþtirilerek bakiyesi sýfýr olan tek bir kayýta indirgenebilir, bu durumda iþlem aslýnda "atlanmýþ" ya da raporun "dýþýnda tutulmuþ"tur. Örnekse, hibe olarak verilen askeri donaným mal ticareti kalemine bir alacak olarak girilip karþýlýksýz transfer için buna karþýlýk gelen borç kaydý bir diðer kaleme yapýlabilir, ya da transfere karþýlýk gelen donanýmýn dengeleyici kaydý, bakiyesi sýfýr olduðundan gizlenebilecek/örtülü tutulabilecek hayali bir kaleme yapýlarak, askeri

14 hibeler raporun "dýþýnda tutulabilir". Bu nedenle, bir raporun görünüþteki içeriði ya da kapsamý, iþlemlerin gayrý safi esasta mý yoksa safi esasta mý ele alýndýðýna baðlýdýr. Bu Kýlavuz'daki önerilerle hangi iþlemlerin gayrý safi esasa göre, hangilerinin safi esasa göre kaydedileceði belirlenmektedir; bununla birlikte, sonuçta oluþan standart bileþenler listesi, raporun analitik kullanýma yönelik bir sunuluþ tarzýnda, daha fazla safi hale getirmek yoluyla kolayca kýsaltýlabilir. Çift kayýt sisteminin, bir ödemeler bilançosu raporunun analitik potansiyeline, bir baþka yoldan önemli ölçüde katkýda bulunduðu düþünülebilir. Kayýtlar, istenen herhangi bir ölçüte göre iki gruba ayrýldýðýnda, gruplarýn toplamlarý her zaman karþýt iþaretli olanlarýn toplamýyla sayýsal olarak eþit olacaktýr. Bir grubun davranýþ tarzý kimi zaman diðer grubunkinin açýklamasýný saðlayacaktýr. Diðerlerinden ayrýlacak karakteristiklerin, kendiliðinden gerçekleþtirilmiþ iþlemler ve bunlarý finanse etmek amacýyla ortaya çýkan akýmlar gibi, seçimi ve bu yaklaþýmla türetilebilecek kýsmi bilançolar arasýndaki iliþkiler ödemeler bilançosu analizinin temel konularýný oluþturur Ekonomi Kavramý Daha önce sözedildiði gibi, bir ekonomi, bir bölgeyle diðer herhangi bir bölgeden daha yakýn iliþkisi olan ekonomik varlýklardan oluþmuþ olarak kabul edilir. Belli bir ekonominin ödemeler bilançosuna, eðer varlýk ekonominin bir yerleþiði olarak görülüyorsa, bir varlýðýn dünyanýn geri kalan kýsmýyla olan iþlemleri, ya da, eðer varlýk yerleþik olmayan bir varlýk olarak görülüyorsa, bir varlýðýn ekonomiyle olan iþlemleri kaydedilir. Çift kayýt sisteminden ötürü, yerleþikliðe iliþkin genel kurallar ya da belli varlýklarýn durumu hakkýnda alýnan kararlardan ötürü raporda bir dengesizlik ortaya çýkmasý mümkün deðildir, fakat kaydedilmesi gereken iþlem türleri büyük ölçüde etkilenebilir. Bu nedenle, kalemlerin içeriðini tekbiçimli olarak belirlemek ve bunlarýn ülkelerarasý karþýlaþtýrýlabilirliðini artýrmak/kolaylaþtýrmak için, yerleþiklik konusunda uluslararasý bir standarda ihtiyaç vardýr Deðerleme ve Kayýt Zamanýyla Ýlgili Ýlkeler Bir ekonomik iþlemin deðerlendirileceði en uygun fiyat çok açýk deðildir. Belli bir mal için, örnekse, toptan ve perakende düzeyde piyasa ya da liste fiyatlarý; farklý yerlerdeki piyasalarda oluþan fiyatlar; üzerine gümrük vergilerinin ya da diðer vergilerin konulduðu fiyatlar; üretim mali-

15 yeti, edinme maliyeti, yerine koyma maliyeti, ya da baðlý kuruluþlar arasýndaki transfer maliyeti gibi, mal sahibinin malý defterlerinde yansýtmasýna yarayan deðerde örtük olan bir fiyat; ya da gerçek bir iþlemde oluþan alýþ yada satýþ fiyatý mevcut olabilir. Bazý nedenlerden ötürü, ödemeler bilançosunda tek bir fiyatlama ilkesi kullanýlmalýdýr. Sözkonusu nedenler þöyle belirtilebilir; kaydedilen her bir iþlemin, uygulamada ayrý kaynaklardan birbirinden baðýmsýz þekilde türetilebilen alacak ve borç taraflarý ayný fiyattan deðerlendirilmedikçe, rapor dengede olmayacaktýr; farklý ekonomilerin raporlarý, her iki taraf da ayný ilkeyi benimsemedikçe karþýlaþtýrýlabilir olmayacaktýr ve sayýlar, eðer hepsi istikrarlý ve açýkça belirtilmiþ bir ilkeye dayanmýyorsa, kullanýcý tarafýndan yanlýþ yorumlanabilir. Milli gelir hesaplarý genelde benzer sorunlarla karþýlaþmaktadýr ve bütün ülkelerde buna getirilen çözüm deðerleri piyasa fiyatlarýna ya da bunlarýn eþdeðerlerine dayandýrma ilkesinin benimsenmesidir. Piyasa fiyatlarýnýn tanýmý 4. Bölüm'ün konusunu oluþturmaktadýr. Ayný nedenlerden ötürü, bir iþlemin kaydedileceði zaman da önem taþýmaktadýr. Çeþitli fiyatlara ek olarak, sözleþmenin yapýldýðý, mallarýn yola çýktýðý, mallarýn teslim edildiði, gümrük muayenesinin tamamlandýðý, hizmetlerin yerine getirildiði, gelirin tahakkuk ettiði ve ödemenin yapýldýðý tarih gibi çeþitli uygun zamanlarýn varlýðý tamamen mümkündür. Kayýt zamaný konusunda yapýlan seçimin raporun kapsamý üzerinde bile etkisi vardýr; örnekse, mülkiyet deðiþikliklerini yansýtan bir raporda görünebilen, ticari krediler için yapýlan kayýtlar, kayýt zamanýnýn gerçek ödemeyle baðlantýlý olduðu bir raporda görünmeyecektir. Kýlavuz'da yapýlan, mülkiyetin deðiþtiði zamanla uyumlu bir ilke uygulanmasý önerisi, yine milli gelir hesaplarýyla uyum içindedir Ýþlem Türleri Ödemeler bilançosu, belli bir tarihteki durumu gösteren bir rapor deðil, belli bir dönem boyunca gerçekleþen olaylarýn kaydýdýr; bu nedenle deðiþikliklere, yani geniþ anlamda iþlemlere iþaret eder. Genellikle, ödemeler bilançosunda kaydedilen ekonomik iliþkilerdeki deðiþiklikler temelde iki taraf arasýndaki alýþveriþlerden kaynaklanýr; bunlar genellikle yerleþik olan bir tarafla yerleþik olmayan bir taraftýr ve ödemeler bilançosu bu türden bütün iþlemleri kapsar. Bununla birlikte, ek olarak, ayný tanýma uyan deðiþiklikler de diðer yollardan gerçekleþir ve bunlarýn

16 bazýlarý geleneksel olarak ödemeler bilançosunda gösterilmektedir. Gerçekte dahil edilmesi gereken kayýtlara iliþkin öneriler standart bileþenler listesinde belirtilmiþ (8. Bölüm) ve 9. Bölüm'den baþlayarak ayrýntýlý olarak açýklanmýþtýr. Bu önerilerle güdülen amaç ödemeler bilançosunu, kapsamýný uygulamada belli analiz türleri için uygun görülenden öteye geniþletmeyerek basitleþtirmektir. Çok genel bir ifadeyle, aþaðýda tanýmlanan ve gerçekte bilançoya dahil edilmeyen en yaygýn deðiþiklik türünün, rezervlerdeki bu tür deðiþiklikler ek bilgiler içinde gösterilmesine karþýn, mali kalemlerdeki deðerleme deðiþiklikleri olduðu söylenebilir. Adýna karþýn, ödemeler bilançosu, ifadenin genelde anlaþýldýðý þekliyle "ödemeler"le deðil, aþaðýda belirtilen türden "iþlemler"le ilgilidir. Bir ödemeler bilançosu çerçevesinde ilgi konusu olan bazý uluslararasý iþlemler para ödenmesini içermeyebilir ve bazýlarý için hiçbir anlamda ödeme yapýlmaz. "Ödemeler"le karþýlanan iþlemlere ilaveten bu iþlemlerin bilançoya dahil edilmesi, ödemeler bilançosu raporuyla dýþ ödemeler kaydýnýn arasýndaki temel bir farklýlýðý oluþturur Deðiþimler (Exchanges) Ödemeler bilançosundaki en önemli ve hacimce en büyük iþlem çeþidi, iþlem yapan bir ekonomik varlýðýn bir iþlem yapan bir diðer varlýða bir ekonomik deðer saðladýðý ve bunun karþýlýðýnda eþit bir deðer elde ettiði iþlemlerdir. Bu iþlemler deðiþim olarak nitelendirilebilir. Bu tür bir deðiþimdeki iki taraf farklý ekonomilerin yerleþikleridir ya da en azýndan her ikisi birden, alýþveriþini yaptýklarý mali kalemle ilgili olarak borçlu olan ekonominin yerleþikleri deðildir. Ekonomik deðeri olduðu kabul edilen ve bir ekonominin diðerine saðlayabileceði þeyler kabaca gerçek kaynaklar (mal, hizmet, gelir) ve mali kalemler olarak sýnýflandýrýlabilir. Mali bir kalemin saðlanmasý yalnýzca mevcut bir hak ya da yükümlülüðün mülkiyetindeki deðiþikliði deðil ayný zamanda bir yenisinin yaratýlmasýný ya da mevcut bir hak ya da yükümlülüðün iptalini de içerebilir. Dahasý, bir mali kalemle ilgili bir sözleþmenin koþullarý (örnekse, sözleþmenin vadesi) taraflar arasýnda anlaþma yoluyla deðiþtirilebilir; bu tür bir durum asýl sözleþmenin yerine getirilip farklý koþullar içeren bir diðer sözleþmeyle deðiþtirilmesine eþdeðerdir. Ödemeler bilançosunun, bu türden bütün iþlemleri içermesi gerekir. Bununla birlikte, yukarýdaki taným, kendi içinde, bütün durumlarda bir iþlemin bir deðiþiklik sayýlýp sayýlmayacaðýný belirlemeye yeterli deðildir. Çünkü varlýk, ekonomik deðer, ve böyle bir deðerin saðlanmasýný neyin oluþturduðuna dair kesin

17 nitelendirmeler kýsmen, kabul edilmiþ belirli uzlaþýmlardan türemektedirler Karþýlýksýz Transferler Karþýlýksýz transferleri içeren iþlemler deðiþimlerden, iþlem yapan bir tarafýn iþlem yapan diðer tarafa bir ekonomik deðer saðlamasý fakat, ekonomik deðeri olan bir karþýlýk almamasýyla ayrýlýr. Taraflardan birisi için mevcut olmayan bu deðer, karþýlýksýz transfer adý verilen bir kayýtla ifade/temsil edilir. Üzerine ekonomik bir deðer konulmayan bir karþýlýksýz transfer ile ekonomik deðeri olan (ayný zamanda mali nitelikte olmayan ve fiziksel varlýðý olmayan) bir gelir ya da hizmet kalemi arasýndaki ayrým genellikle bir uzlaþým konusudur ve genel ifadelerle belirli bir þekilde konulabilecek herhangi bir ilke ya da ölçüte dayalý deðildir. Ekonomik deðerlerin bir karþýlýk olmadan saðlanmasý ve edinilmesinin ödemeler bilançosunda gösterilmesi gerekir Özel Çekme Haklarýnýn Tahsisi Özel çekme haklarýnýn tahsisi ve iptali, bir yerleþiðin bir mali kalemi edinmesi ya da vermesi fakat bunu ekonomik deðeri olan bir þey karþýlýðýnda deðiþmemesi açýsýndan, karþýlýksýz transferleri içeren bir önceki kategoriye benzer. Bununla birlikte, karþýlýksýz transfer tanýmýndan, iþlemde yalnýzca bir taraf, yerleþik olan, bulunduðu için ve bu nedenle varlýðýn bir ekonomik ajandan diðerine aktarýmýnýn gerçekleþtiði söylenemeyeceði için ayrýlýr. Bizzat tahsis (alacak) ya da iptal (borç), sýrasýyla, varlýklardaki artýþa (borç) ya da azalýþa (alacak) uygun düþen karþýlýðý oluþturur. Bu kalemler ödemeler bilançosunda kaydedilir Altýn Mevcutlarýndaki Deðiþiklikler Altýnýn monetizasyonu ve demonetizasyonu, özel çekme haklarýnýn tahsis ve iptalinin esas itibariyle aynýsý olmayýp benzeþen, bir diðer özel durumdur. Altýn, bir yabancý üzerindeki bir hakkýn yerine ya da bu tür bir hakkýn edinilmesinde kolaylýkla kullanýlabilir nitelikte olduðundan, merkezi yetkililerce elde tutulduðunda fiilen bir yabancý varlýk olarak da kabul edilebilecek bir maldýr. Bu nedenle belli bir altýn stokunun ele alýnýþ tarzýndaki bir deðiþiklik bir ekonominin yabancý mali varlýklarýnda açýk/belli bir deðiþikliðe neden olabilir. Bu tür bir deðiþikliðin, ödemeler bilançosunda, eldeki mali varlýklardaki bir artýþ (borç) ya da azalma (alacak) için yapýlan kayda uyan monetizasyon (alacak) ya da demoneti-

18 zasyona (borç) yönelik bir karþýlýkla birlikte gösterilmesi gerekir. Bu olay, esas olarak, iþlemde yalnýzca bir ekonomik ajan -özel olarak, merkezi yetkililerin bir temsilciliði- bulunduðunda bile gerçekleþebilir. Geçerken belirtilmesi gerekir, özel çekme haklarýnýn tahsis ya da iptalinden farklý olarak, altýnýn monetizasyon ya da demonetizasyonu ekonominin ulusal servetini etkilemez Ülke Sýnýrlarýnda Deðiþiklik ve Göç Bir ekonomi kendi bölgesiyle iliþkili ekonomik ajanlara göre tanýmlandýðýndan, ekonominin sahasý, ya sýnýrlarýndaki ya da iliþkili ajanlardaki deðiþiklikten etkilenebilir. Belli bir bölge üzerindeki nüfuzda deðiþiklik, o bölgeyle iliþkili ajanlarýn statülerinde bir deðiþiklikle sonuçlanýr. Eski ekonominin yerleþikleri yeni ekonominin yerleþiklerine dönüþür. Eski ekonominin yeni ekonomiye saðlamakta olduðu söylenebilecek gerçek kaynak ve sermaye tutarý, statüleri deðiþen ajanlarýn net servetlerine eþittir. Bu nedenle, bir ekonominin sýnýr deðiþikliðinden ötürü dünyanýn geri kalan kýsmýna verdiði ya da dünyanýn geri kalan kýsmýndan aldýðý gerçek kaynaklar ve sermaye kaydedilecek olursa, raporu dengeye getirmek için, net servet aktarýmýný yansýtan bir karþýlýða da gerek olacaktýr; bununla birlikte, uzla-þým gereði, bu dengeleyici kayýtlarýn her ikisi de ödemeler bilançosunun dýþýnda tutulur. Göç durumunda, bir bireyin yerleþikliði, sözkonusu kiþi ikametgahýný deðiþtirdiði için bir ekonomiden diðerine geçmiþ sayýlýr. Bir ekonomiyi oluþturan bireylerin þahsýndaki bir deðiþiklik, etkilenen ekonomilerin herbirinde meydana gelen bir sýnýr deðiþikliði ile ayný sonuçlara yol açar. Her iki durumda da, göçmenin sahip olduðu menkul maddi deðerler gerçekte yeni ekonomiye ithal edilmiþ olur; göçmenin elindeki, eski ekonominin çýkardýðý mali olmayan gayri maddi deðerler ve eski ekonomideki bazý menkul maddi deðerler yeni ekonominin eski ekonomi üzerindeki haklarý haline gelir; göçmenin yeni ekonomi dýþýndaki bir ekonominin yerleþiklerine yönelik hak ya da yükümlülükleri yeni ekonomiye yönelik yabancý hak ya da yükümlülükler haline gelir; ve göçmenin yeni ekonominin yerleþiklerine yönelik hak ya da yükümlülükleri herhangi bir ekonomi için, dünyanýn geri kalan kýsmýna yönelik hak ya da yükümlülükler olmaktan çýkar. Tüm bu kaymalarýn net toplamý göçmenin net servetine eþittir ve bunun da, eðer diðer kaymalar kaydediliyorsa, bir

19 karþýlýk olarak kaydedilmesi gerekir; kayýtlar aslýnda, karþýlýklarýn bir karþýlýk olarak gösterilmektense adet gereði karþýlýksýz transferlerle birlikte dahil edildiði, ödemeler bilançosuna yapýlýr Hak ve Yükümlülüklerin Yeniden Sýnýflandýrýlmasý Bu Kýlavuz'da mali kalemlerin sýnýflandýrýlmasý alacaklý ya da borçlunun saiklerini ortaya çýkaracak þekilde düzenlenmiþtir. Bu saikler dönemden döneme deðiþerek özelliklerde deðiþikliðe yol açanilir ve bu tür deðiþikliklere göre mali kalemler yeniden sýnýflandýrmaya konu olur. Konu ile ilgili iki temel örnek, dolaysýz yatýrým ile diðer sermaye türleri arasýnda ve rezervler ile diðer sermaye türleri arasýnda çekilen ayrýmlardýr. Örnekse, birbirinden baðýmsýz olarak, ellerinde, yurtdýþýndaki tek bir giriþim tarafýndan çýkarýlan hisse senetleri biçiminde portföy yatýrýmý bulunduranlar, giriþimin yönetiminde sürekli olarak etkili olmak üzere bir grup oluþturabilirler; bu durumda ellerindeki hisse senetleri dolaysýz yatýrým için gereken koþullara uyar ve yatýrýmýn durumundaki deðiþiklik bir yeniden sýnýflandýrma olarak kaydedilebilir. Benzer þekilde, yabancýlar üzerindeki haklar yerleþik yetkililerin dolaysýz ve etkin denetimine girebilir ya da bu denetimden çýkabilir. Bu durumda ise rezervler ile rezerv dýþý sermaye arasýnda bir yeniden sýnýflandýrma ortaya çýkar. Ödemeler bilançosu konusundaki uygulama, mali kalemlerin yeniden sýnýflandýrýlmasýný, yalnýzca bu yeniden sýnýflandýrma rezervleri etkilediðinde kaydetmek þeklindedir Deðerleme Deðiþiklikleri Gerçek kaynaklarýn ve mali kalemlerin deðeri sürekli olarak deðiþikliðe tabidir. Bu deðiþiklik iki nedenden birisinden kaynaklanabilir. (i) Belli bir kalemle ilgili iþlemlerde genellikle kullanýlan fiyat, bu fiyatýn ifade edildiði dövize göre deðiþikliðe uðrayabilir. (ii) Fiyatýn ifade edildiði dövizin kuru kullanýlmakta olan hesap birimine göre deðiþebilir. Deðerleme deðiþiklikleri, rezervlerle ilgili kategorideki mali kalemlerle ilgili olarak bu tür deðiþiklikler hakkýnda ilave bilgi verilmesine karþýn, genellikle ödemeler bilançosuna dahil edilmez. Bir sözleþme altýnda mülkiyet deðiþikliði gerçekleþirse, iþlemin, sözkonusu kalemin bu sözleþmedeki piyasa deðerinden ödemeler bilançosunda gösterilmesi gerekir. Bu deðer, kuþkusuz, kalemin deðerini sözleþmenin yapýldýðý zamana dek etkileyen fiyat deðiþikliklerini yansýtýr. Ödemeler bilançosu, bu nedenle, bir varlýðý edinmek üzere bir sözleþ-

20 menin yapýldýðý zamandan bu varlýðý elden çýkarmak üzere bir sözleþmenin yapýlmasýna kadar tahakkuk eden deðerleme deðiþikliklerinden kaynaklanan sermaye kazanç ya da kayýplarýyla ilgili gerçekleþmeleri içerir. Ödemeler bilançosuna dahil edilmesi gereken sermaye kazanç ve kayýplarý ile dahil edilmesi gerekmeyen deðerleme deðiþikliklerinin arasýndaki fark, aþaðýdaki örnekte gösterilmektedir. Bir mali varlýk 10 hesap birimine (U) alýnýr ve piyasa deðeri eþdeðeri ayný kayýt döneminde 15 U'ya yükselir. Ödemeler bilançosunda gösterilmesi gereken iþlem, 10 U tutarýndaki satýn almadýr. Örneði sürdürecek olursak, eðer varlýk dö-nem sonundan önce 15 U karþýlýðýnda yeniden satýlýrsa, ödemeler bilan-çosunda gösterilecek iþlem 5 U tutarýndaki bir net satýþa varacaktýr, bu da sermaye kazancý gerçekleþmesini yansýtýr. Bununla birlikte, eldeki varlýklarýn deðeri, dönemin baþýnda ve sonunda sýfýr olduðundan, bir net deðiþiklik göstermeyecektir. Bir kez daha, iþlemler ile eldekiler ara-sýndaki 5 U tutarýndaki farklýlýk, deðerleme deðiþikliðinden ileri gelmek-tedir. Bir hakkýn piyasa fiyatý eþdeðerini, borçlunun hakkýn yerine getirilmesinde tüm yeniden ödemeyi yapma yönündeki varsayýlan isteksizliði ya da imkansýzlýðý, hayali olarak azaltabilir. Alacaklý bu tür bir hakkýn bir kýsmýný ya da tümünü iptal edilmiþ olarak kabul etmeyi seçtiðinde, bu hakkýn bir þüpheli alacak olarak listeden düþüldüðü söylenir. Bir zarar kaydý/iptal, tazmin edilmeden kamulaþtýrýlan bir varlýðýn zarar kaydý da/iptali de dahil, taným olarak bir deðerleme deðiþikliðine eþdeðerdir. Çünkü varlýðý elden çýkaran bir diðer tarafla, sermaye kaybýnýn gerçekleþtirilebileceði bir sözleþme yapýlmamýþtýr. Zarar kayýtlarý/iptaller, diðer deðerleme deðiþiklikleri gibi, ödemeler bilançosuna dahil edilmezler. 3. Bir Ekonomideki Yerleþikler 3.1. Yerleþiklik: Taným Bir ekonominin yerleþikleri, tümü o ekonominin topraklarýyla olan iliþkileriyle tanýmlanan, genel hükümet, bireyler, bireylere hizmet sunan kar amacý gütmeyen özel kuruluþlar ve giriþimlerden oluþur. Ülke topraklarý kavramýnda o ülkenin karasularý ve o ülkenin karasularýnýn ötesinde özel yetkilere sahip olduðu uluslararasý sular da kapsanmaktadýr.

21 Denizaþýrý topraklar ve sömürgeler ayrý ülke topraklarý olarak gözönüne alýnabilir ya da alýnmayabilir Genel Hükümet Ülke yerleþiði olan kamu kurum ve kuruluþlarý; ülke topraklarýnda yerleþik bulunan bütün resmi kurum ve kuruluþlarý, merkezi ve yerel idareleri, ülke topraklarý dýþýnda yerleþik bulunan elçilikler, müþavirlikler, askeri kuruluþlar ve diðer resmi kurum ve kuruluþlarý içerir. Bir ülkenin kamu kesimi baþka bir baþlýkta sýnýflandýrýlmayan resmi makamlarýn bütün kurum ve kuruluþlarýný kapsar: a- Genel bütçe, bütçe dýþý fonlar vb. idari hizmetler, savunma, iktisadi kalkýnma ve refah, teknolojik geliþme, eðitim, kültür ve diðer sosyal hizmetlerle iþtigal eden hükümet kurum ve kuruluþlarý ve bürolarý. Bu hizmetler ya ücretsizdir ya da üretim maliyetlerinin altýnda fiyatlara sahiptir; b- Öncelikle kamu kuruluþlarý olarak hizmet veren ve kâr amacý gütmeyen kurum ve kuruluþlar ve resmi makamlar tarafýndan tamamen ya da kýsmen finanse ve kontrol edilip, bireylere ve ticari kuruluþlara hizmet veren diðer kâr amacý gütmeyen kurum ve kuruluþlar; c- Hükümet tarafýndan kontrol ve finanse edilen sosyal güvenlik kuruluþlarý (örneðin SSK, Emekli Sandýðý ve Baðkur gibi); d- Esas olarak hükümet için mal ve hizmet üreten ve öncelikle kamu kesimine mal ve hizmet satan, fakat küçük ölçekte faaliyet gösteren anonim olmayan devlet teþekkülleri; e- Elçilikler, müþavirlikler, askeri kuruluþlar ve yabancý hükümetlerin diðer kurum ve kuruluþlarý, fiziken yerleþik olduklarý ülke tarafýndan ülke dýþý olarak gözönüne alýnýrlar. Elçiliklerin ve yapýlarýn inþaatý ve ülke yerleþiði üreticiler tarafýndan yabancýlara mahsus topraklardaki diðer çalýþmalar o ülkenin üretiminin ve ihracatýnýn bir kýsmýdýr. Yukarýda sözü geçen kurum ve kuruluþlarda, yerel olarak iþe alýnan memurlara verilen maaþlar ve ücretler bu kuruluþlarýn konumlandýðý ülkenin yerleþiklerine olan ödemelerdir.

22 Üyelerini hükümetlerin oluþturduðu ve daha çok siyasi, idari, iktisadi, sosyal ve mali kuruluþlarý kapsayan ve ticari kurum ve kuruluþ olarak düþünülmeyen uluslararasý kurum ve kuruluþlar ödemeler dengesi kayýt sistemine göre yabancý hükümetlerin bir parçasýný teþkil ederler. Bu tür kuruluþlar, yerleþtiði ve faaliyetlerini sürdürdüðü ülkenin yerleþiði olarak düþünülmez. Bununla beraber, bu kuruluþlarýn çalýþanlarý -özellikle bir yýl veya daha fazla bir süre için ikamet etmeleri beklendiðindeno ülkenin yerleþiðidir. Bir çok durumda, bu ülke uluslararasý birimlerin yerleþtiði ya da uluslararasý kurum ve kuruluþlar namýna çalýþanlarýn teknik yardým, barýþ gücü veya diðer benzeri faaliyetlerle iþtigal ettikleri ülke olacaktýr. Doðal olarak, uluslararasý kuruluþlar tarafýndan çalýþan personeline ödediði ücretler ve maaþlar, söz konusu personel bir yýl ya da daha fazla bir süre için o ülkede ikamet ettiklerinden dolayý, ülke yerleþiklerine olan ödemeler konumundadýrlar. Tersi bir durum olarak, iki ya da daha fazla hükümetin ortak sahip olduðu kuruluþlar, uluslararasý kuruluþlar olarak düþünülmez, fakat, diðer kuruluþlar gibi, hangi ülke topraðýnda faaliyet gösteriyorsa o ülkenin yerleþiði olarak göz önüne alýnýrlar Kiþiler Bireyler için ortaya konan yerleþik kavramý þudur: Bir ülke topraðýnda geçici olmayan (bir yýl ya da daha fazla) bir süre için ikamet edip söz konusu ülke topraklarýnda mal ve hizmetler satýn almasý, üretime katkýda bulunmasý ya da diðer iktisadi faaliyetlerle iþtigal etmesi beklenen bütün bireyler yerleþiktir. Bu tanýma uygun olarak, aþaðýda belirtilen bireyler ülke yerleþiði olarak düþünülmez: a- Ziyaretçiler (turistler), örneðin bir ülkede bir yýldan daha az bir zaman için özellikle eðlence, tatil, týbbi bakým, dini adetler, ailevi konular, uluslararasý spor faaliyetleri, konferanslar ve diðer toplantýlara katýlým, öðrenim stajlarý ve diðer öðrenim programlarý için gelen kiþiler, b- O ülkede yaþamayan, fakat konaklayan ya da geceleyen ulaþým taþýtlarýnýn mürettebatý, c- Bir yýldan daha az bir süre için o ülkede kalan, ticari yolcular ve yerleþik olmayan kurum ve kuruluþlarýn o ülkeye makine ve ekipman

23 yerleþtirmek için bir yýldan daha az bir süre için yolladýðý iþçiler ve teknik personel, d- Bir yýldan az bir süre için yabancý hükümetler ve uluslararasý kurum ve kuruluþlarýn o ülkede görevlendirdiði kiþiler, e- Diplomatlar ve resmi müþavirlik temsilcileri, silahlý kuvvetlere mensup kiþiler ve aileleri ile birlikte yabancý ülkelerin diðer resmi personeli, f- Mevsimlik iþçiler, örneðin, yalnýzca mevsimlik çalýþmak amacýyla o ülkede olan kiþiler. Bir ülkede oturan fakat, diðer bir ülkede çalýþan ve iki ülkeye günlük, haftalýk ya da diðer bir söyleyiþle sýk sýk fakat düzenli olarak girip çýkan sýnýr iþçileri, ikamet ettikleri ülkenin yerleþiðidirler. Çalýþtýklarý ülke-nin yerleþiði olarak gözönüne alýnmazlar Kiþilere Hizmet Sunan Kâr Amacý Gütmeyen Özel Kuruluþlar Bireylere hizmet sunan kuruluþlar olarak sýnýflandýrýlan bu kuruluþlar, hangi ülkede yerleþik durumda iseler ve faaliyetlerini yürütüyorlarsa, o ülkenin yerleþik iktisadi kuruluþlarý olurlar. Bu tür kuruluþlar, ana hatlarýyla hükümet organlarý tarafýndan finanse ve kontrol edilmezler. Eðitim, saðlýk, kültür, eðlence ve diðer toplum hizmetlerini ücretsiz ya da üretim maliyetlerinin altýnda bir fiyatla bireylere hizmet olarak sunarlar Giriþimler Genel Taným Yerleþik giriþimler belli bir ülkenin topraklarýnda (i) mal ve hizmet üretimi, (ii) gayrimenkul iþlemleri, veya (iii) kiralama, kullaným haklarý, mümessillik, patentler, telif haklarý ve o ülke hükümetinin çýkardýðý bunara benzer mali olmayan gayrimaddi deðerlerle ilgili iþlemlerle uðraþan gerçek birimlerdir.

24 Giriþim Türleri Giriþimler, özel sektörün sahip olduðu ve/veya kontrol ettiði ya da kamu sektörünün sahip olduðu ve/veya kontrol ettiði parasal ya da paradýþý kuruluþlardýr. Özel giriþimler (i) anonim giriþimler, örneðin anonim þirketler, sýnýrlý sorumlu ortaklýklar, kooperatifler ya da kanunlar ve yönetmeliklere binaen baðýmsýz yasal kuruluþlar olarak düþünülen diðer ticari birlik türleri; (ii) yerleþik olmayanlarýn sahipliðinde bulunanlarý da içeren anonim olmayan þirketler; (iii) tamamen ya da esas olarak ticari þirketler tarafýndan finanse ve kontrol edilen ve temel olarak bu kuruluþlara hizmet veren kâr amacý olmayan kurum, kuruluþ ve birliklerdir. Özel parasal kuruluþlar mevduat bankalarýdýr, yani, vadesiz mevduat þeklinde yükümlülükleri olan bankalar; bu tür bankalar vadesiz mevduat yükümlülükleri toplam yükümlülüklerinin önemli ya da büyük bir kýsmýný oluþturan ticari kuruluþlar olarak düþünülebilir. Kamu giriþimleri (i) maddi ya da mali olmayan gayrimaddi deðerler gibi mali varlýk ve yükümlülükleri elinde tutan ve idare eden ve þirket kanunlarý ve diðer kamu yasalarý, özel kanunlar ya da idari yönetmeliklere binaen kurulan kamu ortaklýklarý ve kuruluþlarý; ve (ii) büyük ve anonim olmayan devlet teþekkülleridir. Her iki tür kamu giriþimi, ürettikleri mal ve hizmetlerin çoðunu kamuya satmaktadýr. Kamunun para kuruluþlarýndan en önemlisi Merkez Bankasý'dýr ve kamunun sahip olduðu ve kontrol ettiði bir parasal otoritedir. Kaðýt para basar ve bir ülkenin uluslararasý rezervlerini elinde tutar. Bunun yanýsýra, Merkez Bankasý diðer bankalarýn ve sýk sýk hükümetin mevduatlarý þeklinde yükümlülüklere sahiptir. Kamu kesimindeki diðer para kuruluþlarý mevduat bankalarýdýr Giriþim Tanýmýnýn Özel Sonuçlarý Kuruluþlarýn Bölünmesi Giriþimlerin yerleþikliðini belirlemede hakim olan genel kural çoðu zaman yasal bir kurumun (örneðin, bir ülkede faaliyet gösteren bir firma ve onun diðer bir ülkede faaliyet gösteren anonim olmayan þubeleri ya da iki veya daha fazla ülkenin topraklarýndan geçen bir boru hattý ya da demiryolu) iki ya da daha çok ayrý giriþim þeklinde bölümlenmesini gerekli hale getirebilir. Bu giriþimlerin her biri faaliyet gösterdiði ülkenin

25 yerleþiði olarak göz önüne alýnmalýdýr. Bu ayrý birimlerin maliyet ve kazançlarýnýn, bir parçasýný oluþturduklarý kompleksin diðer birimlerinden aldýklarý ya da bu birimlere aktardýklarýnýn bir kýsmý, çoðu yada tümü kayýtlarýnda görülmese ya da ancak nominal deðerden kaydedilmiþ olsa bile, sanki bu birimler alým satýmlarýný piyasa fiyatlarýndan yapýyorlarmýþ gibi, hesaplanmasý gerekir. Ödemeler bilançosu kayýtlarý, genel merkez masraflarý ve hareketli ekipman gözönüne alýnarak ödenen ücretler dahil, genel iþletim maliyetlerinin kuruluþ bünyesindeki her birime uygun oranda tahsis edilen miktarlarýný yansýtmalýdýr. Birimlerin net gelirleri, genel merkezin bulunduðu ülkeye tahakkuk ediyor olarak gösterilmelidir Hareketli Donaným Hareketli ekipmaný içeren durumlar -örneðin, uçaklar, gemiler, karayolu ve demiryolu taþýyýcý ve vagonlarý, balýkçý tekneleri ve gaz ve petrol sondaj donanýmlarý- sýk sýk yerleþiklik problemi arzeder þeklinde görünmektedir. Bununla beraber, bu problemler kýsmen aldatýcýdýr; karar verilmesi gereken, hareketli ekipmanýn yerleþikliði deðil, daha ziyade bu ekipmaný üretim faaliyetinde kullanan giriþimlerin yerleþikliði konusudur. Gerçekte, kullandýklarý sermaye ekipmaný ister hareketli isterse hareketsiz olsun, bütün kuruluþlarýn yerleþiklik durumu ayný kuralla belirlenmelidir (bkz. giriþimlerin genel tanýmý); bir giriþim hangi ülke topraklarýnda üretimde bulunuyorsa o ülkenin yerleþiðidir. Bu suretle, hareketli ekipman yalnýzca ülke topraklarýnýn dýþýnda (örneðin, uluslararasý sular ve hava sahasý) üretim faaliyetlerinde kullanýldýðý zaman yerleþiklik sorunu ortaya çýkar. Hareketli ekipmaný kullanan kuruluþun yerleþikliði, mantýksal olarak yukarýda belirtilen kuraldan çýkartýlamaz. Ýki ya da daha fazla ülke topraklarýnda kullanýlan ekipman, yukarýda belirtilen kurala göre ülkelerin her birinde ayrý ayrý kuruluþlar tarafýndan üretimde kullanýlan araçlar olarak gözönüne alýnmalýdýr. Bununla beraber, uygulama olarak, çeþitli ülke topraklarý arasýnda çok sýk yer deðiþtiren ekipman uluslararasý sular ve hava sahasýnda kullanýlan ekipmanýn sorunlarýna çok benzer sorunlar da arzeder. Bundan ötürü, bu durumlara ýþýk tutmasý amacýyla bu Kýlavuz'da tamamlayýcý bir kural teklif edilmektedir. Eðer bir yýl süresince hareketli ekipman birden fazla ülke sýnýrlarý içinde faaliyet gösteriyorsa, bu hareketli ekipmanýn, yerleþikliði belirlenmiþ tek bir giriþime isnat edilmesi gerekmektedir. Bu giriþim uçaklar, gemiler, karayolu ve demiryolu yük taþýmacýlýðý, balýkçý tekneleri, gaz ve petrol sondaj donanýmlarý

26 ve bir ülke sýnýrlarý içinde bir yýl için üretimde kullanýlmayan ya da uluslararasý sular ve hava sahasýnda kullanýlan diðer hareketli ekipmanýn kullanýcýsý olarak gözönüne alýnýr Temsilcilikler Herhangi bir istisna olmaksýzýn, bir iþlem kimin namýna yürütülüyorsa, yani gerçek sahip kimse, onun ülkesine atfedilmelidir. Ýþlem, kuruluþu temsil eden ve onun namýna hareket eden temsilcinin ülkesine atfedilmez. Bununla beraber, temsilcilik tarafýndan temsil edilen kuruluþa saðlanan hizmetler temsilcinin yerleþiði olduðu ülkeye atfedilmelidir Tesisatla Uðraþan Giriþimlerin Yerleþikliði Bir giriþimin yerleþikliðini tanýmlama aþamasýnda bir baþka problem giriþimin yabancýlara sattýðý makine ve ekipmanýn yerleþtirilmesi için çalýþanlarýný ülke dýþýna yolladýðý zaman ortaya çýkmaktadýr. Bu örneklerde, yerleþtirme hizmetleri yerleþik olmayanlara yerleþik kuruluþ tarafýndan saðlanan ve tamamen ya da kýsmen söz konusu çalýþanlar tarafýndan icra edilen ve yerleþtirmenin bir yýldan daha az bir zamanda tamamlandýðý hizmetler olarak gözönüne alýnmalýdýr. Bununla beraber, eðer yerleþtirme iþinin önemli bir kýsmý makine ve ekipmanýn yerleþtirildiði ülkenin yerleþikleri tarafýndan yapýlýyorsa, sözkonusu iþin tamamlanmasý muhtemelen önemli bir zaman alacaktýr. Bundan dolayý, ilke olarak bu tür hizmetler o ülkenin yerleþiði olan bir kuruluþa ya da þirkete isnat edilmelidir Kiralanan Mallar Bir giriþim, kendi sahip olduðu ya da kiraladýðý sermaye mallarýndan hangisini kullanýrsa kullansýn, giriþimin yerleþikliðini belirlemede kullanýlan genel kural uygulanýr. Eðer bu tür mallar bir finansal leasing anlaþmasýyla saðlandýysa, bu mallarýn sahipliðini belirlemek için uygulanacak kural da tartýþýlmalýdýr. 7. Analitik Tablo Ödemeler bilançosunun analitik tabloya dönüþtürülmesi kabaca, bilançonun standart bileþenlerini bir ülkenin uluslararasý ekonomik iliþkileri ile illgili belli bir açýdan inceleme amacýna uygun özelliklere göre iki ya da daha çok kategori altýnda sýnýflandýrma anlamýna gelir.