Industrial Relations in Turkey and Trade Union Organizing: Evaluation Report

Transkript

1

2 Türkiye'de Endüstriyel Ýliþkiler ve Sendikal Örgütlenme: Deðerlendirme Raporu Relazioni Industriali in Turchia e organizzazione sindacale: Rapporto di Valutazione Industrial Relations in Turkey and Trade Union Organizing: Evaluation Report

3 Tasarým/Design : Cafer ASLAN Printed / Baský : Mattek Matbaacýlýk

4 Türkiye'de Endüstriyel Ýliþkiler ve Sendikal Örgütlenme: Deðerlendirme Raporu

5 ÝÇÝNDEKÝLER PROJENÝN SUNUMU...1 TÜRKÝYE DE SENDÝKAL DURUM...3 EÐÝTÝMÝN DEÐERLENDÝRÝLMESÝ...11 SONUÇLARIN ANALÝZÝ...13 SONUÇLAR...20 Hazýrlayanlar: Paola Simonetti (ISCOS-Cisl Avrupa Ofisi Sorumlusu) Yücel Top (CNI Koordinatörü) Pýnar Alkan (Tek Gýda-Ýþ uzmaný)

6 PROJENÝN SUNUMU Ýtalyan CISL tarafýndan kurulan Kalkýnma Amaçlý Ýþbirliði için Sendikal Enstitü (ISCOS), Türkiye deki faaliyetlerine 2003 yýlýnýn ilk aylarýnda, Türk sendikal Örgütleriyle hem iþkolu hem de konfederasyon düzeylerinde ortak çalýþmalarla baþladý. CISL ile Türk sendikalar arasýnda uzun süredir zaten iyi iliþkilerin bulunmasý bunun gerçekleþmesine yardýmcý oldu. ISCOS un ilk faaliyetleri büyük ölçüde seminerler þeklindeydi. Konu olarak tekstil, makine ve kimya iþkollarýndaki avrupalý firmalarýn üretimlerini yurt dýþýna taþýmalarý seçildi. Bu ilk faaliyetler iki taraf arasýnda iliþkinin oluþturulabilmesi için çok yararlý oldu. Bu sayede konu hakkýnda bilgi ve deneyimlerin aktarýlmasý için bir að kurulabildi. Bu baþlangýçlarýn sonrasýnda da þimdi sözü edilen (kýsmen Avrupa Birliði tarafýndan finanse edilen) «Cours de formation sur les modèles et relations industrielles européennes» projesinin planlama ve gerçekleþtirme aþamasýnýn doðduðu söylenebilir. Bu projenin kapsamý öncekilere oranla farklý olarak deðerlendirilebilir. Çünkü sadece dýþ boyutla (üretimin taþýnmasý) yetinmeyerek, özellikle sendikanýn iç örgütlenme stratejileri ve modellerine önem veren, iþletme, il ve bölge düzeylerinde sendika temsilcilerini eðitmeyi öngören çok daha kapsamlý bir içeriði var. Günümüz Türkiyesi ndeki emekçi haklarý ve sendikal özgürlüklerin durumu bizi bu yöne doðru yöneltti. Türk sendikalarýnýn özel istekleri üzerine, ülke ekonomisi açýsýndan birincil önemi olan turizm ve gýda iþkollarý seçildi. Gýda ve otel-lokanta sektörleri hem yerli hem de yabancý yatýrýmlarla sürekli büyümekte olan iki iþkolu. Bu iþkollarýnda çalýþan emekçilerin sendikalaþma oraný ise çok düþük. 72 milyon nüfuslu Türkiye de toplam sendikalý sayýsýnýn bir milyon olduðu düþünüldüðünde bunda þaþýracak bir þey olmadýðý görülüyor. Bu veriler sendikalarýn göðüs germesi gereken zorluklarý çok somut þekilde yansýtýyor. Zorluklarýn nedenleri ise hem yürürlükteki mevzuat hem de örgütlerin kendi iç organizasyon þekilleri. Sendikanýn tanýnmasý için iþkolu ve iþyeri barajý getiren hüküm ya da bireyin kayýt yaptýrma iradesini noter aracýlýðýyla beyanýnýn zorunlu tutulmasý örgütlenme özgürlüðünü aðýrlaþtýrýyor ve fiilen ciddi þekilde kýsýtlýyor. Bu nedenle de sendikanýn rolü ciddi þekilde tehlikeye düþüyor çünkü hem emekçilerin haklarýný savunabilmek için saðlam temelleri olamýyor hem de üye tabanýný geniþletmek bundan bile daha zor hale geliyor. Ayrýca ihtiyaçlarýný karþýlama potansiyelini görmedikleri sendikalara karþý emekçilerde bir güvensizlik de oluþuyor. Bütün bunlar bir ülkenin demokratik sürecinin fakirleþmesine yol açýyor. Aslýnda sendika adil endüstri iliþkilerinin desteklenebilmesi, hükumet ve iþverenle sosyal diyalog kurulabilmesi için ana aktör olarak kabul edilmelidir. Eðer bu aktörler arasýnda bir denge kurmak mümkün olmazsa toplumsal açýdan geliþme kaydetmenin mümkün olmadýðý açýktýr. 1

7 Söz konusu proje de bu bakýþ açýsýyla düþünüldü ve amaç olarak da sendikalarýn iþyerlerinde örgütlenme modellerini güçlendirmek ve emekçilerle iliþkiye girme yeteneðini desteklemek seçildi. 2

8 TÜRKÝYE DE SENDÝKAL DURUM Yasal Açýdan Örgütlenme Hakký a- Anayasa Anayasa da örgütlenme hakký Sendika Kurma Hakký baþlýklý 51. maddede düzenlenmiþtir. Toplu Ýþ Sözleþmesi Hakký ný düzenleyen 53. madde ile Grev Hakký ve Lokavt ý düzenleyen 54. madde de özü itibariyle sendikal örgütlenme hakký nýn kullanýmýnýn sonuçlarýný belirten maddelerdir. Her ne kadar Anayasanýn Sendika Kurma Hakký baþlýklý 51. maddesinde Çalýþanlar ve iþverenler, üyelerinin çalýþma iliþkilerinde, ekonomik ve sosyal hak ve menfaatlerini korumak ve geliþtirmek için önceden izin almaksýzýn sendikalar ve üst kuruluþlar kurma, bunlara serbestçe üye olma ve üyelikten serbestçe çekilme haklarýna sahiptir. Hiç kimse bir sendikaya üye olmaya ya da üyelikten ayrýlmaya zorlanamaz denilse de; aþaðýda, ayrýntýlý olarak belirtildiði üzere bu hakkýn kullanýmý ve özellikle sendikalarýn üye kaydetmelerinde büyük zorluklar yaþanmakta; yasalardaki ilgili maddelerin ihlal edildiði gözlenmekte ve bu hakkýn fiilen kullanýlmasýnda sayýsýz engellerle karþýlaþýlmaktadýr. b- Ýlgili Kanunlar Çalýþma hayatý ve bu hayatý düzenleyen tüm kanunlarýn bir bütün olduðu gerçeðini göz önünden ayýrmadan ilgili kanunlara bakarsak; Sayýlý Sendikalar Kanunu bakýmýndan; 2821 sayýlý kanunun amaç maddesinde, kanunun çýkarýlma amacý olarak çalýþma iliþkilerinde ekonomik ve sosyal hak ve menfaatlerin korunmasý ve geliþtirilmesi için iþçiler ve iþverenler tarafýndan meydana getirilen sendikalar ile konfederasyonlarýn kuruluþu, teþkilatý, faaliyeti ve denetlenmesi ne iliþkin esaslarýn düzenlendiði belirtilmektedir. Örgütlenmenin temelinde ise sendika kurmak, kurulu bir sendikaya üye olmak veya olmamak hakkýný kullanabilmek bulunmaktadýr sayýlý Sendikalar Kanunun Üyeliðin Kazanýlmasý baþlýklý 22. maddesinde Sendikaya üye olmak serbesttir. Hiç kimse sendikaya üye olmaya veya olmamaya zorlanamaz hükmü bulunmakta ve bu maddenin devamýnda sendika üyeliði ayrýntýlý olarak düzenlenmektedir sayýlý Kanun örgütlenmenin temelini oluþturan sendikalar ve sendikalara üyelik hakký konusunda oldukça ayrýntýlý hükümlere yer vermiþtir. Ancak bu kadar ayrýntýya raðmen uygulamada örgütlenme hakký yeterince kullanýlamamakta, uygulamaya iliþkin örneklerde de açýkça görüleceði üzere büyük zorluklarla yapýlan 3

9 örgütlenmeler daha çoðunluk tespiti aþamasýnda, iþverence yok edilmektedir. Kanunun Teminatlar baþlýklý 3. bölümünde madde 29, 30 ve 31 de getirilen güvenceler yetersizdir Sayýlý Toplu Ýþ Sözleþmesi Grev ve Lokavt Kanunu bakýmýndan; Sendikal örgütlenmenin temel hedeflerinden birisi de toplu iþ sözleþmesi yapabilmektir. Anayasa da genel çerçevesi çizilen sendikal örgütlenme hakký nýn kullanýmý sonuçta toplu iþ sözleþmesi yapabilme imkanýný da tanýmaktadýr. Ancak belirttiðimiz gibi sendikaya üye olma sürecinde baþlayan sorunlar toplu iþ sözleþmesi yapýlmasý sürecinde de karþýmýza çýkmaktadýr sayýlý Ýþ Kanunu Bakýmýndan ; 4857 sayýlý kanunda sendikal örgütlenme hakký ndan bahsedilmemektedir. Çünkü bu kanun özü itibari ile bireysel iþ iliþkilerinin düzenlendiði bir kanun olup, yerini aldýðý 1475 sayýlý Ýþ Kanunundan farklý olarak iþ güvencesi hükümlerini de içermektedir. Kanunun 18. maddesinde iþçinin sendikal faaliyetlere katýlmasýnýn iþ sözleþmesinin feshi için geçerli bir neden oluþturmadýðý açýkça belirtilmiþtir sayýlý Ýþ Kanunu ile Türk hukuk sistemine getirilen iþ güvencesi ve iþe iade müessesesinde, mutlak iþe iade sisteminin olmamasý da örgütlenmenin önündeki engellerden biridir. Ýþe iade davalarýnýn kazanýlmasý halinde, iþverenin tazminat ödemek veya iþe almak yönünde seçme hakkýnýn olmasý ve tazminat ödeme yükümlülüðünden kaçmak için iþe iadeyi kabul etmesi, ancak kýsa bir müddet sonra iþe aldýðý iþçileri tekrar iþten çýkarma yoluna gitmesi sýklýkla karþýlaþýlan güçlüklerden biridir. Sonuçta ise tam bir kýsýr döngü içinde amacýna ulaþmayan iþe iade davalarý açýlmakta, yaþananlar ise iþçiler arasýnda tam bir býkkýnlýk ve hayal kýrýklýðýna yol açmaktadýr. Bununla birlikte iþ güvencesinin uygulanabilmesinin 4857 sayýlý iþ yasasýnda 30 ve daha fazla iþçi çalýþtýran iþyerlerini kapsar hale getirilmesi, belirli süreli iþ sözleþmesi ile çalýþýr olmama koþulu iþ güvencesinin kapsamýný daraltmýþtýr. SSK istatistiklerine göre beþ milyon sigortalýnýn olduðu ülkemizde, 2 milyon 300 bin iþçi 30 dan az iþçi çalýþtýran iþyerlerinde çalýþmaktadýr. Diðer yandan, 30 ve daha fazla iþçi çalýþtýran iþyerlerinde çalýþan iþçilerin de yasal olarak iþ güvencesi haklarý olmasýna raðmen iþçiler bu haklarýný saðlýklý bir þekilde kullanamamaktadýr. Yasanýn amir hükümlerine raðmen iþe iade davalarý 2-3 ayda sonuçlanmasý gerekirken iþe iade davalarý ortalama yýl sürmektedir Sayýlý Türk Ceza Kanunu bakýmýndan; Yeni Türk Ceza Kanununun Ýþ ve çalýþma hürriyetinin ihlâli baþlýklý 117. maddesi, Sendikal haklarýn kullanýlmasýnýn engellenmesi baþlýklý 118. maddesi ile Ortak hükümler baþlýklý 119. maddesi sendikal haklarýn kullanýmýný engelleyenleri 4

10 cezalandýrmayý öngörmektedir. Bu yönüyle bahsi geçen düzenleme, iþverence baþvurulabilecek bir kýsým hukuk dýþý yollarýnda önünü kesebilecektir. Kanunun uygulamasý yeni olduðu için þu ana kadar bu yönde alýnmýþ bir karar elimizde bulunmamaktadýr. c- Uluslararasý Sözleþmeler Bakýmýndan; Türkiye tarafýndan onaylanmýþ bulunan 87 ve 98 sayýlý ILO sözleþmelerinin, çok geniþ sendikalaþma, toplu pazarlýk ve grev hakký öngörmesine raðmen, 1983 yýlýnda kabul edilen ancak bazý deðiþikliklerle halen yürürlükte bulunan 2821 sayýlý Sendikalar Kanunu ve 2822 sayýlý Toplu Ýþ Sözleþmesi Grev ve Lokavt Kanunu, bu sözleþmeleri çeþitli açýlardan ihlal etmektedir. Zira, 87 ve 98 sayýlý sözleþmelerle, yürürlükteki mevzuat ve uygulamalar arasýnda tam bir uyum söz konusu deðildir. Türkiye Cumhuriyeti hükümetleri, iç hukuk düzenlemeleri yapýlmadýðýndan, bu iki sözleþmeyi ihlal ettiði gerekçesiyle Uluslararasý Çalýþma Örgütü (ILO) tarafýndan eleþtirilmektedir. Türkiye nin ILO sözleþmelerini imzalamasý ve çalýþma mevzuatýný bu sözleþmelere uyumlu hale getirmeyi yükümlülük olarak üstlenmesine raðmen, ülkemizde halen devam eden ihlallerin baþlýcalarýný þöyle belirtebiliriz: -29 Ocak 1990 tarihli Resmi Gazete de yayýmlanan, 399 Sayýlý Kanun Hükmünde Kararname ile sözleþmeli personelin herhangi bir sendikaya üye olmasý, sendikal faaliyette bulunmasý yasaktýr düzenlemesi getirilmiþtir. Oysa, 87 sayýlý ILO sözleþmesinin 2. maddesi, baðlý bulunduðu kanun ne olursa olsun, hiçbir ayrým gözetmeksizin tüm ücretli ve aylýklý çalýþanlarý kapsamaktadýr. -Türkiye de, sendika kurma ve sendikalara üye olma açýsýndan, halen önemli kýsýtlamalar ve yasaklar bulunmaktadýr sayýlý Sendikalar Yasasý nýn 2. maddesine göre, ancak hizmet akdine dayanarak çalýþan kiþiler iþçi sayýlmakta ve sendikalaþma hakkýna sahip bulunmaktadýr. Halbuki, ülkemizde istihdamýn yapýsýna bakýldýðý zaman, kendi nam ve hesabýna çalýþma olarak isimlendirilen, kayýt dýþý olarak ve sosyal güvenlik haklarýndan yoksun bir biçimde birçok çalýþma biçimi hýzla yaygýnlaþmaktadýr. Ayrýca, eve iþ verme sistemi uygulamasý da, gerek imalat sanayiinde, gerekse hizmetler sektöründe giderek artmaktadýr. Bu kiþilerin, sendikalara üye olma hakký yoktur. Oysa, 87 sayýlý sözleþme bu kategorilerin tümünü kapsamaktadýr. -87 sayýlý ILO sözleþmesi, sendika üyeliði ve sendikal etkinlikler konusunda, bilgi açýklama zorunluluðuna karþý iþçileri korumaktadýr. Buna karþýlýk, 2821 Sayýlý Yasaya göre, üyeliði kesinleþen iþçinin, üye kayýt fiþinin birer nüshasý, ilgili sendika tarafýndan 15 gün içinde Çalýþma ve Sosyal Güvenlik Bakanlýðý na ve iþçinin çalýþtýðý iþyerinin baðlý bulunduðu bölge müdürlüðüne gönderilmektedir. 5

11 2822 sayýlý yasa ise, Çalýþma ve Sosyal Güvenlik Bakanlýðý na yetki için baþvuran iþçi sendikasýnýn, kendisinde bulunan üyelik fiþlerini, iþverene teslim etmesini ve güncelleþtirmesini zorunlu kýlmaktadýr. Bu tür düzenlemeler, sendikal örgütlenmeyi zorlaþtýran önemli engellerden biridir. Bu zorunluluk aslýnda bir insan hakký ihlalidir. Çünkü böylece iþçinin hangi sendikaya üye olduðunun açýklanmasý zorunluluðu getirilmiþtir. Ýnsan Haklarý Evrensel Bildirgesi nin 23. maddesi ise, herkesin çalýþma, iþini serbestçe seçme, adaletli ve elveriþli koþullarda çalýþma ve iþsizliðe karþý korunma hakký ile herkesin herhangi bir ayrým gözetmeksizin, eþit iþ için eþit ücrete hakký olduðundan söz ederek, örgütlenme hakký ile ilgili þu düzenlemeyi getirmiþtir: Herkesin çýkarýný korumak için sendika kurma veya sendikaya üye olma hakký vardýr. AB Süreci ve Avrupa Sosyal Þartý 1961 yýlýnda Torino da imzalanan ve 1965 yýlýnda yürürlüðe giren Avrupa Sosyal Þartý, sendikalaþma, toplu pazarlýk ve grev ile çalýþma hakký dahil 19 sosyal hakký güvence altýna almýþtýr de imzalanan bir protokol ile ASÞ ye dört yeni hak eklenmiþtir: cinsiyete dayalý ayrýmcýlýðýn önlenmesi, bilgi alma ve danýþýlma hakký, çalýþma koþullarýnýn ve iþ ortamýnýn iyileþtirilmesine katýlma hakký ve yaþlýlarýn korunma hakký lý yýllarda baþlayan tartýþmalarýn ardýndan 1996 yýlýnda imzaya açýlan Gözden Geçirilmiþ ASÞ 1999 da yürürlüðe girmiþtir. ASÞ, bir ilkeler bildirgesi deðil uluslararasý sözleþme niteliði taþýyan ve bu nedenle onaylayan ülkeler açýsýndan baðlayýcý bir belge, uyulmasý zorunlu bir kurallar bütünüdür. 6 Ekim 2004 tarihinde 59. Cumhuriyet Hükümeti tarafýndan imzalanan Gözden Geçirilmiþ Avrupa Sosyal Þartý, Hükümet tarafýndan onaylanmak üzere 7 Þubat 2005 tarihinde TBMM Baþkanlýðý na gönderilmiþtir. Sosyal haklar konusunda en kapsamlý uluslararasý sözleþme olan Gözden Geçirilmiþ Avrupa Sosyal Þartý, grevli toplu sözleþmeli sendikal haklar yanýnda 31 baþlýk altýnda çaðdaþ sosyal haklarýn hemen hemen tümüne yer vermektedir. Bilindiði gibi Anayasa nýn 90. maddesinde yapýlan deðiþiklik ile onaylanmýþ uluslararasý insan haklarý sözleþmeleri ile ulusal yasalarýn çeliþmesi durumunda uluslararasý insan haklarý sözleþmelerinin geçerli olmasý kabul edilmiþtir. Avrupa Konseyi nin insan haklarý sözleþmelerinden bir olan sosyal þartýn onayý birçok açýdan büyük önem taþýmaktadýr. Çünkü ASÞ doðrudan iç hukuk kuralý olarak uygulanacak bir belgedir. Ancak Hükümetin temel sendikal haklara çekince koymasý nedeniyle Sosyal Þart daha baþtan ölü doðmaktadýr. 6

12 Bir Avrupa Konseyi sözleþmesi olan Avrupa Sosyal Þartý (ASÞ), AB antlaþmalarýnda ve AB Anayasasýnda yer verilerek AB hukukunun bir parçasý haline getirilmiþtir. AB, Türkiye den sendikal çekinceleri kaldýrarak ASÞ yi onaylamasýný istemektedir. Bu nedenle, ASÞ nin çekincesiz onaylanmasý AB uyum sürecinin de bir gereðidir. Þartýn 5. maddesi örgütlenme/sendikalaþma hakkýný güvence altýna almýþtýr. ASÞ nýn sendikal örgütlenme hakkýyla ilgili 5. maddesi þöyledir:. Madde 5 -Örgütlenme hakký Akit Taraflar, çalýþanlarýn ve iþverenlerin ekonomik ve sosyal çýkarlarýný korumak, için yerel, ulusal ve uluslararasý örgütler kurma ve bu örgütlere üye olma özgürlüðünü saðlamak veya desteklemek amacýyla ulusal mevzuatýn bu özgürlüðü zedelemesini veya zedeleyici biçimde uygulanmasýný önlemeyi taahhüt ederler. Bu maddede öngörülen güvencelerin, güvenlik güçleri bakýmýndan hangi ölçüde uygulanacaðý ulusal yasalarla ya da yönetmeliklerle belirlenir. Bu güvencelerin silahlý kuvvetler mensuplarýna uygulanmasýna iliþkin ilke ile bu kesime hangi, düzeyde uygulanacaðý, yine ulusal yasalar ya da yönetmeliklerle saptanýr. 59. hükümet 7 Þubat 2005 tarihinde Gözden Geçirilmiþ Avrupa Sosyal Þartý nýn onaylanmasýný öngören yasa tasarýsýný Meclise göndermiþtir. Ancak sendikalaþma, toplu pazarlýk ve grev haklarý yanýnda çok sayýda maddesine çekince koymuþtur. Türkiye, ASÞ nin sendikal haklarýna çekince koyma tutumunu ýsrarla sürdürmektedir. Sendikalaþma hakkýyla ilgili 5. maddeye çekince koyan ülkeler sadece Yunanistan ve Türkiye dir. Bu çerçevede, hükümetin AB uyum iddialarý sosyal haklar alanýnda boþlukta kalmaktadýr AB Ýlerleme Raporu, açýkça Türkiye nin Gözden Geçirilmiþ ASÞ yi onaylamasýný ve 1961 tarihli ASÞ nin sendikalaþma ve toplu pazarlýk hakkýna iliþkin maddelerine konan çekincelerin kaldýrmasýný istemektedir. Gözden Geçirilmiþ ASÞ nin bu çekinceler sürdürülerek onaylanmasý AB uyum sürecine aykýrý bir tutumdur. Sendikal Örgütlenmenin Önündeki Engeller Ülkemizde, örgütlenme ve toplu pazarlýk haklarý konusunda yasal bir çerçeve bulunsa bile, çoðu zaman bu haklar kaðýt üzerinde kalmakta ve örgütlenme nedeniyle iþten atýlmalar artan oranda karþýmýza çýkmaktadýr. Bilineceði üzere çalýþma yaþamýnýn temel öncelikleri olarak örgütlenme, iþ güvencesi, sigortalý çalýþtýrma ve toplu pazarlýk haklarý sýralanabilir. Çalýþanlar bakýmýndan çok büyük önem taþýyan bu haklarýn kullanýlmasýnda ise, bugün için iþverenlerin engellemelerine ilave olarak; yasal eksiklikler ve buna baðlý idari zorluklar da giderek artmaktadýr. Ülkemizin, Avrupa Birliði ne üye olma sürecinde özellikle sendikal örgütlenme 7

13 ve toplu pazarlýk haklarýnýn özgürce kullanýlmasýnýn saðlanmasýna yönelik olarak taleplerimiz yeterince deðerlendirilmediðinden ve gerekli yasal deðiþiklikler yapýlmadýðýndan sendikalara üye olan iþçiler iþten çýkarýlmakta ve aileleriyle birlikte maðdur edilmektedir. Yeni örgütlenme faaliyetlerinin büyük bir çoðunluðu, istifa veya iþten çýkarmalarla sona erdirilmekte, örgütlenmeye öncülük eden iþçiler o iþkolunda bir daha iþ bulamamaktadýrlar. Yetki sürecinin uzunluðu, iþverenlerin yetki itirazlarý da örgütlenmeyi engellemektedir. Ýþ Güvencesi Yasasý nýn yürürlüðe girmesinden sonra, sendikal örgütlenmelerin artacaðý düþünülmüþtür. Ancak iki yýllýk süreçte örgütlenmelerde beklendiði gibi artýþ olmadýðý gibi, bu dönemde iþten çýkarýlan iþçi sayýsýndaki artýþ örgütlenmeyi duraksatan bir baský oluþturmuþtur. Özellikle yeni örgütlenilen iþyerlerinde sendikaya üye olduklarý için iþ akitleri feshedilen üyelerimiz adýna sendikalarýmýzca çok sayýda davalar açýlmýþtýr. Açýlan davalarýn büyük çoðunluðunda feshin haklý veya geçerli bir sebebe dayanmadýðý yargý kararý ile sabit hale gelmekte ve iþe iade kararlarý alýnmaktadýr. Ancak yasa, iþe kesin dönüþ olanaðý vermediðinden hem kamu hem de özel sektör iþverenleri iþçileri tekrar iþe almayýp, tazminat ödemeyi tercih etmektedirler. Bu durum yeni örgütlenilen iþyerlerinde sendikalaþmayý imkansýz hale getirmektedir. Sendikal örgütlenmenin önündeki engelleri iki aþamalý olarak deðerlendirmek gerekir. Birincisi, mevcut yasalarýn örgütlenen iþçileri yeteri kadar korumamasýdýr. Yeterli yasal koruma olmadýðý için sendikalara üye olan iþçiler haksýz yere iþten çýkarýlabilmekte ve iþe bir daha dönememektedirler. Bunun önlenmesi, en azýndan sendikal nedenlerle iþten çýkarmalarda iþe iade kararlarýnýn tazminata çevrilememesi ve bu iþçilere iþbaþý yaptýrýlmasý ya da en azýndan seçimlik hakkýn iþçiye tanýnmasý gerekmektedir. Ýkincisi ise idari zorluklardýr. Ýþyerlerinde çok zor koþullarda örgütlenen iþçilerin toplu iþ sözleþme haklarýna kavuþabilmeleri için Çalýþma ve Sosyal Güvenlik Bakanlýðý na yapýlan çoðunluk tespitlerinin sonuçlandýrýlmasýnda çok yönlü deðerlendirmeler yapýlmakta, özellikle de iþçi sayýlarýnýn tespitinde sigorta kayýtlarý yerine iþverenden bilgi talep edilmesi yoluna gidilmesi, sendikalarýn þikayetine neden olmaktadýr. Ýþverenler genelde yanýltýcý bilgiler göndermekte ve bu þekilde dosyalarýn incelenmek üzere teftiþe gitmesini ve sürecin uzamasýný saðlayarak, sendikal haklarýn iþletilmesi engellenmeye çalýþmaktadýrlar. Çalýþma Bakanlýðý, en güvenilir belge olan sigorta bildirgelerindeki iþçi sayýlarýný dikkate almalý ve çoðunluk tespitlerini bu þekilde sonuçlandýrmalýdýr. 8

14 Sendikal örgütlenmenin ve toplu pazarlýk haklarýnýn kullanýlamadýðý her ülkede çalýþanlar sosyal haklardan yoksun býrakýlmakta, düþük ücret politikasý sonucu da gelir daðýlýmýndaki eþitsizlik ve yoksulluk artmaktadýr. Avrupa Birliði tarafýndan hazýrlanan raporlarda sosyal diyalogun yetersizliði ve örgütlenme hakkýnýn engellenmesi giderilmesi gereken temel bir eksiklik olarak dikkat çekilmiþtir. Örgütlenme, sendikal haklarýn ve çalýþma barýþýnýn bir gereði ve güvencesi olarak görülmelidir. Sendikalar, korunmasý ve geliþtirilmesi gereken birer kurum olarak kabul edilmelidir. Baþta da belirttiðimiz gibi, örgütlenme hakký geliþtirilmeden demokratik bir ortamdan ve demokratikleþmeden söz etmek mümkün deðildir. Örgütlenme hakkýnýn en önemli yansýmasý ise sendikalaþma, özgür toplu pazarlýk ve grev hakkýnýn var olmasýdýr. Sosyal adaletin saðlanmasýnda temel araçlardan biri olan sendikalaþma ve toplu pazarlýk sistemi yeterli derecede geliþtirilememiþtir. Endüstri iliþkilerinin saðlýklý bir yapýya kavuþmamýþ olmasý ve örgütlenme önündeki engellerin bulunmasý, toplu pazarlýk sistemini baský altýnda tutmuþtur. Ýþgücü piyasasý ve yapýsýndaki deðiþmeler, iþsizlik, ekonomideki saðlýksýz büyüme, uluslararasý rekabet ve teknolojik geliþme gibi etkenler toplu görüþme ortamýna yansýmýþ ve çalýþanlarý olumsuz yönde etkilemiþtir. Ýþverenler tarafýndan gündeme getirilen kalite çemberleri, esnek çalýþma, taþeron eliyle iþlerin yürütülmesi, kapsam dýþý gibi uygulamalarýn artmasý, sendikal örgütlenmeyi olumsuz yönde etkilemektedir. Bu nedenle etkin ve güçlü sendikalara ihtiyaç vardýr. Ülkemizde sendikal demokrasinin tüm kurum ve kurallarýyla iþlemediðine, Avrupa Birliði Ýlerleme Raporlarýnda da dikkat çekilmektedir. Hükümet tarafý da, sendikal örgütlenmeyle ilgili yasak ve kýsýtlamalarýn kaldýrýlmasýna yönelik olarak uyum yasalarý kapsamýnda demokratik hak ve özgürlükleri güvence altýna alan yasalarýn çýkmasý için birçok taahhütlerde bulunmuþtur Anayasasý, kazanýlmýþ haklarýn korunmasý konusunda yeterli bir güvence saðlamaktan uzak bir yapýda hazýrlanmýþtýr. Yürürlükteki çalýþma yasalarýnýn iþçilerin hak ve çýkarlarýný korumadýðýnýn örnekleri çok fazladýr. Esnek çalýþma sistemleri örgütlülüðü engellemektedir. Ýþveren kuruluþlarý, örgütlü ve örgütsüz iþyerlerinde en önemli yakýnma konusu olarak rekabet koþullarýndaki eþitsizlikleri öne sürmektedirler. Bu haksýzlýðý gidermek ve eþit þartlarda rekabet edilmesi için, örgütlü yapýnýn desteklenmesi gerekir. Örgütlenme, kayýtdýþý ekonomiyi önlemek içinde en önemli bir etken olarak 9

15 görülmelidir. Sendikal birliði bozan ve ücret adaletsizliðini büyüten bu tür uygulamalardan vazgeçilmesi gerekir. Bu tür çalýþtýrmalar ile emek üzerinden firmalar haksýz kazanç saðlamaktadýr. Sosyal adaletin saðlanmasý bakýmýndan, sendikal haklar önündeki engeller kaldýrýlmalýdýr. Esas olan, iþveren karþýsýnda güçsüz konumda olan çalýþanlarýn haklarýný koruyacak yasalarýn çýkarýlmasýdýr. Ýþ Güvencesinin kapsamýnýn geniþletilmesi ve haksýz fesihlerde iþe iade zorunluluðunun getirilmesi, örgütlülüðün ve çalýþma hayatýnda sosyal barýþýn saðlanmasýna büyük katký getirecektir. Esnek çalýþan iþçiler, istihdam iliþkisini toplu iþ sözleþmesi yerine, bireysel hizmet akdi ile kurmayý tercih etmektedirler. Bu nedenle sendikalarýn güç kaybetmesinin en önemli nedenlerinden birisi de esnek çalýþma biçimlerinin yaygýnlaþmasýdýr. Esnekliðin toplu iþ sözleþmelerindeki etkisi, toplu iþ sözleþmelerinin kapsamýnda daralma ve içeriðinde deðiþimi þeklinde olmaktadýr. Sonuçta sendikalar esneklik karþýsýnda doðrudan etkilenmektedirler. Senrikalarýn serbestçe örgütlenebilmeleri ve iþlevsel bir sosyal diyalog kurulabilmesi için sendikayaþmanýn önündeki baraj sistemi ve noter þartý kaldýrýlýp yerine özgürlüklerin kullanmasýný kolaylaþtýracak bir sistem getirilmesi ve özellikle iþkolu düzeyinde sözleþme yapabilme olanaðýnýn uygulanmasý gerekmektedir. 10

16 EÐÝTÝMÝN DEÐERLENDÝRÝLMESÝ ISCOS la birlikte projeye katkýda bulunan diðer aktörler ise kuþkusuz Türk yerel muhatabýmýz Ulusal Uyum Komisyonu (CNI) ve iþkolunun (sýrasýyla Türk-Ýþ, Hak-Ýþ ve Disk konfederasyonlarýnýn bünyesinde) üç Federasyonu olan Tek Gýda- Ýþ, Öz Gýda-Ýþ, Oleyiþ, Avrupa düzeyinde Avrupa Sendikalar Konfederasyonunun ajansý olan Social Development Agency (SDA), ve Avrupa Turizm ve Gýda Federasyonu (EFFAT), Ýtalya düzeyinde ise FISASCAT-Cisl (Turizm ve Gýda Federasyonu) ile SINDNOVA-Cisl dir (Araþtýrma ve eðitim enstitüsü). Projenin genel koordinasyonu CNI Koordinatörü Yücel Top la ortak çalýþma halinde, ISCOS-Cisl Avrupa Ofisi Sorulusu Paola Simonetti tarafýndan gerçekleþtirildi. Proje her biri altý günlük eðitimlerden oluþan ve Türkiye nin dört deðiþik yöresinde gerçekleþtirilen dört kurs þeklinde yapýlandýrýldý: Marmara (Ýstanbul), Orta, Güney ve Doðu Anadolu (Nevþehir), Ege-Akdeniz (Ýzmir), Karadeniz (Trabzon). Bu bölgeler turizm ve gýda iþkollarýnýn ekonomik önemi dikkate alýnarak seçildiler. Kurslarýn katýlýmcýlarý da iþkolu Federasyonlarý tarafýndan yerel/bölgesel sendikal yapý içinden ve iþletmelerdeki iþçi temsilcileri arasýndan seçildi. Kurs baþýna katýlýmcý sayýsý 20 kiþi olarak belirlendi. Projeye göre eðitim alan katýlýmcýlarýn görevi, kurs sonrasýnda, kendi iþyerlerinde sendikal duyarlýlaþtýrma faaliyetleri göstermekti. Bu sayede hem daha fazla sayýda emekçiye ulaþmak mümkün oldu hem de katýlýmcýlar eðtimde edindikleri bilgileri hemen iþler hale getirme olanaðý buldular. Her kurs üç modül halinde yapýlandýrýldý: 1)Teorik Bilgilerin Geliþtirilmesi: Pazarlýk düzeyleri ve Avrupa da sendikal örgütlenme modelleri, uluslararasý iþ hukuku normlarý, Avrupa sosyal diyaloðu. Yine bu modülde Türkiye ve Avrupa da turizm ve gýda sektöründe pazarlýk temasý da iþlendi. 2) Bireysel Yeteneklerin Geliþtirilmesi: Sendikacý olmak ve sendikacýlýk yapmayý bilmek. Bu modülün konusu sendika içerisinde örgütlenme ve iletiþim teknikleriydi. 3) Duyarlýlaþtýrma faaliyetleri için Çalýþma Planý: Saha çalýþmasý için gerekli yöntemlerin geliþtirilmesi amacýyla yapýlmasý gerekenler. Modüllerin içerikleri proje baþladýktan sonra katýlýmcýlarýn gereksinimleri doðrultusunda göre uyarlandý ve deðiþtirildi. Uzmanlarýn ortaya çýkan taleplere göre katkýlarýný yendiden düzenleyip yönlendirme becerisi sayesinde nihai bir yöntem elde edildi. Eðitim sýrasýnda Avrupalý ve Türk uzmanlar birlikte çalýþtýlar. Bu sayede Türk ve Avrupa sendikal sistemleri arasýnda tam ve gerçek bir karþýlaþtýrmalý analiz gerçekleþtirmek mümkün oldu. 11

17 Bu özellikle ilk iki modül için böyle gerçekleþti. Bunlarda Türkiye deki durumlarla iliþkili konularda çalýþma gruplarý düzenlendi ve sonuç aþamasýnda Avrupalý uzmanlarýn yorumlarý dinlendi. Bu þekilde bir yandan yerel sendikal faaliyetler hakkýndaki bilgiler derinleþtirilirken bir yandanda Avrupa daki deneyimlerle yeni açýlýmlar elde edildi. Katýlýmcýlar Avrupalý uzmanlarý dinleyerek hem kendi ufuklarýný geniþletmek hem de gelecekteki faaliyetleri için yeni esin noktalarý bulma fýrsatý yakaladýlar. Katýlýmcýlarýn en çok ilgisini çeken baþlýca örnekler þöylece hatýrlanabilir: çeþitli düzeylerde toplu pazarlýk yapýlabildiði, ulusal toplu sözleþmeyle iþletme çapýnda gerçekleþtirilen sözleþmenin anlamlarý ve birbirlerini tamamlayýcý iliþkileri, ulusal düzeyde de iþletme ölçeðinde de sendikanýn tanýnmasý için barajlarýn bulunmadýðý, toplu sözleþme için pazarlýk yapýlacaðý zaman üç büyük Konfederasyon un nasýl birleþtiði hakkýnda Ýtalyan uzmanlarýn açýklamalarý; ve son olarak ulusal sendikalarýn faaliyetleriyle Avrupa capýndaki ve diðer uluslararasý sendikal örgütlerin baðlantý ve katýlým mekanizmalarý. Türkiye de, sendikal örgütlenmenin iç stratejilerine ayrýlan bölüme katýlým da dikkate deðer oldu. Burada üye kazanma teknikleri ya da bilgi edinme ve yönetme yöntemleri, emekçiler ve iþverenlerle iletiþim gibi farklý yönler incelendi. Bu vesileyle katýlýmcýlarýn bazýlarýnýn çok yeni bir deneyim olarak yaþadýðý toplum önünde konuþma yetileri de geliþme fýrsatý buldu. Nicelik açýsýndan bakýldýðýnda da kurslara katýlýmýn çok geniþ olduðunu söylemek genel olarak mümkün. Belirtilen illerin seçilmesi mümkün olan en geniþ katýlým saðlanmasý açýsýndan iþlevsel oldu. Bu açýdan bakýldýðýnda proje her düzey sendikal katýlýmý, hem iþyeri temsilcileri hem de sendikalardan bölge ve þube temsilcileri þeklinde saðlamýþ oldu. Ancak ne yazýk ki kadýnlarýn katýlýmýnýn sýnýrlý olduðunu belirtmek gerekiyor. Kursun en büyük baþarýsý ise üç ayrý sendikadan, Türk-Ýþ, Hak-Ýþ ve DÝSK ten gelen katýlýmcýlarýn ilk kez sorunlarýn ortaya koyulmasý ve çözüm üretilmesi konusunda birlikte çalýþmalarýydý. Aralarýnda kurulan þahsi iliþkiler kurslar tamamlandýktan sonra da devam etti. Bu önemli bir geliþme ve Türk sendikal hareketinin geleceði için de güzel bir ümit. Son olarak (aþaðýda açýklanacak olan) gelecekte yapýlacak bilinçlendirme çalýþmalarýnýn planlanmasýyla ilgili modül de baþarýlý sonuçlar verdi. Özünde, projenin amacý katýlýmcýlarý faaliyete geçirmekti. Her biri iþyerlerinde gördükleri gereksinimlere ve kendi seçimlerine göre bir sendikal faaliyet seçtiler. Kurslar sýrasýnda bunun çeþitli yönlerini projenin uzmanlarýyla analiz etme fýrsatlarý oldu. Sonuçlardan görüldüðü kadarýyla uzmanlarýn yapýlacak faaliyetlere yöntemler önererek yaptýklarý katkýlar çok belirleyiciolmuþtu. Katýlýmcýlar hem bir eylem stratejisi oluþturmak üzerine düþünmeye yöneltildiler hem de eylemin sonuçlarý üzerine bir sonuç raporu yazmakla görevlendirildiler. Bu hem yenilikçi hem de yapýcý bir fikir oldu. Projeye ve bütünlük kazanmasýna büyük katký saðladý. 12

18 SONUÇLARIN ANALÝZÝ Katýlýmcýlar kurs sýrasýnda üzerinde anlaþýlan fikirleri sonraki aylarda hayata geçirmeye çalýþtýlar. Toplamda 43 rapor yazýldý. Bu da katýlýmcýlarýn yarýsýndan fazlasýnýn yükümlülüklerini yerine getirdiði anlamýna geliyor ve baþlangýçta seçilen yöntemin uygun olduðu konusunda çok teþvik edici. Gerçekten de katýlýmcýlar yapacaklarý giriþimi kendileri seçebilmeyi motive edici bir unsur olarak gördüler ve kendilerini daha sorumlu hissettiler. Bunun yanýnda bir arada bulunmak ve ayný sorunlarý göðüslemek kuþkusuz aralarýndaki birlik hissini arttýrmaya katkýda bulundu. Öte yandan yürürlükteki Türk sendikal sistemi göz önünde tutulduðunda sendikalarýn stratejik yaklaþýmlarýný deðiþtirmesi, çok zaman gerektiren bir süreç olacaktýr. Bu açýdan deðerlendirildiðinde bu proje, bu tür faaliyetlere destek verecek çok daha geniþ ve süreklilik sahibi bir projenin unsuru sayýlabilir. Raporlar, gönderen sendikalara ve içeriklerine göre iki ayrý þekilde sýnýflandýrýlmýþtýr. Raporlarýn Sendikalara Göre Daðýlýmý 44% 30% Tekgýda Ýþ Özgýda Ýþ Oleyis 26% Raporlarýn Bölgelere Göre Daðýlýmý 37% 5% 30% Marmara Ýç-Güney ve Doðu Anadolu Ege-Akdeniz Karadeniz 28% 13

19 Raporlarýn Konularýna Göre Daðýlýmý Deðerlendirilmeyen 35% 16% 12% Ýþyeri saðlýðý ve güvenliði Örgütlenmemiþ iþyerlerinde örgütlenme 21% 16% Sendika Ýçi Örgütlenme Sendika üyelerinin yararýna yeni haklar elde etme Belli konular üzerine yoðunlaþan raporlarýn sayýsý dikkate alýndýðýnda sýralama þu þekilde oluþuyor: 1) Sendika üyelerinin yararýna yeni haklar elde etme 2) hem emekçilerle iþverenlerin iliþkilerini kolaylaþtýrmak hem de yeni üyeler kazanmak amacýyla, iþyerinde yapýlan sendikal örgütlenme faaliyetleri 3) örgütlenmemiþ iþyerlerini örgütleme 4) Ýþyerinde saðlýk ve güvenlik alanýnda faaliyetler Yukarýda sözü edilen iþkollarýnda yapýlan faaliyetler arasýnda önde gelen örnekler aþaðýda gösterilmektedir: 14

20 Sendika üyelerinin yararýna yeni haklar elde etme. Vaka 1: katýlýmcýlardan birinin çalýþtýðý iþletme geçmiþte iþçilerin iþe gidip gelmesini saðlayan taþýma hizmetini saðlýyordu. Bunun yerine geçmek üzere iþverenin yol masraflarýný karþýlayacak bir miktar ödemenin çalýþanlarýn maaþýna eklenmesine ve personel servisinin kaldýrýlmasýna karar verdi. Çalýþma süresinin baþlangýç ve bitiþine saatlerinde toplu taþým hizmetinin bulunmamasý ve çalýþanlarýn þehrin uzak yerlerinden geliyor olmasý bir dizi sorunun doðmasýna neden oldu. Katýlýmcýnýn çalýþmalarý ve sendikanýn güçlü desteðiyle emekçiler bilinçlendirildi ve konu iþverenle masaya yatýrýldý. Bunun sonucunda da çalýþanlarýn yararýna olacak þekilde personel servisi yine hizmete konuldu. Ýzleyeceði hatlar da gereksinimlere göre belirlendi. Vaka 2: Katýlýmcýnýn çalýþtýðý iþyerinde fazla mesai ödemesiyle ilgili bir sorun var. Ýþçiler günlük sekiz saat eþiðinin üzerinde çalýþlarken (neredeyse 12 saate ulaþýlmýþtý) fazla mesai ücretleri ödenmiyor. Katýlýmcý ilk aþamada iþçilerle irtibata geçti ve haklarýna tecavüz edilmekte olduðunu anlattý. Sonrasýnda iþverenle bir görüþme organize etti ve çalýþma saatlerini elektronik ortamda takip etmeyi saðlayacak bir sistemin kullanýlmasý üzerinde anlaþtýlar. Manyetik kartlarýn kullanýmýyla katýlýmcý, iþçilerin fazla mesai ücretlerini garanti altýna almak olan amacýna ulaþmýþ oldu. Vaka 3: Katýlýmcý eðitimden sonra iþyerinde çalýþan kadýnlarla bir toplantý düzenledi. Onlara edindiði bilgileri aktardý. Sonrasýnda da çalýþmasýnýn devamý olarak kadýn emekçilerin isteklerini derlemeye baþladý. Özellikle doðum sonrasý ihtiyaçlarýnýn gerektirdiði izinleri alamamalarýndan þikayetçi olduklarýný gördü. Katýlýmcý iþverenle bir toplantý yaparak bu gereksinimi aktardý. Her ne kadar iþveren bu gibi konularýn sözleþmede öngörülmediðini ifade etse de kadýn iþçilere süt izni hakký tanýyacaðýný belirtti. Burada katýlýmcýnýn önemli bir görevi yerine getirdiði söylenebilir. Kadýn iþçilerin temel haklarý konusundaki bilgilerini arttýrdý ve sorunlarýna çözüm elde etmek için harekete geçmeleri yönünde onlarý motive etti. Manyetik kartlarýn kullanýmýyla katýlýmcý, iþçilerin fazla mesai ücretlerini garanti altýna almak olan amacýna ulaþmýþ oldu. 15

21 Ýþyerinde sendikal örgütlenme faaliyeti: Vaka 1: katýlýmcý faaliyetini iþyerine yeni giren katýlýmcýlarýn ilgisini çekmeye odakladý. Bunlar baþlangýçta sendika temsilcileriyle mesafeli olmaya çalýþýyor gibi görünüyorlardý. Yine de katýýmcý yeni iþe alýnanlarla arkadaþ olarak ve iþ dýþýnda da görüþerek, onlara yaklaþmakta baþarýlý oldu. Gerçekten de iþveren, onlarý iþe alýrken sendikaya girmemeleri konusunda telkinde bulunmuþtu. Bu engele raðmen katýlýmcý sürekli irtibatý korumayý baþardý ve onlara sendikalý olmanýn temsil ve haklarýn korunmasý gibi konulardaki avantajlarýný anlattý. Faaliyeti iyi sonuç verdi ve katýlýmcý sendikaya 20 yeni üye kazandýrmayý baþardý. Vaka 2: bu iþletmede çok sayýda çalýþan var ve iþverenle iliþkileri hayli sorunlu. Iþçilerin kendi aralarýnda da bir iç diyalog kurma konusunda zorluklar bulunuyor. Katýlýmcý da iþyerinde sosyalleþmeyi ve iletiþimi teþvik etmek için bir giriþimde bulunmaya karar verdi ve bir futbol turnuvasý düzenledi. Iþverenle ortaklaþa oluþturulan bir organizasyon komitesinin gayretleriyle turnuvaya son derece detaylý hazýrlýklar yapýldý. Takýmlar için formalar hazýrlandý, saha kiralandý ve servis organize edildi. Turnuvanýn masraflarýný iþveren karþýladý. Turnuvaya 12 takým ve toplam 132 çalýþan katýldý. Giriþim baþarýya ulaþmýþtý. Sendika bulunmayan iþyerlerinde örgütlenmenin gerçekleþtirilmesi. Vaka 1: Katýlýmcý 1000 kadar çalýþaný olan bir fabrikada sendikal örgütlenme faaliyeti giriþimi yapmaya karar verdi. Emekçiler sendikayý yetkilendirmek için örgütlenmeye giriþmiþ ve neredeyse kayýtlý olan kiþilerle %50 barajýna ulaþmýþlardý. Bunun farkýna varan fabrika yönetimi toplu iþten çýkartmalara baþlamýþtý. Katýlýmcý diðer baþka gözüpek arkadaþlarýyla tepki gösterdi ve iþten çýkarýlan emekçileri desteklemek amacýyla gösteriler ve grevler organize etti. Bu gösterilere 67 günü aþkýn süre içerisinde 600'den fazla kiþi katýldý. Grevin bitiminde de %50 eþiði aþýldý ve sendikanýn tanýnmasý mümkün oldu ayrýca iþletme komiteleri kuruldu. 16

22 Vaka 2: Kapadokya'daki kursun ardýndan kursiyer, emekçilerin sendikalaþtýrýlmasýný amaçlayan faaliyetler baþlattý. Seçtiði yer bir üniversite yemekhanesiydi. Üniversite yemekhanenin iþletmesini ihaleyle dýþarýdan bir firmaya veriyor, bu firma da çalýþanlarýný bir yýllýðýna iþe alýyordu. Katýlýmcý araþtýrmalarý sonucunda çalýþanlarýn sayýsýný (120), maaþlarýný ve sözleþmelerinin içeriðini öðrendi. Bir "örgütlenme komitesi" kurduktan sonra, katýlýmcý, onlara haklarýný anlatmak için, çalýþanlarla bir toplantý düzenlemeyi baþardý. Toplantýya 70 çalýþan katýldý. Sözleþmeleri bitmek üzereydi (kýsa süre sonra yeni bir ihale yapýlacaktý). Katýlýmcý ayný üniversitenin öðrencilerinin dikkatini çekerek çalýþanlarýn sözleþmelerinin yenilenmesi için destek vermelerini saðladý. Her ne kadar faaliyet baþta arzu edilen sonuca ulaþmasa da kursiyer emekçilerin örgütlenmesinde ve özellikle de üçüncü bir tarafý yani öðrencileri müdahil hale getirip dayanýþma elde etmek konusunda kayda deðer bir baþarý kazanmýþtý. Vaka 3: eðitim programýnýn sonunda katýlýmcý kendi yöresindeki bir iþyerinin sendikal örgütlenme çalýþmasýný üzerine almýþtý. Burada 85 çalýþan hizmet vermekteydi. Rapor yazýlmaktayken 72 emekçi sendikaya kayýt yaptýrmýþ durumdaydý ve Çalýþma ve Sosyal Güvenlik Bakanlýðý nezdinde tanýnma prosedürlerine baþlanmýþtý. Bunun üzerine de sendikal örgütlenmeyi teþvik eden iþçiler iþten çýkartýlmýþtý. Buna raðmen giriþimci sendika mensuplarýnýn yürüttüðü yerel bir kampanya sayesinde yönetim kovulanlarý iþe iade etmek durumunda kaldý. Gerçekleþtirilen çalýþma bir baþarý örneði olarak deðerlendirilebilir. Ýþyeri saðlýðý ve güvenliði alanýnda faaliyetler: Vaka 1: iþçiler arasýndaki þikayetlerden yola çýkan katýlýmcý iþyerindeki yetersiz klima ve yüksek sýcaklýk nedeniyle ortaya saðlýk sorunlarý çýktýðýný tespit etmiþti. Bizzat emekçilerle konuþtuktan sonra sorunlarý aktarmak ve çözüm arayýþýna girmek için sendika temsilcisiyle irtibata geçti. Sendika temsilcisinin gösterdiði ilgi sayesinde iþverenin temsilcileriyle bir toplantý düzenlendi. Toplantý sýrasýnda iþverenin özellikle ekonomik açýdan risk altýnda olduðu, yüksek sýcaklýklý ve yetersiz klimalý yerlerde çalýþanlarýn veriminin ve performansýnýn düþeceði kendisine anlatýldý. Bunun da dýþýnda elektrik prizlerinin durumunun yüksek yangýn riski yarattýðýna dikkat çekildi. Toplantýdan sonraki hafta içinde elektrik prizlerinin yarattýðý riskler azaltýldý ve klima tesisatý ile ilgili çalýþmalar tamamlandý. Katýlýmcý amacýna tümüyle ulaþmýþtý. 17

23 Vaka 2: bu faaliyetin çýkýþ noktasý iþyerlerinin içinde aþýrý gürültüye maruz kalan iþçilerin saðlýðýna zararlý durum yarattýðýnýn tespit edilmesidir. Katýlýmcý üst düzey bir teknik araþtýrma yaparak gürültünün artmasýyla verimliliðin düþmesinin baðlantýlý olduðunu kanýtlayan bilimsel veriler sunmuþtur. Belirli bir desibel eþiðinin üstündeki gürültü mevcudiyetinde kulak týkaçlarýnýn kullanýlmasýnýn yasal zorunluluk olduðunu da dile getirmiþtir. Katýlýmcý çalýþanlarýn %10'unun duyma problemleri olduðu verisini de eklemiþtir. Bu çalýþma Ýþ Saðlýðý ve Güvenliði Müdürlüðü'ne, çalýþanlara ve iþverene sunulmuþtur. Iþveren tüm çalýþanlara her yýl kulak duyma testi uygulamasý ve kulak týkacý kullanýmý getirmiþtir. Raporlarýn büyük kýsmý sendika üyelerinin yeni haklar edinimi ile ilgilidir. Bu iþkolunda katýlýmcýlarýn (kamu ve/veya özel sektör kurumlarýnýn çalýþanlarý) endüstri iliþkileri konusunda büyük deneyim sahibi de olduklarý için iyi sonuçlar elde etmeyi baþardýlar. Katýlýmcýlarýn hemen elde edilmiþ bir baþarý mevcut olmasa bile, alternatif öneriler sunarak ve tartýþarak iþverenlerle pazarlýk edebilmiþ olmalarý fazlasýyla takdire þayandýr. Bu giriþimler sendikanýn içinde ve sendikayla üyeleri arasýnda baðlarýn güçlenmesi için faydalý ve gereklidir. Bu durum Türkiye de sendikal hareketin bir baþka özelliðini de gözler önüne sermektedir: temsilin içeriði. Sendikalarýn genel eðilimi emekçiler için neredeyse sadece daha iyi ekonomik þartlar elde etmek için çaba göstermek. Aslýnda doðrudan ekonomik meselelerle iliþkili olmayan çok daha genin ihtiyaçlara çözümler getirmeleri mümkün. Ýkinci sýrada sendika içi organizasyona odaklanmýþ raporlar görüyoruz. Bu baðlamdaki faaliyetlerin amacý sendika içindeki ve iþletme yönetimiyle var olan iletiþim eksikliðini aþmak. Bazý vakalarda sendika yanlýsý ve karþýtý emekçiler arasýnda toplu sözleþme pazarlýklarý sýrasýndaki farklý beklentilerden kaynaklanan zýtlýklar gözlemleniyor. Bunun sonucunda emekçiler sendikayla mesafeli hale geliyor. Çünkü kendilerine bir faydasý olmayacaðýný düþünüyorlar. Bazý diðer durumlarda ise sendika temsilcileriyle iþveren arasýnda açýk bir gerginlik oluyor bu da sýklýkla sendikalaþmayý engelliyor. Dolayýsýyla, sendikanýn hem iþveren hem de emekçi cephesinde paralel yürüteceði bir bilgilendirme ve iletiþim yöntemi kurmasý gerektiði net olrak anlaþýlýyor. Sendikasýz iþyerlerinde örgütlenme yapýlmasý baþlýðý altýnda az sayýda uygulama gerçekleþtirildi. Bu þaþýrtýcý bir sonuç. Çünkü kursiyerler iþletme düzeyinde sendikanýn mevcudiyetinin çok yetersiz olduðundan çok defalar þikayet etmiþlerdi. Bir yandan bu yönde faaliyet göstermemelerine þaþýrýrken diðer yandan da sendikacýlarýn hangi 18

24 þartlarda çalýþtýðý da göz önünde tutulmalý. Bir iþyerinde yoktan sendikal örgütlenme yapma denmesinin karþýlaþacaðý sorun ve zorluklar öylesine çetin ki bu yönde çalýþacak sendikacýlarýn sýklýkla cesaretinin kýrýlmasý olaðan. Son grup ise iþ saðlýðý ve güvenliðiyle ilgili raporlardan oluþuyor. Bu baðlamda kursiyerlerin hatýrý sayýlýr bir baþarý düzeyi tutturduðu farkedilebiliyor. Katýlýmcýlar hem hazýrlýk (emekçilerden gelen bilgilerin toplanmasý ve yönetimi) hem de uygulama dönemlerinde (pazarlýklar sýrasýnda) kullanabilecekleri ayrýntýlý bir yöntemi oluþturup uyguladýlar. Bunun da ötesinde teknik/bilimsel araþtýrmalardan yararlandýlar ve bu sayede iddialarý daha kesinlik kazanmýþ oldu. Bazý durumlarda katýlýmcýlar saðlýk ve güvenlik meselelerini verimliliðin azalmasýyla baðlantýlandýrabildiler. Bu da onlara iþverenlerle pazarlýk sýrasýnda baþarý etkeni oldu. 19

25 SONUÇLAR Türkiye de yürürlükte olan endüstriyel iliþkilerin ve sendikal örgütlenmenin durumu hayli karýþýktýr. Bu projenin uygulanmasýyla da ortaya çýkan tablo hem yürürlükteki yasalar nedeniyle dýþ dünyada hem de sendikal hareketin içinde bulundugu subjektif kosullar nedeniyle içeride göðüs gerilmesi gereken çok zorluklar olduðunu göstermektedir. Türkiye de sendikalý taban çok sýnýrlýdýr. Bu durum sendikanýn iþverenler ve hükümetle girilen iliþkilerdeki temsil kapasitesini azaltmaktadýr. Düþük sendikalaþma sorunu, öncelikle bir dýþ faktöre de baðlýdýr: Türk mevzuatý bir sendikanýn iþkolunda ve iþyerinde tanýnabilmesi için barajlar öngörmekte ve noter huzurunda kayýt alýnmasýný da zorunlu koþmaktadýr. Yasalardaki bu hükümlerin örgütlenme konusundaki bireysel özgürlüklere olumsuz etkisi olduðuna kuþku bulunmamaktadýr.bu durum Turkiyenin imzalanmis bulundugu uluslararasi sözlesmeler ilede çeliski halindedir. Türkiye de þu an içinde bulunulan Anayasa nýn gözden geçirilmesi sürecinde bu durumun sendikalar ve emekçileri lehine deðiþtirilmesi temenni edilmektedir. Bütün bunlarýn kolaylaþtýrýlmasý için Türk sendika Konfederasyonlarý nýn barajlarýn kaldýrýlmasý yönünde bir ortak tutum içine girmesi yerinde olacak gibi görünmektedir. Bu yönde sendikalarýn politik düzeyde birleþmesi belirleyici rol oynayacaktýr. (Ýtalyan sendika sisteminin benimsediði) Ayrý yürümek ama birlikte vurmak prensibine uygun model Türkiye de de tüm pazarlýk düzeylerinde ele alýnabilecek bir gelecek perspektifini temsil edebilir. Diger yandan Türkiye de sendika emekçilerle iliþkilerinde edilgen bir yaklaþýma saplanýp kalmýþ gibi görünmektedir. Sadece emekçiler belirli sorunlar ve gereksinimlerle karþýsýna geldiðinde harekete geçme eðilimi göstermektedir. Bunun da ötesinde, sendikal faaliyetlerin büyük bölümü emekçilerin ekonomik durumunun düzeltilmesini hedeflemekte çalýþma þartlarý, is sagligi ve is güvenligi ve bilgilenme ve danisilma hakki edinilmesi gibi bazý özel hizmetlerin sunulmasý ya da çalýþma saatleri gibi önemli diðer konularda yetersiz kalmaktadýr. Bu da emekçiyle sendika arasýnda uzaklaþmaya yol açmaktadýr. Emekçi sendika temsilcilerinin ona gerektiði kadar danýþmadýðýný düþünürken sendika da kendi üyelerinin gerçek ihtiyaçlarýný temsil edememe riskiyle karþý karþýyadýr. Sendikanýn emekçilere öneriler getiren bir strateji içine girmesi gerekli gibi görünmektedir. Tabanýyla sürekli iletiþim halinde olmalý ve yeni üyeler kazanmak için yeni fikirleri ortaya atan yapý durumuna gelmelidir. 20

26 Türkiye de daha güçlü ve temsil yeteneði daha yüksek bir sendikanýn varlýðý sosyal taraflar arasýndaki dengeyi de kuvvetlendirebilecek bir faktördür. Sosyal Diyalog dan söz edilebilmesi için bu temel bir þarttýr. Nitekim Sosyal Diyalog politik araç þekilinde kullanýlacak soyut ve genel bir taným deðildir. Tam tersine, taraflarýn bir araya gelip menfaatlerini ifade etmelerini ve gelecekte uyacaklarý ortak bir çözüm bulmalarýný saðlayan ana araçtir. Bu yönde Sosyal Diyalog ekonomiye de olumlu katký yapan ve sonuç olarak ülkenin rekabetteki yerini daha iyi hale getiren bir unsur olarak görülmelidir: bir ekonomik sistemde emeðin himaye edilmemesi iç tüketimin azalmasýna yol açar ve büyüme ve kalkýnmada olumsuz sonuçlar doðurur. Son olarak uluslararasý dayanýþmanýn ve özellikle Avrupalý sendikalarýn Türkiye ye yönelik dayanýþmasý çok önemlidir. Avrupalý firmalarýn üretimlerini yoðun þekilde bu ülkeye taþýyor olmalarý Türk emekçilerin haklarýnýn korunmasý yolunda sendikacýlarý teþvik etmelidir. Kültür ve gelenekler açýsýndan da Türkiye ye çok yakýn olan Ýtalyan sendikalar adýna konuþmak gerekirse, ISCOS ve CISL buraya kadar sözü edilen çeþitli konularda destek ve ortak çalýþmayý güçlendirmey sürdürmek kararýndadýr. 21

27 22

28 Relazioni Industriali in Turchia e organizzazione sindacale: Rapporto di Valutazione

29 INDICE INTRODUZIONE DEL PROGETTO...1 CONTESTO SINDACALE IN TURCHIA...3 VALUTAZIONE DELLA FORMAZIONE...11 ANALISI DEI RISULTATI...14 CONCLUSIONI...21 A cura di: Paola Simonetti (Responsabile Ufficio Europeo ISCOS-Cisl) Pinar Alkan (esperto Tek Gida-Is) Yucel Top (Coordinatore CNI)

30 INTRODUZIONE DEL PROGETTO L Istituto Sindacale per la Cooperazione allo Sviluppo (ISCOS), promosso dalla CISL italiana, ha iniziato le attività in Turchia agli inizi del 2003, organizzando attività di collaborazione e di scambio con le Organizzazioni sindacali Turche, sia a livello confederale che di settore. Questo é stato possible anche grazie alle buone relazioni già esistenti da tempo tra la CISL e i gli stessi sindacati turchi. Le prime iniziative dell ISCOS, prevalentemente di carattere seminariale, sono state dedicate al tema della delocalizzazione delle imprese europee nei settori tessile, metalmeccanico e chimico. Queste prime attività sono state fondamentali per instaurare un rapporto tra le parti, utile a creare una rete di scambio d esperienze e di contenuti relativi ai temi in questione. Di fatto si puo ritenere che queste siano state preliminari alla programmazione e realizzazione dell attuale progetto che verrà descritto in questa sede: «Cours de formation sur les modèles et relations industrielles européennes» (cofinaziato dall Unione europea). Quest ultimo ha una portata innovativa rispetto ai precedenti, poiché prevede un azione formativa capillare di rappresentanti sindacali a livello regionale, territoriale e d impresa, su temi relativi non solo alla dimensione esterna (delocalizzazione), ma soprattuto ai modelli e alle strategie organizzative interne al sindacato. L odierna situazione in Turchia riguardo ai diritti dei lavoratori e alle libertà sindacali, ci ha indotti in questa direzione. In seguito alla richiesta specifica dei sindacati turchi, sono stati selezionati due settori di particolare rilievo per l economia del paese, quelli del turismo e dell alimentazione. Il settore alimentare e quello della ristorazione-alberghiero sono infatti dei settori in continuo sviluppo, grazie agli investimenti sia di natura straniera che locale. Il tasso di sindacalizzazione dei lavoratori in questi settori é ancora molto basso, fatto che in realtà non deve stupire, se si pensa che la totalità degli aderenti al sindacato in Turchia é di un milione su una popolazione di 72 milioni di abitanti. Tali dati riflettono molto concretamente le difficoltà che i sindacati ancora devono affrontare, dovute sia all assetto legislativo corrente, sia alle modalità di organizzazione interna. La clausola di sbarramento a livello settoriale e d impresa per il riconoscimento del sindacato, o ancora l obbligo individuale di registrare la propria iscrizione da un notaio, appesantiscono e limitano drasticamente nella pratica giornaliera la stessa libertà di associazione. Di conseguenza il ruolo del sindacato viene messo a repentaglio, non avendo basi abbastanza solide per garantire i diritti dei lavoratori e tanto meno per poter allargare la base dei suoi membri. Si riscontra anche un sentimento di sifiducia da parte dei lavoratori stessi, che talvolta non riconscono nel sindacato quelle potenzialità per portare avanti le loro istanze. 1

31 Tutto cio rischia di condizionare negativamente il processo democratico di un paese. Il sindacato infatti, dovrebbe essere riconosciuto come attore fondamantale per sostenere un sistema equo di relazioni industriali, e per istaurare il diaologo sociale con le controparti datoriali e governative. E in quest ottica che il progetto in questione é stato concepito, con l obiettivo di rafforzare le modalità organizzative dei sindacati nel luogo di lavoro e sostenere le loro capacità nel rapportarsi ai lavoratori. 2

32 CONTESTO SINDACALE IN TURCHIA Diritti sindacali nella legislazione turca a- Costituzione Gli articoli che definiscono l applicazione del diritto di associazione e di costituzione di sindacati sono: l articolo 51, dal titolo diritto di costituzione di sindacati ; l articolo 53 diritto al contratto collettivo e l articolo 54 diritto di sciopero e serrata. L articolo 51 sancisce il diritto dei lavoratori e dei datori di lavoro - nell ambito delle relazioni di lavoro e allo scopo di tutelare i propri diritti economici e sociali - a costituirsi in sindacati e organizzazioni di livello superiore, senza bisogno di autorizzazione per iscriversi o per ritirare la propria iscrizione. Tuttavia, per quanto venga sancita la libertà di adesione o meno ad un sindacato, gli ostacoli che impediscono il godimento concreto di tale diritto sono ancora numerosi. Le attuali violazioni di tali disposizioni impediscono al sindacato di accogliere nuovi iscritti. b- Leggi di riferimento L analisi delle leggi riguardanti la vita lavorativa e di quelle che la disciplinano deve essere effettuata senza perdere di vista la loro natura globale. 1- legge n sui sindacati La legge n mira a disciplinare la costituzione, l organizzazione, l attività e la supervisione di sindacati (costituiti da lavoratori e da datori di lavoro) allo scopo di tutelare e sviluppare diritti economici, sociali e interessi nell ambito delle relazioni di lavoro. In base a questa legge dunque vi è la possibilità di godere del diritto di costituire sindacati e di iscriversi o meno ad un organizzazione già esistente. Ai sensi della legge 2821, titolo Iscrizione al sindacato, l adesione al sindacato è libera e l iscrizione o il ritiro dell iscrizione non può essere ottenuta con la coercizione. Il seguito dell articolo disciplina nel dettaglio l adesione al sindacato. Tuttavia, nonostante tali elementi, si riscontra un attuazione insufficiente delle disposizioni e negli esempi inerenti l applicazione, vi sono ancora grandi difficoltà nel processo di costituzione di nuove organizzazioni sindacali in fase di accertamento della maggioranza. Le tutele di cui al titolo Garanzie paragrafo 3 articoli 29, 30 e 31 risultano insufficienti (vedere in seguito). 3