İL ÖZEL İDARE si HARCAMALARı:

Transkript

1 İL ÖZEL İDARE si HARCAMALARı: Birgül GÜLER Türkiye'de yerel yönetimler, yılları arasında gayri safi milli hasılanın belediyeler % 1.5, özel İdareler %1.2 olmak üzere toplam 2.7'sİ büyüklüğünde kaynağa sahip olmu lardır. Genel bütçe gelirlerine oranla bakılırsa, belediyeler %9.3, özel idareler %7.4 olmak üzere yerel yönetim gelirlerinin toplamı, genel bütçe gelirlerinin % 16.7'sİ büyüklüğünde gerçekle mi tir. Belediyeler ile özel idareler arasındaki bu payla ım, zaman ilerledikçe özel idareler aleyhine dönmü tür. Cumhuriyet'in ilk yıllarında genel bütçe gelirlerinin zaman zaman %20'sine yakın büyüklükte bir kaynak kullanan özel idareler, 1940 yılından sonra %10'un, 1965 yılından sonra ise %5'in altına dü en büyüklüklerde kaynaklar ile yetinmek zorunda kalmı lardır. Hangi açıdan bakılırsa bakılsın, rakamlar özel idarelerin giderek küçüldüklerini, zamanla yatırımcı-harcamacı kurulu olmaktan uzakla mı olduklarını ortaya koymaktadır. Bununla birlikte rakamlar temelinde varılan bu sonucun, "özel idareler gereksiz hale gelmi tir" eklinde bir yargıya varmak için yeterli olamayacağını belirtmek gerekir. Çünkü meclis ve encümenleri ile birlikte bu kurum, doğrudan harcamaya yol açmayan kimi konularda sahip olduğu görü me ve karar yetkileri nedeniyle gözden kaçırılmaması gereken yetkilere sahiptir. Bir köyde pazar kurulması ya da bir köyün belediye olup olamayacağı gibi konularda karar alma yetkileri yeterli örnek sayılmalıdır. Mülki amirler dahil, uygulamacıların genellikle "çok sıradan, günlük" diye nitelendirdikleri bu tür yetkiler, gerçekte yerle meler arası sosyo-ekonomik bölü üm ili kilerine yön verme tekelinin kullanılması anlamına gelir. Meclis ve encümenleriyle özel idarelerin "gereksiz hale gelip gelmedikleri", görev ve harcama kapasitelerindeki deği melerin ötesinde, ancak sosyo-ekonomik bölü üme değen yetki alanı incelenerek sonuçlandırılabilecek bir tartı madır. Özel idareler yerel yönetim yazınında gölgede kalmı konularından birisidir. Buna kar ın, yeniden düzenlenmesine ili kin pekçok öneri geli tirilmi tir. Bu makale, gerçekçi reform önerileri geli tirilebilmesi için, sahip olunması zorunlu sayılan verilerin bir kısmını daha ı kullanıma sunmak amacıyla hazırlanmı tır. Dr., TODAİE Ötretim Üyesi. ı Aynı zaman dilimi için özel idare gelirleri incelenmi ve yine bu dergide yayımlanmı tır: Birgül Güler, "tı Özel İdaresi Gelirleri: ", Çağda, Yrl YönetiIDIr Dergisi, Cil t 3, Sayı 3, Mayıs 1994, Çsğdaf yı Yo"dimlu, Cik 4, Sayı 3, Mayıs 1995,

2 12 ÇAGD YEREL YÖNETIMLER BÜTÇE SiSTEMi HAKKINDA AÇIKLAMA Burada verilen ve üzerinde çalışılan rakamlar, Devlet İstatistik Enstitüsü yayınlarından derlenmiştir , 1952, ve 1983 yıllarına ilişkin rakamlar bulunamamıştır. Kullanılan rakamlar bütçe değil, kesin hesap rakamlarıdır. Rakamlar, eklerde üç sayfa halinde verilmiştir. Bütçe sisteminin yapısına sadık kalınarak, ilk ek sayfada , ikinci ek sayfada , üçüncü ek sayfada yılları kesin hesap rakamları yer almaktadır. Özel idare büte sistemi, benimsenen sınıflandırma bakımından üç farklı döneme ayırılabilir. Ilk dönemi oluşturan yılları arasında harcamalar, faaliyet alanlarına göre sınıflandırılmıştır. Bu dönemin başlangıç yıllarında yalnızca dört kalemden oluşan oldukça basit bir sınıflandırma yapılmıştır: Bayındırlık Giderleri, Ödenekler, Eğitim Giderleri, Çeşitli Giderler yılları arasında bütçe sistemi biraz daha ayrıntılandırılmıştır. Tarım, sağlık, sosyal yardım alanları ile ilgili harcamalar ayrıca gösterilmeye başlanmış, ödenekler için ayrı bir sütun açılmıştır. Bir başka yeni sütun, özel idare yönetim-hizmet giderleri ile personeline ait giderleri içeren "hususi idare muhasebesi" sütunudur. Ancak bu, ödemesi özel idarece yapılan tüm aylık ve ücretleri kapsamamıştır. Örneğin öğretmen maaşları "eğitim harcamaları" başlığında, veterinerlere yapılan ödemeler "tarım işleri" başlığında, bu alanlarda yapılan sermaye yatırımları ve makine alımları gibi yatırım harcamaları ile birlikte gösterilmiştir. Bir başka deyişle bütçe sisteminde görevalanları bakımından çeşitlendirmeye gidilmiş, ancak harcamalar ekonomik niteliklerine göre (cari-yatırım-transfer ya da "üretim harcaması-tüketim harcaması" gibi) ayrıştırılmamıştır. İkinci dönemi oluşturan yıllarına ilişkin rakamlar, önceki dönemin sınıflandırma mantığına uygun bir yapıya sahiptir. Bir başka deyişle harcamalar yine faaliyet alanlarına göre sınıflandırılmıştır. Ancak ek olarak bu dönem, harcamaların ekonomik niteliklerine göre izlenmesine de olanak vermektedir. Bu olanağı sağlayan yenilik, her kalemin kendi içinde bir de "adi gider"-"olağanüstü gider" şeklinde ayrıntılandırılmış olmasıdır. Harcamaların "adi-olağanüstü gider" ayırımı, kısmen de olsa ekonomik sınıflandırmaya denk düşmektedir. Adi giderler, yönetim-hizmet-personel giderleri ile yatırımların bakım ve onarımı için kullanılan kaynakları göstermektedir. ı Bakım ve onarım harcamalarının burada yer alması bir geçişmeye yol açmakla birlikte, adi gider, 1964 sonrası sistemin "cari gider"ine denk düşünülebilir. Olağanüstü giderler ise ı İlgili yıllarda adi bôtçede gösterilen giderler unlan kapsamı tır: ÖZel idare personeli giderleri, mecliseencümen üyeleri ödenekleri, özel idarenin görev alanında bulunan youann bakım-onanm giderleri ve bu i,le görevli personelin giderleri, ilkokullann bakım-onanm ve hizmetji giderleri, özel idareye ait ta ınmaz mallann bakımonanm ve sigorta giderleri, yönetim ve hizmet giderleri. İsmail Hakkı Dıkmen, Mahalli idareler MaliyesI, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Faklıltesi, Yayın No: 103/85, Ankara, 1960, s

3 İL ÖZEL İDARESİ HARCAMALARI: yeni gerçekltiri1en yatırımlar ile makine, araç-gereç alımlarını kapsamı tır. 3 Olağanüstü gider, yine 1964'den günümüze geçerli olan sistemde "yatırım gideri"ne denk dü mektedir. Dönemin bütçe sisteminde yer alan "çe itli ve birlik giderler" ba lığı ise, transferler ile mülki amirlerin konut ve makam otomobili gibi harcamalarını göstermektedir yılından itibaren, günümüzde uygulamada bulunan program bütçe sisteminin harcamaların ekonomik niteliklerine dayanan (cari-yatırım-transfer ayırımı) sınıflandırması gelmi tir. Bu sistem, harcamaların faaliyet alanlarına dağılımını inceleme olanağı vermemektedir. Bütçe sistemindeki deği melerin, yetmi yıllık zaman dilimi üzerinde çalı mayı oldukça zorla tırdığı açıktır. Deği en sistem nedeniyle rakamlar güvenilir olmaktan çok, kaygan bir zemin olu turmaktadır. Öte yandan, örneğin harcamaların hangi faaliyet alanlarına nasıl payla tırıldığı sorusu, ancak 1964 yılına kadar izlenebilmektedir. Yine örneğin, harcamaların ne kadarının yatırımlara yöneltildiği sorusu, 1953 yılına kadar izlenememektedir. Kısacası hemen hiçbir soru, zaman serisinde kopu la kar ıla madan cevaplanamamaktadır. Bununla birlikte durum çok da kötü değildir. Çünkü rakamları, adeta ilk dönemi son döneme bağlayan bir geçi dönemi özelliği ta ımakta ve değerlendirmelere bir süreklilik kapısı açmaktadır. Bu dönemin rakamları, faaliyet alanlarına göre cari-yatırım harcaması ayırımını sunduğu için hem ilk dönemin rakamlarına, hem de son dönemin rakamlarına ı ık tutmaktadır. Böylece yetmi yıllık bütün birbirine kapanmayan, tersine bağlanan dönemler halinde incelenebilmektedir. GELİR-GİDER DENGESİ iı özel idareleri, zaman diliminde genellikle fazla veren kurulu lar olmu lardır. Yıllık gelirlerden harcanamayan miktar izleyen yıla devredilmi tir. Gelecek yıla devredilen miktarın, özellikle siyasal çalkantı ve askeri darbe dönemlerinde arttığı söylenebilir. (Ek: 1) Kurumun ülke genelinde açık verdiği tarihler yılları arası, 1958, 1967 ve 1978 yıllarıdır. Bu yıllarda ortaya çıkan açıkların miktarları da, gelirin % 1 ve 5'i gibi önemsiz sayılabilecek büyüklüklerde olmu tur. Diğer tüm yıllarda gelirler giderlerden daha fazla gerçekle mi tir yılları arasında, her yıl o yılki gelirin ortalama % 15'i harcanamayarak bir sonraki yıla devredilmi tir. Aynı oran 1950'li yıllarda dü mü, yılda ortalama %5'e doğru gerilemi tir. Bu özellik bakımından ilk sırayı 1960'h yıllar almı tır arasında devir miktarı yakla ık %25 olarak gerçekle mi tir yılları arasında devredilen miktar gerilemi, yıllık gelirin ortalama %2'si olmu tur diliminde ise 1960'h 3 ıı Özel ıdaresi Kıınunu, md:83. Uygulamada 1965 yılından bu yana anlamı kalmamı olan bu ayınmda olalanüstli giderler yle t3nımlanml tır: "Olalanüstü bütçenin gider kısmı, özel idareye ait her türlü yeni yapım ve lesis giderleri ile adi bütçeyle ilgili sürekli giderler dı ıoda yapılacak geçici giderlerden olu ur."

4 14 ÇAGOAŞ YEREL YÖNETİMLER yılların ilk yarısına yakın bir devir miktarı ortaya çıkmı tır. Bu son dilimde her yıl gelirin yakla ık %20'sİ ertesi yıla devredilmi tir. GÖREV ALANI ve IIARCAMA YAPıSı iı özel İdarelerinİn kurucu yasası 1913 tarihlidir. O tarihte bu yasa, getirdiği görev çerçevesi ile kolluk ve yargı hariç, illerde adeta birer "mikro-devlet" taslağı çizmi tir. Kurucu yasa özel idarelere asıl olarak ekonomik-ticari nitelikli görevler vermi, bunları ula ım, eğitim ve sağlık gibi üç toplumsal nitelikli görev grubu ile tamamlamı tır. Yasaya göre il meclisleri ekonomik ya amda tarım, ticaret ve hizmet sektörlerinin (sanayi sektörü özel bir konuma sahip değildir) her biri için merkezi bir öneme sahip kılınmı tır. Meclisler uygun yerlerde ticaret ve sanayi odaları, ticaret borsaları kurmak, sergiler açmak, pazar-panayır yerleri olü turmak yoluyla ticaret i lerinin geni letilmesini-kolayla tırılmasını sağlamak ve yerel servetin arttırılması için gerekli önlemleri almak ile yetkili kılınmı tır. Bu kimlik, kredi kurumları kurmak ve bu tür özel giri imlere izin vermek ("vilayete mahsus yerli iktisat ve itibar sandıkları te kili veya kü adına ruhsat itası") yetkisi tanınarak mali boyut ile çerçevelenmi tir. Öte yandan yasa otobüs i letmeciliği, elektrik-gaz üretim ve dağıtımı, sınai üretim faaliyetlerinde bulunacak irketlere ruhsat verme tekelini de il meclislerine vermi tir. Bir ba ka deyi le özel idareler, hizmet sektöründe izin-ruhsat makamı niteliği kazanmı lardır. Tarım sektöründeki yetkiler de son derece geni tutulmu tur. Yasaya göre özel idareler tarımın ilerlemesi için gerekli önlemleri almak, örnek çiftlikler kurmak, tarım okulları açmak, makine kiralamak, irketler kurmak, fidan-tohum dağıtmak... gibi görevler yüklenmi lerdir. Tarım, ticaret ve hizmet sektörü ile ilgili görevler, Cumhuriyet'in ilanından sonra hızla uzman bakanlıklara doğru kaydırılmı tır. Tarım ile ilgili görevler, 1925 yılında Tarım Bakanlığı'na devredilmi tir. Ticari ya ama iji kin düzenleyici yetkiler, aynı tarihlerde kurulan Ticaret Bakanlığı'nın görevalanına çekilmi tir. Kredi kurumları kurmaya ili kin mali yetkiler de bu bakanlığa geçmi tir. Hizmet sektörü çerçevesinde tanınan izin-ruhsat verme yetkileri ise 1930 yılında çıkarılan Belediye Kanunu ile ası] olarak belediyelere geçirilmi, fabrika ruhsatları konusu Hıfzısıhha Kanunu ile merkezile tirilmi tir. Böylece özel idareler, kurucu yasa ile kendilerine verilen ekonomik nitelikli görevlerde en fazla bir tür "yardımcı kurulu " kimliğine gerilemi lerdir. Özel idarelere kalan asıl görevalanı, bayındırlık ve eğitim alanları olmu tur tarihli yasa, özel idareleri il içinde eytamhane, hastahane, tımarhane ve dü künler evi gibi kurumları kurmak ve yönetmek ile görevli kılmı tır yılında bu kurumların denetimi ve çalı acak personelin atanması ile ilgili İ ler Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığı'na verilmi tir. Daha sonra 1953 yılında kabul edilen bir yasa ile, isteyen özel idarelerin hastahaneleri bedelsiz olarak ilgili

5 İL ÖZEL İDARESİ HARCAMAI.ARI: bakanlığa devretmeleri yolu açıld1l tır yılında "sağlık i lerinin toplumsall8 tınlmasl" ile birlikte, özel idarelerin sağlık alanındaki varlıkları hemen hemen ortadan kalkmlitır. Bayındırlık alanı, uzun yıllar yol yapımı ile özdqlqen bir görev olmu tur. Kurucu yasaya göre "liva, kaza ve nahiyeleri birbirine bağlayan il yollarınnın planlanması, yapımı ve onarımı özel idarenin görevidir. İl yolları yapımına, bu i için ayn bir vergi kaynağı yaratılmasından anl8 llacağl gibi büyük önem verilmi tir. "Yol yükümlülüğü vergisi" olarak anılan bu gelir türü, 1952 yılında akaryakıta bağlanarak dolaylı bir vergiye dönü türülünceye kadar varlığını korumu tur. Yol yapımının hemen hemen üçte ikilik finansmanı doğrudan bu kaynaktan kaf ılanmı tır. Özel idarelerin ağırlığı 19S0'de Karayoııarı Genel Müdürlüğü'nün kurulması ile birlikte deği meye b8 laml tır. Yine kurucu yasaya göre özel idareler, okulla madan öğretirnin sürdürülmesine kadar ilköğretim alanında, "Iivalarda idadi tesisi" görevi ile ortaöğretim alanında ve "amcle ve fukaraya gece okuııarı açılması" yoluyla halk eğitiminde yetkilere sahiptirler. Aynı yıl (1913) çıkarılan "Tedrisatı İptidaiye Kanunu Muvakkati", ilkokul öğretmenleri ile diğer memurların atanma ve görevden alınmalarını valilerin yetkisine vermi, bunların ma8 ödemelerini ve eğitim yatırım harcamalarını özel idare bütçesine bağlamı tır. Aynı yol yapımında olduğu gibi, eğitim i leri için de ayrı kaynaklar yaratılml tır. 5 Bu alanda deği me, 1926 ve 1948 yıllarındaki uygulamalarda somutl8 maktadır yılında ilkokul açılması Eğitim Bakanlığı iznine bağlanmı, 1948 yılından itibaren ilkokul müfetti leri ve öğretmen aylıkları ödemeleri Bakanlığa devredilmi tir. Günümüzde eğitim görevi okul-derslik yapımı, bir b8 ka deyi le yatırım boyutu ile sınırlı kalml durumdadır. Bu deği ikliklere kaf ın özel idarelerin bayındırlık ve eğitim görevleri, ekonomik nitelikli görevlere oranla varlıklarını daha fazla korumu lardır. Çizelge 1 Temel Görev Alanlanna Yapılan Harcama Oranlan (%) 1920'ler 'lar 19S0'ler 1960'lar Bayındırlık Eğitim Tarım Sağlık Yardım Özel idare bütçe sistemi, yılları arasında özel idarelerin hangi faaliyet-görev alanlarına ne kadar harcama yaptıklarını izleme olanağı vermektedir. Buna göre, anılan.dönem boyunca özel idareler bir bayındırlık ve eğitim hizmetleri kurumu olmu tur. Sağlık-sosyal yardım alanı, 19S0'li yıllara.. İsmail Hakkı Ülkmen,...k., s Birgül Güler...

6 16 ÇAGOAŞ YEREL YÖNETIMLER kadar özel idareler için önemli sayılabilecek bir faaliyet alanıdır tarihleri arasında toplam harcamaların ortalama % 10'u bu alana ayrılmı tır yılında, toplam harcamaların %8'i hala bu alana ayrılmaktadır. Ancak hemen 1954 yılında sağlık-sosyal yardım alanının devreden çıktığı görülmektedir. Aynı oran 1954 yılında yüzde 1'e dü mü, izleyen yıllarda sistemli olarak daha da daralmı tır. Bu alanda "yatırım" değil, "cari" nitelikte harcamalar yapılmı tır.' yıllarına ait rakamlar incelendiğinde (Ek:2), bu yıllarda ma3, ücret ve ödenekler b3 lığı altında, harcamaların yakl3 lk yüzde 4O'ının cari gider olduğu görülmektedir. Toplam harcamanın yüzde 45'lik bölümü, bayındırlık ve eğitim alanlarında yatırım harcaması eklinde gerçekle tirilmi tir. Geriye kalan yüzde 15'lik bölüm, "çe itli gider" ba lığı altında "tarım", "sağlık", "sosyal yardım" alanlarındaki giderler ile yönetim-hizmet gibi cari giderlerden olu mu tur yılları arasında bayındırlık harcamalarının yakla ık üçte İkisi yol vergisinden, eğitim harcamalarının yarısı "maarif vergisi"nden kat ılanmlır. Dönemin faaliyetleri yol ve okul yapımına hasredilmi görünmektedir. Ote yandan finansmanın yerel nitelik ta ıyan vergilerden olu ması nedeniyle, bu alanlarda gerçekle tirilen harcamalar ilden ile önemli farklılıklar sergilemi tir.' 'lı yıllarda eğitim; harcamaları ön plana çıkmı tır. Bayındırlık harcamalarının da büyük bir bölümü okul yapımı ya da onarımına ayırılmı, diğer gider alanları yol yapım-onarımının yanısıra hastahaneler olmu tur. 8 Bu dönem, özel idarelerin daha sonraki yıllarda hemen tümü ile geri çekilecekleri sağlık ve tarım alanında varlık gösterdikleri yılları kapsaması ile dikkat çekmektedir. 1950'li yıllarda ana faaliyet alanı deği mi, ağırlık eğitimden bayındırlık alanına kaymı tır. Bu dönemin ilk yıllarında "olağanüstü giderlerilin, yani yatırım harcamalarının üçte ikiye yakın bölümü yol yapımına ayırılmı, bu oran dönemin sonlarına doğru okul yapımı lehine deği mi tir. Örneğin, 1954 yılında yatırım harcamalarının yüzde 65'i yol, yüzde 28'i okul, yüzde O.4'ü sağlık yatırımlarına ayırılmı ken, 1959 yılında payla tırma sırası ile yüzde 45, 48 ve 0.7 olmu tur yılından itibaren oranlar tersine dönmü, yatırımlarda yol yüzde 33, okul yüzde 64, sağlık yüzde 0.8 oranında pay alml lardır. Aynı oranlar 1964 yılında yol yüzde 25, okul yüzde 77, sağlık yüzde 0.2 olarak gerçekle mi tir. Bütçe sistemi, 1964 sonrasından günümüze geçen sürede, özel idare harcamalarını faaliyet alanlarına göre izlemeye olanak vermemektedir. HARCAMALARIN GENEL YAPıSı Devlet harcamaları, kabaca "gerçek harcamalar" ve "transfer harcamaları" olarak ikiye ayırılabilir. Gerçek harcamalar, devletin mal ya da hizmet biçiminde, 1953 saııık harcamalannın yakla ık be te dörtlük bir bölümü, personel-yönetim ve onanm harcaması anlamına gelen "adi giderler" içinde yer almaktadır., Dıa ilgili yıllar istatistikleri, ekler, Dıa

7 tl ÖZEL İDARESİ HARCAMALARı: doğrudan bir kaqılık elde ettiği giderlerdir. Transfer harcamaları ise genel olarak böyle bir kaqılık elde etme ile sonuçlanmayan, kaynağın kurum ya da ki i1er arasında el deği tinnesi ile sonuçlanan giderlerdir. Devlet harcamalarının önemli bir bölümünü gerçek harcamalar olu turur. Bunlar, tüketim niteliği t3 lyan cari giderler ile üretici nitelik t3 ıyan yatırım giderlerinden olu ur. Cari harcamalar doğrudan üretim arttıncı etki yaratmazken, yatırım harcamaları sermaye mallarında artışlar sağlayarak "ekonominin üretim gücünü doğrudan arttırmaya yönelik" etkiler yaratmaktadır.' yılları arasında gerçeklqen rakamlara göre, özel idare harcamalarının yüzde 8O'i gerçek, kalan yüzde 20'si transfer harcamaları olmu tur. Toplam giderler içinde cari giderler yüzde 33, yatırım giderleri yüzde 50, transfer giderleri yüzde 17 civarında yer tutmu lardır. Çizelge 2 Harcamalann Oransal Yapısı ( ) (%) Yıllar Cari Yatınm Transfer Toplam Ortalama Cari harcamalar ödenek, personel, yönetim, hizmet, kunım giderleri ile çeşitli giderler olmak üzere altı alt ba hktan olu ur. Alt ba lıkların ağırlıkları 1981 yılından itibaren deği mi görünmektedir. Bu tarihe kadar, cari harcamaların yarısından fazlası personel giderleridir yılı ba langıç olmak üzere, izleyen yıllarda personel giderleri sürekli daralmı tır 'li yıllarda personel giderleri cari harcamaların yüzde 6O'ından, hatta zaman zaman üçte ikisinden fazla iken, 1981 yılında yüzde 41 'ine gerilemi ve bu eğilim sürmü tür. 198O'li yıllarda yüzde 20'nin altına dü mü, 1990'da dörtte bir olmu tur. 1981'den itibaren yükselen kalem "yönetim harcamaları"dır. Bir b3 ka deyi le özel idare, giderek daha fazla tüketici hale gelmi görünmektedir. 1980'li yıllarda cari harcamaların yarısından fazlası bu kaleme ayırılmı tır. Dikkat çeken bir b3 ka özellik, "ödenekler" alt kalemindedir. Bu kalemde mülki idareye ait harcamaların yanısıra il genel meclisi ve il daimi encümeni üyelerine yapılan ödeme1er yer almaktadır. Personel giderleri kaqısında mütevazı oranlara sahip olan ödenekler, yılında nominal olarak dü mü tür 'de yüzde 900 oranında, 'de yüzde 50 oranında, 'da yüzde 200 oranında sıçramalı artı lar göstermi tir. Sonuçta, 1990 yılına gelindiğinde, personel gideri bütün harcamalar içinde yüzde 5 paya sahip iken, ödenekler yüzde 2'den fazla paya sahip olma noktasına gelmi lerdir. (Cari gider toplamında personel %26, ödene % 12)., Özhan Uluatam. Ka.u Maliyesi, S Yayınlan, İkinci Baskı, Anbra. taribs

8 18 ÇAGOAŞ YEREL YÖNETIMLER Yatınm harcamalan etüd-proje, yapı-tesis-büyük onanm ve makine-tesisat alımı bcl lıklı üç alt kalemden olu ur. Burada en ağırlıklı olan, İll 88t harcamalarını olu turan ikinci kalemdir yılından bu yana her dönemde, yatırım gideri toplamının %90'dan fazlası (1979 ve BO'de %98'i) ill aat faaliyetlerine gitmi tir. Etüd-proje giderleri genellikle % 1 'in altında kalml tır. Ancak bu kalemde bazı yıllarda büyük artl lar gözlemlenmektedir. Örneğin, , 1978, 1981 ve 1988 yılları artl yıllarıdır. Sennaye teşkili ve transfer harcamalan kattjma paylan, kamulaştırma giderleri, iktisadi transferler, mali transferler, sosyal transferler ve borç ödemeleri bcl lıklarından olu maktadır. 19BO'li yıllara kadar "sosyal transferler" önemli bir konuma sahip olm U lardır. 1960'lı yıllarda transfer harcamalarının %25'ini olu turan bu kalem, 1970'li yılların sonlarında daralarak %10'a, 19BO'li yıllarda ise % 1 civarına gerilemi tir. ilk yıllarda önemli bir bcl ka alt kalem olan "mali transferler" ise önemini arttırarak korumu tur. Mali transferler 1960'lı yıllarda transfer harcamalarının %35'lik bir kısmını olu tururken, 1970'li yıllardan günümüze %50'den fazlasını kaplamaya bcl lamı tır. Borç ödemelerine gelince, bu kalem özel idare leri n finansmanında borçlanmanın giderek önemini yitirdiğine i aret etmektedir. 1960'lı yıllarda özel idareler transfer harcamalarının %20'sinden çoğunu borç ödemelerine ayırmı ken, bu oran 19BO'1i yıllarda %10 düzeyine gerilemi tir. 1980'li yıllarda toplam giderler içinde borç ödemeleri oranı yalnızca % 1-3 civarındadır. SONUÇ Yerel yönetimler tarafından yapılan harcamalar, ilgisini asılolarak "gelirler"e çevirmi olan maliye disiplininde pek ilgi görmemi tir. Yerel yönetim yazınında ise konuya yakl8 lm, yerel yönetim/toplam devlet harcamaları oranlaması ve harcamalarda personel giderlerinin payının saptanması ile sınırlı kalmı tır. Yetmi trilyonluk ulusal bütçe içinde 1-2 trilyona yön veren kurulu lar, incelemeye değer bulunmamı görünmektedir. oysa toplam devlet harcamaları içindeki payı ne olursa olsun, devlet kurulu larının harcamaları siyaset felsefesi kavramları ile "devlet-toplum" ili kisine, Marksist kavramlar ile "devlet-sınıf' ili kilerine, yeni-sağ ideolojinin kavramları ile de "devlet-pazar" ili kilerine açıklık getirmek için kullanılabilecek elveri li ampirik verilerdir. Rakamlar amaca göre çe itli açılardan yorumlanabilir. Burada, 1980'li yıllarda ortaya çıkan iki özelliğe dikkat çekmekle yetinilecektir. 19BO'li yıllarda sergilediği büyüme ile öne çıkan "yönetim harcamaları" ve personel giderinin yarısı kadar bir büyüklük olu turan "ödenekler", özel idarelerin günümüzdeki konumuna ı ık tutan önemli göstergeler durumundadır. Ülke genelinde civarında meclis üyesi ve civarında personele sahip olan bu kurum, bir yönüyle seçilmi ler ile mülki personelin finansörü durumunda, bir yönüyle de "ihaleci kurulu " konumundadır.

9 Ek: 1 Özel İdare Giderleri (Kesin hesap rakamlan ve cari fiyatlar ile) -t"""4 Yıllar Bayındırlık Eğıtım Ma...Üc-Öde Çqltll Topla... O O t""" i Tan.. Sajlık soıı. Yrd. Ödenekler Ö.. Mu i \o

10 VIII.r,.ndırlık Elltl. T.rua Sait.., so.. Vni. Ödenelder 0.1 Mu"'" fmltll Topl t.08uj i i i ::E i Z :o i ı-j Q >c!) «ü' Gider bqhklannın oıjinal biçimi: Bayındırlılı:: Nafıa, Ödenekler: Medisi Umumi, Daimi Endmen ve Kalemleri Masraflan; Etitim: Maarif ıileri; Tanm: Ziraat İlleri; Sallılı:: Sıbhat ı leri; Sosyal Yardım: Cemiyet ve Hayır ıileri; Çetidi: Muhtelif ve Ml terelı: Masraflar OıE, VI..,.t HWlWlI ıdarelerı V.rldat ye M...rtr.t ı...t.iaijil, 1924j-1928, Ankara, 1931, Yayın No:10. Kayıaalı:: OıE, vı..,.t HWlusl ıdarelerı F llyeu ı...uıtiii. Yayın No: 109; ote, Iı 0.1 ıdareler ı...u.1jii, , Yayın No: 262

11 Özel İdare Giderleri (Kesin hesap rakamlan ve eari fiyatlar ile) Ba)'lndll'lIk Ejd. T.n. Sat+So..V. V.rdı.lar Öde.+A,lık ÇetltU 1953 Adı B OIajanÜlltü l.l Topı '7 1& : & ıo.124.1" 1954 Adı B OIajanÜlltü Topla. 7U U66.ısı 4.71& IJ.6U 1955 Adı B OIajaniietü S0.5.so Topı Z !J46."l 1956 Adı B OIapniielü TopI &ZI6.865 LO. 7Il.t.ıl Z9.Z36.Z Adı B OIajanÜlltü Topla. ııo.ıtı Z A Adı B m OIajanÜlltü Topla & & _ T "1._ l ZI1.617.'" Z6'7.Z1I.134ri ,.16U03 -t:""" O t:""" Ô - :':::1 ::il! "'"". "'"" 8 N "'""

12 Özel İdare Giderleri (Kesin hesap rabmlan ve cari fıyatlar ile) "'yı_tt* qltt. T.n. s.j+sae.v. V.rd...r Öde.+A,hk QırIIdI Topla Adı B SS &5.9S S &S OIaIanWi S6.ıOS.937 S S S7. 8SS -g Topla 'll..tıl '.132.INZ 1Z77." '.1Jl.6M) 47."'." 3I.ıeı.771 JQ ZI O LM1 Adı B s SS S s S6.000 otapniiılti SS Topla " 1...,1._,...-, ım1.. 3l5.7Jl..,:; tr1 ı"ı Adi B S S S3.000 SI S r"" OIaIa-ti.o.7S S S t6.000 Topla. 6ı._._.493._ _ ljui'._ Z 1962 AdiB. 3O.94S.000 6S.2ı S.3S S S.000 OIajaniiılti S6.SII.OOO S7&.OOO 7.90t !: r"" Topaa _ zı2.9z '.938._ 7.0t I.Z '.37&000 ot3i tr1 ı963 AdiB..S S S I.1SS s S OIaIaniiılti S S ot7.S Topla. lu13i no.ooo 7.'09._ _ 11.1".000 IUZ'7." S4M2.000 _ Adı B IS t SS..t6&.OOO OIaIanWl S S S.sı.OOO Topla. ı _ 341"' '.,.000 ı' '_ _ 6'7l.4ı7._

13 Bin 11. Özel İdare Giderleri (Kesin hesap rakamlan ve cari fıyatlar ile) Cari H.rc...I.r V.tan. H.rc...n Se...ye Tetidil ye Tnt...rer H.rca...n TOPlAM VıI"r ödenek Penonel VÖReU. Hlzaet Kum. Çetdl Etüd V.PI M.ldne K.P.YI Ka.ul., ıkt.l..t. M.II T. SOIa,.1 T. Öde Cl _ J " " O ı ı.m.w S' ı m HHO ı.ıe.ıı, '"- ım ' Rakamyok O ım ı ı1'.75O ",ı11.l53 ı9lo rṉ,. tl, ı ı",m ı ()41 ı'.14ı.- ı983 Rakamyok Milyon TL ı984 22s ı ı", ı65 ı _.$U 1, ı,., Iı.U ı

14 24 ÇAGOAŞ YEREL YÖNETIMLER Ele 2 Özel İdare Gelir ve Gider Yapısı: Yıllar Gelirler Giderler Açık-Fazla O O O O 'l Rakamyok

15 İL ÖZEL İDARESİ HARCAMALARı: 192$ $ Yıllar Gelirler Giderler Açık.Fazla BiN LL BiN LL 196$ 70$ $ $ " " Rakam yok " $ Rakam yok: "