2014 Ege Denizi Depremi Öncesi GNSS İstasyonlarında Gözlemlenen TEC Anomalileri

Transkript

1 UCTEA Chaber of Surveying and Cadastre Engineers Journal of Geodesy and Geoinforation TMMOB Harita ve Kadastro Mühendisleri Odası Jeodezi ve Jeoinforasyon Dergisi Cilt.3 Sayı.1 ss Kası 2016 Dergi No.108 Doi: /jgg t Ege Denizi Deprei Öncesi GNSS İstasyonlarında Gözlelenen TEC Anoalileri Mustafa Ulukavak*, Mualla Yalçınkaya Karadeniz Teknik Üniversitesi, Harita Mühendisliği Bölüü, 61080, Trabzon, Türkiye Cilt: 3 Sayı: 1 Sayfa: Kası 2016 Özet Son yıllarda, Küresel Konulandıra Uydu Sisteleri (GNSS) alıcılarından elde edilen İyonosferik Topla Elektron İçeriği (TEC) değerleri, sisik anoalileri tespit etede artan bir şekilde kullanılaktadır. Bu çalışada, Küresel Konulandıra sistei Topla Elektron İçeriği (GPS-TEC) değişileri kullanılarak 2014 Ege Denizi deprei ( N E, 24 May 2014, 09:25:03 UT, Mw:6.9) öncesinde iyonosferik TEC te gerçekleşen anoral değişiler araştırılıştır. Depre erkez üssü yakınındaki Türkiye Sabit GNSS Ağı na (TUSAGA-Aktif) ait üç istasyon ve Uluslararası GNSS Servisi ne (IGS) ait iki istasyondan elde edilen veriler kullanılarak depre öncesi iyonosferik anoaliler tespit ediliştir. Uzay ikli koşullarıyla ilişkili olan Güneş Aktivitesi İndeksi (F10.7) ve Jeoanyetik Aktivite İndeksi (Dst), depre öncesi iyonosferik anoalileri analiz etek için kullanılıştır. Bu değerler incelendiğinde 8-15 Mayıs 2014 tarihleri arasında yüksek güneş aktivitesinin eydana geldiği görülüştür. Düşey Topla Elektron İçeriğindeki (VTEC) ilk anlalı artış (pozitif anoali) depreden 10 gün önce 14 Mayıs 2014 tarihinde tespit ediliştir. Bu değişi büyük ihtialle yüksek güneş aktivitesinden dolayı gerçekleşiştir. İndis değerleri, 15 Mayıs 2014 tarihinden sonra yüksek güneş aktivitesi veya Jeoanyetik aktivitenin gerçekleşediğini vurgulaıştır. Depreden bir gün önce her istasyona ait iyonosferik TEC değişilerinde anoral değişiler (negatif anoali) görülüştür. Alt sınır değerden yaklaşık TEC birii (TECU) düşük olan bu değişilerin 2014 Ege Denizi depreinin öncülü olabileceği düşünülektedir. Anahtar Sözcükler İyonosfer, Topla Elekron İçeriği, VTEC, Depre, Ege Denizi, GNSS Abstract Volue: 3 Issue: 1 Page: Noveber 2016 Observed TEC Anoalies by GNSS Sites Preceding the Aegean Sea Earthquake of 2014 In recent years, Total Electron Content (TEC) data, obtained fro Global Navigation Satellites Systes (GNSS) receivers, has been widely used to detect seiso-ionospheric anoalies. In this study, Global Positioning Syste Total Electron Content (GPS-TEC) data were used to investigate ionospheric abnoral behaviors prior to the 2014 Aegean Sea earthquake ( N E, 24 May 2014, 09:25:03 UT, Mw:6.9). The data obtained fro three Continuously Operating Reference Stations in Turkey (CORS-TR) and two International GNSS Service (IGS) sites near the epicenter of the earthquake is used to detect ionospheric anoalies before the earthquake. Solar activity index (F10.7) and geoagnetic activity index (Dst), which are both related to space weather conditions, were used to analyze these pre-earthquake ionospheric anoalies. An exaination of these indices indicated high solar activity between May 8 and 15, The first significant increase (positive anoalies) in Vertical Total Electron Content (VTEC) was detected on May 14, 2014 or 10 days before the earthquake. This positive anoaly can be attributed to the high solar activity. The indices do not iply high solar or geoagnetic activity after May 15, Abnoral ionospheric TEC changes (negative anoaly) were observed at all stations one day before the earthquake. These changes were lower than the lower bound by approxiately TEC unit (TECU), and ay be considered as the ionospheric precursor of the 2014 Aegean Sea earthquake. Keywords Ionosphere, Total Electron Content, VTEC, Earthquake, Aegean Sea, GNSS * Sorulu Yazar: ulukavak@ktu.edu.tr, ualla@ktu.edu.tr 2016 HKMO

2 Ege Denizi Deprei Öncesi GNSS İstasyonlarında Gözlelenen TEC Anoalileri 1. Giriş Son zaanlarda, çift frekanslı GNSS alıcılarından elde edilen verilerin he hassas konu belirleede he de iyonosferik çalışalarda kullanıldığı bilinektedir. Çift frekanslı GNSS alıcılarıyla elde edilen TEC verisi ile kullanıcılara üst atosfer ile ilgili daha çok bilgi sağlanıştır te eydana gelen Büyük Alaska deprei, siso-iyonosferik anoalilerin araştırılasının yapıldığı ilk depredir (Davies ve Baker 1965; Leonard ve Barnes 1965). Depre öncüleri birçok bili adaının ilgisini çekiştir. Sisik aktiviteler ile iyonosferik değişiler arasındaki ilişki birçok çalışanın ana konusu oluştur (Parrot vd. 1993; Liperovsky vd. 2000; Afraiovich vd. 2001; Pulinets vd. 2003). Araştıracılar siso-iyonosferik etkileri inceleek için çalışalarında, uydu ve yer tabanlı araçlar kullanışlardır. Calais ve Minster (1998) Northridge depreiyle iyonosferik etkileri arasındaki ilişki için GPS-TEC verilerini kullanışlardır ve TEC değişilerine, akustik gravite dalgalarının yaptığı etkiyi ortaya çıkarılışlardır. Depre öncesi iyonosferik anoaliler depreden 15 gün önce ve sonra tespit ediliştir (Calais ve Minster 1998). Liu vd. (2004) Tayvan bölgesinde yılları arasında eydana geliş agnitüdü 6 ve daha büyük depreleri araştırışlardır. Bulgular, depreden 1-5 gün önce iyonosferik TEC de azala eydana geldiğini gösteriştir. Otsuka vd. (2006) yaptığı çalışada, 26 Aralık 2004 tarihinde Endonezya nın Batı Suatra bölgesinde eydana gelen güçlü depre sonrasında GPS-TEC değişilerini inceleişlerdir. Depre erkez üssünün kuzeyinden itibaren TEC değerlerinin yaklaşık TECU civarında arttığını belirleişlerdir. Hasbi vd. (2011) tarafından yapılan bir diğer araştırada, Suatra depreinin (M>=7.0) öncesinde eydana gelen iyonosferik tedirginlikleri belirleede GPS verisi ve Challenging Minisatellite Payload (CHAMP) uydusu verilerini kullanılıştır. Deprein birkaç saat öncesinden 6 gün öncesine kadar pozitif ve negatif anoalilerin ortaya çıktığını belirleniştir. Le vd. (2011), küresel iyonosfer haritalardan elde ettikleri Küresel İyonosfer Haritası TEC (GIM-TEC) verileriyle depre öncesi iyonosferik anoalileri inceleişlerdir. Depre erkez üssüne yakın bölgelerde gerçekleşen depre öncesi iyonosferik değişilerin incelenesi dikkatleri üzerine toplayan bir konu haline geliştir. Bu nedenle, birçok çalışada bazı özel depreler için depre öncesi iyonosferik anoali inceleesi yapılıştır (Calais ve Minster 1995; Chyrev vd. 1997; Silina vd. 2001; Liu vd. 2000, 2006, 2008, 2010, 2011; Plotkin 2003; Rios vd. 2004; Pulinets ve Boyarchuk 2004; Trigunait vd. 2004; Hobara ve Parrot 2005; Liperovskaya vd. 2006; Krankowski vd. 2006; Zakharenkova vd. 2006; 2007, 2008; Singh ve Singh 2007; Zhao vd. 2008; Lin vd. 2009; Zhou vd. 2009; Hsiao vd. 2010; Lin 2010, 2012; Jyh-Woei 2011; Yao vd. 2012). Bu çalışa, 2014 Ege Denizi deprei öncesinde GNSS istasyonlarındaki TEC anoalilerini inceleiştir. Makalenin 2. Bölüünde GNSS gözlelerinden TEC değerlerinin elde edilesi, 3. Bölüünde günlük TEC değişilerinin analizi ve 4. Bölüünde Ege Denizi deprei öncesinde gözlelenen öncüler açıklanıştır. 5. Bölüde çalışanın sonuçları veriliştir. 2. GNSS Gözlelerinden TEC Verisinin Elde Edilesi İyonosferik TEC, kod (P) veya taşıyıcı faz (Φ) ölçülerinin geoetriden bağısız kobinasyonu kullanılarak belirlenebilir (Schidt vd. 2008). Psoydo esafe ölçülerinde, geoetriden bağısız doğrusal kobinasyonlar P 2 kod ölçülerini P 1 kod ölçülerinden çıkararak, P = P P = A 1 1 STEC + DCB + DCB 4, u u u f1 f2 elde edilir. Burada, ƒ 1 ve ƒ 2 sırasıyla GPS uydularının L1 3 2 ve L2 taşıyıcı sinyallerinin frekanslarını; A = 40.3 / s ; STEC u, her bir u alıcısı ve uydusu arasındaki eğri sinyal yolu boyunca belirlenen Eğik Topla Elektron İçeriği (STEC) değerini TECU (1TECU=10 16 elektron/ 2 ) biriinde; DCB ve DCBu psoydo esafe gözleleri için uydu ve alıcı donanılarına bağlı ƒ 1 ve ƒ 2 frekanslarındaki sinyal gecikelerinin diferansiyel kod farklarını (DCBs) gösterektedir. Taşıyıcı faz gözlelerinde geoetriden bağısız doğrusal kobinasyonlar Φ 2 faz gözleini Φ 1 faz gözlelerinden çıkarılarak, Φ =Φ Φ 4, u = A STEC IFB IFB N f1 f2 u u u,4 elde edilir. Burada, IFB ve IFBu sırasıyla taşıyıcı faz gözleleri için uydu ve alıcı donanılarına bağlı ƒ 1 ve ƒ 2 frekanslarındaki sinyal gecikelerinin frekanslar arası farklarıdır (IFB). Eşitlik (2) de tanılanan birleştiriliş faz belirsizliği terii N u,4, N = N N (3), ( u,4) λ1 ( u,1) λ2 ( u,2) şeklinde hesaplanır. Burada, N ve u,1 N u,2 tasayı faz belirsizliklerini, λ 1, λ 2 sırasıyla ilgili ƒ 1 ve ƒ 2 frekanslarındaki dalga boylarını gösterektedir (Kojathy 1997; Liao 2000; Leick 2004; Dach vd. 2007; Jin vd. 2012). Yansız eğik TEC in belirlenebilesi için diferansiyel kod farklarının bilinesi gerekektedir. DCB değerleri günlük olarak bazı IGS istasyonları için IONEX dosyalarında ve çoğunlukla Jet Propulsion Laboratory (JPL), Center for Orbit Deterination in Europe (CODE) ve European Space Agency (ESA) gibi iyonosferle ilişkilendiriliş analiz erkezleri tarafından sunulaktadır. STEC, DCB değerlerinin Eşitlik (1) de verilen, geoetriden-bağısız doğrusal kobinasyondan çıkartılarak hesaplanır f1 f 2 STECu ( n) = 2 2 P4, u ( n) ( DCB + DCBu) A f2 f 1 Burada, n indisi 1'den N'ye kadar olan, zaan indislerindeki kaydediliş topla ölçülerin sayısını gösterektedir. Tipik bir GNSS alıcısı gözlelerini 30 saniye aralıklarla kaydeder. 24 saatlik sürekli bir gözle periyodunda N değeri en fazla (1) (2) (4)

3 Mustafa Ulukavak, Mualla Yalçınkaya / Cilt.3 Sayı dir. Eğer her bir uydu ve alıcı için DCB değerleri biliniyorsa STEC değeri her bir yay boyunca Eşitlik (4) ile hesaplanabilir. Ancak P 4 ölçülerinin gürültü seviyesi Φ 4. ölçülerinden daha yüksektir. Bu yüzden Φ 4 verisi P 4 verisine uydurularak yuuşatılır ve daha az gürültülü taşıyıcı faz ölçülerinin bu avantajından yuuşatılış P 4 gözleleri elde edilir. Literatürde birçok farklı yuuşata algoritası önerilektedir (Lanyi ve Roth 1988; Jakowski vd. 1996; Kojathy ve Langley 1996; Otsuka vd. 2002; Jin vd. 2012). Φ 4 'ün P 4 'e seviyelendirilesi veya uydurulası genellikle faz ölçülerinin her bir kesintisiz yayı için bir sabit katsayı belirlenerek, N 1 e = +Φ N e ne = 1 ( 4, u ( e ) 4, u ( e )) B P n n (5) tanılanır. Burada, B uydu için sabit katsayısı değerini; Ne, her bir kesintisiz faz ölçüsündeki topla örnek sayısını ve ne, faz ölçüsüne ait topla örnek sayısının zaan indisini gösterektedir. Her bir faz kayası veya faz kopukluğu giderilesine bir diğer sabit katsayısının hesaplanasıyla başlanır. Sabit katsayı değeri B, Φ 4 ile Eşitlik (6) da birleştirilerek STEC değerleri: STEC n 1 f f B n DCB DCB u ( ) = 2 2 Φ u ( ) + u A f2 f1 ( 4, ( )) hesaplanır. STEC değeri hesaplandıktan sonra, STEC ve VTEC arasındaki ilişki için ince-kabuk yaklaşıı (Klobuchar 1986) kullanılarak tek tabaka iyonosfer odeli ile VTEC değerleri ( ( n) ) M z u u ( n) ( n) (6) = STEC VTEC (7) belirlenir. Burada, z(n) alıcı konuunun uydu zenit açısı ve izdüşü fonksiyonu M(z), 1 1 R M z z z cos z' 2 1 sin z R+ H ( ) = =, sin ' = sin ( α ) şeklinde tanılanır. Burada, z', uydu ile alıcı arasındaki sinyal yolunun ince tabakadaki kesişilerinin iyonosferi dele noktalarındaki (IPP) zenit açısını; R, dünyanın yarıçapını (6, k); α= iyileştiriliş tek tabaka izdüşü fonksiyonunun (Schaer 1999) ölçeklendire faktörünü ve H, iyonosferik ince tabaka yüksekliğini (350 k) gösterektedir (Mannucci vd. 1993; Langley vd. 2002; Rao vd. 2006; Spogli vd. 2013; Chakraborty vd. 2014). Uydulara ve alıcılara ait DCB değerleri günlük nihai IGS IONEX dosyalarından elde edilebilir. İstasyonlara ait bilineyen DCB değerleri günlük sabitler olarak bölgesel VTEC odeli tabanlı küresel haronik fonksiyonlar kullanılarak kestirilebilir (Jin vd. 2012). Jin vd. (2012) ye göre küresel haronik serilerin ertebesi çalışa bölgesine bağlıdır ve bölgesel, kıtasal ve küresel ölçekteki çalışalarda sırasıyla 4, 8 ve 15. ertebeden seçilebilir. Sonra kalibre ediliş STEC değişileri her bir uydu yayından DCB değerlerinin eliine edilesi [Eşitlik (6)] ile belirlenir ve VTEC değerleri Eşitlik (7) deki iz düşü fonksiyonu (8) kullanılarak her bir sürekli yay boyunca hesaplanabilir. 3. Günlük GPS-TEC Değişilerinin Analizi Önceki bölüde kalibre ediliş VTEC değerleri her bir uydu yayı için belirlenişti. Anoral günleri belirleek için IPP noktalarındaki VTEC değerlerinden günlük istasyon üstü VTEC değişileri elde edilelidir. Bu çalışada, 24 saat boyunca her bir yer istasyonu üzerindeki saatlik VTEC değişileri, ikinci dereceden polinoal yüzey odeli ile belirlenerek (Duraz ve Karslioglu 2014) 2 ( ϕ, ) = + ϕ + + ϕ VTEC s a a a s a IPP IPP 0 1 IPP 2 IPP 3 IPP + aϕ s + as 2 4 IPP IPP 5 IPP eşitliğinden elde ediliştir. Burada, φ IPP ve s IPP IPP lerin güneş-sabit referanslı küresel koordinatlarını; 0, 1, 2, 3, 4 ve 5 polinoal yüzey katsayılarını gösterektedir. Eşitlik (9) a göre bilineyen saatlik polinoal yüzey katsayıları en küçük kareler yönteine (EKK) göre kestiriliştir. Polinoal yüzey katsayılarının saatlik kestirii için kullanılan veri penceresi 120 epoka ayarlanıştır (her saat için önce ve sonra 60 epok). Her bir istasyon için saatlik VTEC değerleri, o istasyonun güneş-sabit küresel koordinatları Eşitlik (9) da kestirilen polinoal yüzey katsayılarıyla birlikte yerine koyularak tekrar hesaplanıştır. Saatlik VTEC değerleri kestirilirken kullanılan yetersiz veriler problelere sebep olaktadır. Bu yüzden, istasyon üstü kayıp VTEC değerleri IGS IONEX dosyalarından elde edilen ızgara TEC verilerinin enterpolasyonu yapılarak taalanalıdır (Schaer vd. 1998). TEC deki anoral değişilerin belirlenesinde Liu vd. (2009) çalışasındaki çeyrekler arası fark tabanlı istatistiksel analiz yönteinin benzeri kullanılıştır. Çeyrekler arası fark tabanlı istatistiksel analiz yönteinde, önce GPS-TEC değerlerine ait hareketli ortanca (M) değerleri hesaplandı. Sonra birinci (veya düşük: LQ) ve üçüncü (veya yüksek: UQ) çeyrekler hesaplandı. GPS-TEC değerlerinin ortalaa değeri () ve standart sapası (σ) olan noral dağılıda oldukları varsayıı ile M, LQ ve UQ değerleri ve 1.34 σ güvenle elde ediliştir (Klotz ve Johnson 1983). Alt sınır (LB) ve üst sınır (UB) sırasıyla LB=M-1.5(M-LQ) ve UB=M+1.5(UQ-M) eşitliklerinden bulunur. Anoral değişiler gözlelenen GPS-TEC in ilgili UB değerinden yüksek veya ilgili LB değerinden düşük olası ile belirleniştir (Liu vd. 2009). Örnek olarak ilk 15 güne ait VTEC değerleri kullanılarak 16. gün için ortanca, üst ve alt sınır değerleri oluşturuluştur. Benzer şekilde 2. ve 16. günler arasındaki 15 günün VTEC değişileri de 17. günün sınır değerlerini oluşturak için kullanılıştır. Üst ve alt sınır değerlerin hesaplanası verilerin sonuna kadar deva etiştir. Her bir gündeki veri sayısının 1/3 ü (gün içindeki 8 saatlik anorallik) üst sınır değerden fazla veya alt sınır değerden az ise anoral gün olarak işaretleniştir. 4. Ege Denizi Deprei nin Gözlelenen Öncüleri Bu çalışada, Ege Denizi nde 24 Mayıs 2014 tarihinde saat 09:25:03 UT de ( eydana (9)

4 Ege Denizi Deprei Öncesi GNSS İstasyonlarında Gözlelenen TEC Anoalileri gelen Mw 6.9 büyüklüğündeki güçlü depre inceleniştir. Ege Denizi depreinin iyonosferik öncülerini belirleek için depre erkez üssüne yakın bölgedeki TUSAGA-Aktif ve IGS istasyonlarına ait GPS ölçüleri kullanılarak elde edilen anoral VTEC değişileri belirleniştir. Depre öncesi iyonosferik anoalileri analiz etek için, uzay ikli koşullarıyla ilişkili iki indeks (F10.7 ve Dst) değeri inceleniştir. TEC deki anoral değişiler çeyrekler arası fark tabanlı istatistiksel analiz yöntei kullanılarak yapılıştır (Liu vd. 2009). Liu vd. (2009) da GIM-TEC verileri (2 saat çözünürlükte) depre erkez üssü için elde edilerek kullanıştır. Bu çalışada GPS-TEC verileri (1 saat çözünürlükte) depre erkez üssüne yakın GNSS istasyonlarından yüzey polinou geçirilerek elde ediliştir. Dobrovolsky et al. (1979) a göre depre hazırlık alanının yarıçapı, 0.43* M ρ = 10 k (10) olarak tanılanıştır. Burada, ρ, depre hazırlık alanının yarıçapını; M oent agnitüdü ölçeğinde deprein büyüklüğünü gösterektedir. Mw 6.9 büyüklüğündeki bir deprein hazırlık alanı depre erkez üssünden itibaren yaklaşık k lere kadar genişleektedir. Türkiye deki 3 TUSAGA-Aktif (AYVL, IPSA ve YENC) ve Yunanistan ve Makedonya daki 2 IGS istasyonunun (DYNG ve ORID) coğrafi konuları şekil 1 de görülektedir. 25 Nisan-5 Haziran 2014 tarihleri arasında saatlik GPS-TEC değişileri Bölü 2 de açıklanan yöntee göre hesaplanıştır. IGS istasyonlarının Alıcıdan Bağısız Değişi Foratı (RINEX) dosyaları, Hassas uydu yörüngesi (SP3) dosyaları ile İyonosferik TEC Haritaları ve DCB leri (IONEX) dosyaları, Kabuk Dinaikleri Verisi ve Bilgi Sistei (CDDIS) GNSS veri ve ürünleri arşivi ftp:// cddis.gsfc.nasa.gov adresinden alınıştır. TUSAGA-Aktif RINEX dosyaları Tapu Kadastro Genel Müdürlüğü (TKGM) TUSAGA-Aktif Ağı arşivlerinden indiriliştir. Taşıyıcı faz gözlelerindeki faz kayaları ve kaba hataları, psoydo esafe gözlelerini yuuşatak için kullanıladan önce faz gözlelerinden kaldırak gerekir. Bu nedenle, RINEX dosyalarında bulunan tü gözlelerin faz kayaları Bernese v5.0 yazılıı içindeki yuuşata algoritası uygulanarak tespit ediliş ve faz kesiklikleri ortadan kaldırılıştır. Günlük nihai IGS IONEX dosyalarından alınan uydulara ait DCB kestirileri, M_DCB yazılıı içinde, alıcı DCB leri belirlenirken bilinen sabit Şekil 2 : 25 Nisan ve 5 Haziran 2014 tarihleri arasında ORID istasyonuna ait günlük DCB kestirilerinin IGS IONEX dosyaları değerleriyle karşılaştırası (avi çizgi: IONEX dosyalarındaki ORID IGS DCB leri; kırızı çizgi kestirilen ORID DCB leri). teriler olarak, yuuşatılan RINEX dosyaları ile birlikte, bölgesel VTEC odelleede tekrar kullanılıştır (Jin vd. 2012). VTEC odelinde küresel haronikler uygulanıştır. Çalışa alanının büyüklüğü ve burada bulunan GNSS alıcılarının sayısına göre M_DCB yazılıındaki küresel haroniklerin genişletileceği aksiu ertebe 4 olarak seçiliştir. GPS sinyallerindeki çok yolluluk etkilerini önleek için yükseklik kese açısı 10 derece olarak belirleniştir. Kalibre ediliş STEC değişileri kestirilen DCB değerlerinin her bir uydu yayından kaldırılarak elde ediliştir. Daha sonra ilgili izdüşü fonksiyonu kullanılarak her bir sürekli yay boyunca elde edilen STEC değerlerinden, VTEC değerleri elde ediliştir. Tü hesaplaalar ve istatistiksel uygulaalar MATLAB yazılıı ile yapılıştır. Tü haritalar ve grafikler MATLAB ortaında çizdiriliştir. DCB kestirilerinin güvenilirliğini kontrol etek için ORID istasyonuna ait DCB değerleri ile ORID istasyonunun kestirilen DCB değerleri karşılaştırılıştır. ORID istasyonunun kullanılasının sebebi günlük nihai IGS IONEX dosyalarında da bulunan aynı istasyon olasıdır. ORID istasyonunun kestirilen günlük alıcı DCB değerleri ile IGS IONEX DCB leri arasındaki farklar Şekil 2 de gösterilektedir. Şekil 2 de, ORID istasyonunun kestirilen DCB değerleri IGS IONEX dosyalarından alınan DCB değerleriyle kıyaslandığında aralarındaki farkın 1 ns den az olduğu görülektedir. DCB farkları sadece 15 Mayıs 2014 tarihinde (1.12 ns) 1 ns den fazladır. ORID istasyonunun kestirilen DCB değerleri ve IGS IONEX dosyalarından alınan DCB değerlerinin farklarının Karesel Ortalaa Hatası (RMS) ±0.24 ns olarak hesaplanıştır. Sonuçlar, ORID istasyonuna ait kestirilen DCB değerlerinin güvenilir olarak kabul edilebileceğini gösterektedir. Bu karşılaştıraya ek olarak IGS ve TUSAGA-Aktif istasyonlarının hesaplanan VTEC değerleri ile günlük Şekil 1 : TUSAGA-Aktif istasyonları (üçgen), IGS istasyonları (elas) ve Ege Denizi deprei erkez üssü (yıldız) coğrafi konuları. (a) AYVL TUSAGA-Aktif İstasyonu

5 Mustafa Ulukavak, Mualla Yalçınkaya / Cilt.3 Sayı (a) Güneş Radyo Akısı (b) IPSA TUSAGA-Aktif İstasyonu (c) YENC TUSAGA-Aktif İstasyonu (d) DYNG IGS İstasyonu (e) ORID IGS İstasyonu Şekil 3 : GPS-TEC ve IGS IONEX dosyaları VTEC değerlerine ait farkların günlük ortalaaları ve RMS değerleri. (b) Jeoanyetik Aktivite İndeksi Şekil 4 : 25 Nisan 5 Haziran 2014 tarihleri arasında Güneş Radyo Akısı ve Jeoanyetik Aktivite İndeksindeki değişiler (düşey kırızı çizgi: Ege Denizi deprei). nihai IGS IONEX dosyalarından elde edilen ızgara VTEC değerleri karşılaştırıldı. Hesaplanan VTEC değerlerinin güvenirliğini kontrol etek için IGS IONEX dosyalarından alınan VTEC değerleri ile farklarının günlük ortalaaları ve RMS değerleri hesaplanıştır (Şekil 3). IGS IONEX dosyalarındaki TEC değerlerinin doğruluğu 2-8 TECU aralığında tanılanıştır ( gov/coponents/prods.htl). Şekil 3 te görüldüğü gibi GPS-TEC değişileri için hesaplanan ortalaa değerler ve RMS değerleri bu aralıkta olduğundan, kestirilen GPS-TEC değerleri de güvenilir olarak kabul ediliştir. Depreler ile iyonosferik anoaliler arasındaki ilişki değerlendirilirken, uzay ikli koşullarının da incelenesi gerekir. Potansiyel olarak uzay ikli koşullarıyla ilişkili olan anoalileri işaretleek için Güneş Aktivitesi İndeksi (F10.7c) ve Jeoanyetik Aktivite İndeksi (Dst) değerleri inceleniştir. 25 Nisan - 5 Haziran 2014 tarihleri arasındaki Dst ve güneş aktivitesi indeksi değerleri sırasıyla kugi.kyoto-u.ac.jp/index.htl ve solarflux/sx-5-eng.php sitelerinden alınıştır (Şekil 4). Vitinsky vd. (1986), Bruevich vd. (2014) ve Coley vd. (2014) güneş aktivitelerinin F10.7 indeksine göre sınıflandırılabileceğine işaret etişlerdir. Güneş aktivitesi değerleri 150 sfu sınır değerinden küçük ise düşük güneş aktivitesi, büyük ise yüksek güneş aktivitesi olduğunu belirtişlerdir. Şekil 4a ya göre güneş akısı 8 Mayıs 2014 tarihinden itibaren düzenli bir şekilde artıştır, 14 Mayıs 2014 tarihinde tepe noktasına (172.1 sfu) ulaşıştır ve zaanla düşüş gösteriştir. Güneş akısı değerleri depreden önceki son 8 gün içinde (15-23 Mayıs 2014) ve depreden sonraki 12 gün içinde (24 Mayıs 5 Haziran 2014) 150 sfu sınır değerinden düşük çıkıştır. Bunun anlaı bu zaan aralıklarında zayıf güneş aktivitesi oluşuştur. Kaide vd. (1998), Rozhnoi vd. (2004) ve Contadakis vd. (2012) Jeoanyetik fırtınaların büyüklüklerini; zayıf (Dst in > -50 nt), hazırlık aşaası (-50 > Dst in > -100 nt) ve yoğun (Dst in < -100 nt) olak üzere üç sınıfa ayırıştır. Şekil 4b de görüldüğü gibi 30 Nisan 2014 tarihinde Dst değeri -67 nt (nanotesla) değerine kadar düzenli olarak azalıştır. Dst değerleri 1 Mayıs 5 Haziran 2014 tarihleri arasında -50 nt değerinden fazla çıkıştır. Bunun anlaı bu zaan aralığında zayıf jeoanyetik aktivite oluşuştur. Üst, alt, ortanca değerler ve günlük GPS-TEC değişileri,

6 Ege Denizi Deprei Öncesi GNSS İstasyonlarında Gözlelenen TEC Anoalileri (a) AYVL TUSAGA-Aktif İstasyonu (b) IPSA TUSAGA-Aktif İstasyonu (c) YENC TUSAGA-Aktif İstasyonu (d) DYNG IGS İstasyonu Şekil 6 : 10 Mayıs- 5 Haziran 2014 tarihleri arasındaki üst ve alt sınır anoral günlerine ait yüzdelik değişiler (kesikli yatay kırızı çizgi: günlük anoral VTEC değerinin sınır değer yüzdesi; kırızı noktalar: sınır değeri aşan günlerdeki üst ve alt anoral değişiler; kesikli düşey gri çizgi: güneş aktivitesinin son günü (15 Mayıs 2014); kesikli düşey avi çizgi: deprein gerçekleştiği gün). Bölü 3 te bahsedilen yöntee göre hesaplanıştır (Şekil 5). Şekil 4 ve 5 te görüldüğü gibi, 8-15 Mayıs 2014 tarihleri arasında güneş aktivitesi değerleri yüksektir. Güneş aktivitesi depreden 10 gün önce (14 Mayıs 2014) tarihinde en üst değerine ulaşıştır. GPS-TEC değerlerinin UB den (siyah renkli alanlar) büyük olası, Ege Denizi deprei öncesi siso-iyonosferik etkilerin bu tarih aralığında araştırılasında yanlış kararlar verilesine sebep olabilir. Ancak, uzay ikli koşullarının sakin olduğu 15 Mayıs 2014 tarihinden sonra, Ege Denizi depreinin siso-iyonosferik etkilerinin araştırılası daha uygundur. Şekil 5 te açık bir şekilde görüldüğü gibi her bir istasyona ait VTEC değişii depreden bir gün önce (23 Mayıs 2014) yaklaşık TECU değerinde LB (kırızı renkli alanlar) değerlerinden daha küçük görülektedir. Günlük VTEC değişilerinin LB veya UB sınırlarından düşük veya yüksek olan veri sayılarının yüzdesi belirleniş ve bir gündeki değişiin ~%33 ü (bir günde 8 saatlik anorallik) sınır değer kabul edilerek çizdiriliştir (Şekil 6). Şekil 6 da depreden önce ve sonra anoral VTEC değişilerine ait günler görülektedir. Anoral VTEC değişilerine ait yüzdeler AYVL, IPSA ve YENC istasyonları için %66.67, DYNG ve ORID istasyonları için %62.50 değeriyle 23 Mayıs 2014 tarihinde başlaıştır. Tablo 1 de Ege Denizi depreinden önce ve sonra görülen tü yüzdelik değişiler hesaplanıştır. Tablo 1 de görüldüğü gibi, 14 Mayıs gününde görülen yüzdelik değişiler 15 Mayıs 2014 tarihinde biten güneş Tablo 1. Tü istasyonlara ait anoral VTEC değişilerinin yüzdeleri (e) ORID IGS İstasyonu Şekil 5 : Ege denizi deprei öncesi ve sonrası her bir istasyon üstü GPS-TEC değişileri, üst (yükseleler), düşüşler (azalalar) ve ortanca anoaliler (yukarı yönlü avi ok: deprein eydana geliş anı; siyah çizgi: kestirilen GPS-TEC değişileri; avi çizgi: üst sınır (UB); kırızı çizgi: alt sınır (LB); kesikli siyah çizgi: ortanca değerler (M); siyah renkli alanlar: VTEC- UB; kırızı renkli alanlar: LB-VTEC). İstasyon 14 Mayıs 23 Mayıs 24 Mayıs 25 Mayıs AYVL IPSA YENC DYNG ORID

7 Mustafa Ulukavak, Mualla Yalçınkaya / Cilt.3 Sayı aktivitesi değeri ile ilişkilendirilebilir. Diğer taraftan 23, 24 ve 25 Mayıs günlerinde hesaplanan yüzdelik değerler ise uzay ikli koşullarından çok Ege Denizi deprei ile ilişkili sayılabilir. 5. Sonuçlar Bu çalışada, 2014 Ege Denizi deprei öncesinde eydana gelen iyonosferik TEC anoalileri araştırılıştır. Güneş aktivitesi (F10.7) ve Jeoanyetik aktivite (Dst) indisleri inceleniştir. İyonosferik TEC değerleri GNSS verileri kullanılarak hesaplanıştır. Güneş aktivitesi değerleri karşılaştırıldığında, 8-15 Mayıs 2014 tarihleri arasında yüksek güneş aktivitesi olduğu belirleniştir. İyonosferik TEC değerleri 8-15 Mayıs 2014 tarihleri arasında UB değerlerinden büyük çıkış ve depreden 10 gün önce (14 Mayıs 2014) en üst seviyesine ulaşıştır. Bu anoalilerin daha çok uzay ikli koşullarına bağlı olduğu düşünülektedir. Bu yüzden iyonosferik TEC anoalileri güneş aktivitesinin az olduğu 15 Mayıs - 6 Haziran 2014 tarihleri arasında inceleniştir. 23, 24 ve 25 Mayıs 2014 tarihlerinde VTEC değerleri o günlere ait LB değerlerinden yaklaşık TECU daha küçük hesaplanıştır. Görüldüğü gibi tü istasyonlarda güneş aktivitesinin oladığı günlere ait TEC değerlerindeki ilk anoral değişi depreden bir gün önce (23 Mayıs 2014) tespit ediliştir. Bu bağlada, anoral değişi, 2014 Ege Denizi depreinin iyonosferik öncülü olarak kabul edilebilir. GNSS teknolojisinin ve özüsee tekniklerinin geliştirilesi, iyonosferi tanıada bize daha çok katkı sağlayacaktır. Yakın gelecekte GPS-TEC siso-iyonosferik bağlantı ekanizasını keşfetek için daha çok kullanılacaktır. Bu akale sadece Ege Denizi deprei öncesi iyonosferik değişiin gösterilesi üzerine yoğunlaşıştır. Bu deprein siso-iyonosferik etkilerinin fiziksel ekanizası gelecekte yapılacak çalışalarda değerlendirilecektir. Teşekkürler.Yazarlar, Tapu Kadastro Genel Müdürlüğü ne (TKGM) TUSAGA-Aktif ağı GPS kayıtlarını sağladıkları için, Kabuk Dinaikleri Verisi ve Bilgi Sistei ne (CDDIS) RINEX, SP3 ve IONEX dosyalarını sağladıkları için, Jeoanyetiza ve Uzay Manyetizası Veri Analiz Merkezi Kyoto Üniversitesi Fen Bilileri Enstitüsüne (WDC) Jeoanyetik verileri sağladığı için ve Ottawa daki Kanada Uzay İkli Tahini Merkezi ne (CSWFC) güneş aktivitesi verilerini sağladıkları için teşekkürleriizi bildiririz. Yazarlar olarak, derginin editörüne ve iki anoni hakeine akalenin kalitesini iyileştirede yaptıkları değerli yorularından ve olulu eleştirilerinden dolayı teşekkürleriizi bildiririz. Yazarlar ayrıca Yrd. Doç. Dr. Eine Tanır Kayıkçı ve Arş. Gör. Volkan Yılaz a akalenin çeviri ve dilbilgisine verdikleri katkılardan dolayı teşekkürlerini bildirektedirler. Kaynaklar Afraiovich E.L., Kosogorov E.A., Perevalova N.P., Plotnikov A.V., (2001), The use of GPS arrays in detecting shockacoustic waves generated during rocket launchings, Journal of Atospheric and Solar-Terrestrial Physics, 63, Bruevich E.A., Bruevich V.V., Yakunina G.V., (2014), Changed relation between solar 10.7-c radio flux and soe activity indices which describe the radiation at different altitudes of atosphere during cycles 21-23, Journal of Astrophysics and Astronoy, 35, Calais E., Minster J.B., (1995), GPS Detection of ionospheric perturbations following the January 17, 1994, Northridge earthquake, Geophysical Research Letters, 22, Calais E., Minster J.B., (1998), GPS, earthquakes, the ionosphere, and the space shuttle, Physics of the Earth and Planetary Interiors, 105, Chakraborty M., Kuar S., De B.K., Guha A., (2014), Latitudinal characteristics of GPS derived ionospheric TEC: a coparative study with IRI 2012 odel, Annals of Geophysics, doi: / ag Chyrev V.M., Isaev N.V., Serebryakova O.N., Sorokin V.M., Sobolev Y.P., (1997), Sall-scale plasa inhoogeneities and correlated ELF eissions in the ionosphere over an earthquake region, Journal of Atospheric and Solar-Terrestrial Physics, 59, Coley W.R., Stoneback R.A., Heelis R.A., Hairston M.R., (2014), Topside equatorial zonal ion velocities easured by C/NOFS during rising solar activity, Annales Geophysicae, 32, Contadakis M., Arabelos D., Pikridas C., Spatalas S., (2012), Total electron content variations over southern Europe before and during the M 6.3 Abruzzo earthquake of April 6, 2009, Annals of Geophysics, 55, Dach R., Hugentobler U., Fridez P., Meindl M., (2007), Manual of Bernese GPS Software Version5.0, Astronoical Institute, University of Bern, Bern. Davies K., Baker D.M., (1965), Ionospheric effects observed around tie of Alaskan earthquake of March , Journal of Geophysical Research, 70, Dobrovolsky I.P., Zubkov S.I., Miachkin V.I., (1979), Estıation of the size of earthquake preparation zones, Pure and Applied Geophysics, 117, Duraz M., Karslioglu M.O., (2014), Regional Vertical Total Electron Content (VTEC) odeling together with satellite and receiver Differential Code Biases (DCBs) using Sei-Paraetric Multivariate Adaptive Regression B-splines (SP-BMARS), Journal of Geodesy, doi: /s Hasbi A.M., Ali M.A.M., Misran N., (2011), Ionospheric variations before soe large earthquakes over Suatra, Natural Hazards and Earth Syste Sciences, 11, Hobara Y., Parrot M., (2005), Ionospheric perturbations linked to a very powerful seisic event, Journal of Atospheric and Solar- Terrestrial Physics, 67, Hsiao C.C., Liu J.Y., Oyaa K.I., Yen N.L., Liou Y.A., Chen S.S., Miau J.J., (2010), Seiso-ionospheric precursor of the 2008 Mw7.9 Wenchuan earthquake observed by FORMOSAT-3/ COSMIC, GPS Solutions, 14, Jakowski N., Sardon E., Engler E., Jungstand A., Klahn D., (1996), Relationships between GPS-signal propagation errors and EISCAT observations. Annales Geophysicae, 14, Jin R., Jin S.G., Feng G.P., (2012), M_DCB: Matlab code for estiating GNSS satellite and receiver differential code biases, GPS Solutions, 16(4), , doi: /s Jyh-Woei L., (2011), Use of principal coponent analysis in the identification of the spatial pattern of an ionospheric total electron content anoalies after China's May 12, 2008, M=7.9 Wenchuan earthquake, Advances in Space Research, 47,

8 Ege Denizi Deprei Öncesi GNSS İstasyonlarında Gözlelenen TEC Anoalileri Kaide Y., Yokoyaa N., Gonzalez W., Tsurutani B.T., Daglis I.A., Brekke A., Masuda S., (1998), Two-step developent of geoagnetic stors, Journal of Geophysical Research-Space Physics, 103, Klobuchar J., (1986), Design and characteristics of the GPS ionospheric tie-delay algorith for single-frequency users, In: Procedings of the IEEE Position Location and Navigation Syposiu (Las Vegas, Noveber 4-7). Klotz S., Johnson N.L. (Eds.), (1983), Encyclopedia of Statistical Sciences, John Wiley and Sons. Kojathy A., (1997), Global ionospheric total electron content apping using the global positioning syste, Ph.D. Thesis, Dept. of Geodesy and Geoatics Engineering Technical Report No Univ. of New Brunswick, Fredericton, New Brunswick, Canada. Kojathy A., Langley R., (1996), An assesent of predicted and easured ionospheric total electron content using a regional GPS network. paper presented at Nat. Tech. Meet., Inst. of Nav., Santa Monica, CA January. Krankowski A., Zakharenkhova I.E., Shagiuratov I.I., (2006), Response of the ionosphere to the Baltic Sea earthquake of 21 Septeber 2004, Acta Geophysica, 54, Langley R., Fedrizzi M., Paula E., Santos M., Kojathy A., (2002), Mapping the low latitude ionosphere with GPS, GPSWorld 13(2), Lanyi G.E., Roth T., (1988), A coparison of apped and easured total ionospheric electron content using global positioning syste and beacon satellite observations. Radio Science, 23, Le H., Liu J.Y., Liu L., (2011), A statistical analysis of ionospheric anoalies before 736 M6.0+earthquakes during , Journal of Geophysical Research-Space Physics, doi: /2010ja Leick A., (2004), GPS Satellite Surveying, 3rd ed., John Wiley and Sons Inc., New Jersey. Leonard R.S., Barnes R.A., (1965), Observation of ionospheric disturbances following Alaska earthquake, Journal of Geophysical Research, 70, Liao, X., (2000), Carrier phase based ionosphere recovery over a regional area GPS network, M.Sc. Thesis, University of Calgary, Canada. Lin J., Wu Y., Zhu F., Qiao X., Zhou Y., (2009), Wenchuan earthquake ionosphere TEC anoaly detected by GPS, Chinese Journal of Geophysics-Chinese Edition, 52, Lin J., (2010), Ionospheric total electron content (TEC) anoalies associated with earthquakes through Karhunen-Loeve Transfor (KLT), Terrestrial Atospheric and Oceanic Sciences, 21, Lin J., (2012), Ionospheric total electron content seisoperturbation after Japan's March 11, 2011, M=9.0 Tohoku earthquake under a geoagnetic stor; a nonlinear principal coponent analysis, Astrophysics and Space Science, 341, Liperovskaya E.V., Parrot M., Bogdanov V.V., Meister C.V., Rodkin M.V., Liperovsky V.A., (2006), On variations of f of2 and F-spread before strong earthquakes in Japan, Natural Hazards and Earth Syste Sciences, 6, Liperovsky V.A., Pokhotelov O.A., Liperovskaya E.V., Parrot M., Meister C.V., Aliov O.A., (2000), Modification of sporadic E-layers caused by seisic activity, Surveys in Geophysics, 21, Liu J.Y., Chen Y.I., Pulinets S.A., Tsai Y.B., Chuo Y.J., (2000), Seiso-ionospheric signatures prior to M >= 6.0 Taiwan earthquakes, Geophysical Research Letters, 27, Liu J.Y., Chen Y.I., Chuo Y.J., Tsai H.F., (2001), Variations of ionospheric total electron content during the Chi-Chi earthquake, Geophysical Research Letters, 28, Liu J., Chuo Y., Shan S., Tsai Y., Chen Y., Pulinets S., Yu S., (2004), Pre-earthquake ionospheric anoalies registered by continuous GPS TEC easureents, Annales Geophysicae, 22, Liu J.Y., Tsai Y.B., Chen S.W., Lee C.P., Chen Y.C., Yen H.Y., Chang W.Y., Liu C., (2006), Giant ionospheric disturbances excited by the M9.3 Suatra earthquake of 26 Deceber 2004, Geophysical Research Letters, doi: /2005gl Liu J.Y., Chen S.W., Chen Y.C., Yen H.Y., Chang C.P., Chang W.Y., Tsai L.C., Chen C.H., Yang W.H., (2008), Seiso-ionospheric precursors of the 26 deceber Pingtung earthquake doublet, Terrestrial Atospheric and Oceanic Sciences, 19, Liu J.Y., Chen Y.I., Chen C.H., Liu C.Y., Chen C.Y., Nishihashi M., Li J.Z., Xia Y.Q., Oyaa K.I., Hattori K., Lin C.H., (2009), Seisoionospheric GPS total electron content anoalies observed before the 12 May 2008 M(w)7.9 Wenchuan earthquake, Journal of Geophysical Research-Space Physics, doi: /2008ja Liu J.Y., Chen Y.I., Chen C.H., Hattori K., (2010), Teporal and spatial precursors in the ionospheric global positioning syste (GPS) total electron content observed before the 26 Deceber 2004 M9.3 Suatra-Andaan Earthquake, Journal of Geophysical Research-Space Physics, doi: /2010ja Liu J.Y., Chen C.H., Lin C.H., Tsai H.F., Chen C.H., Kaogawa M., (2011), Ionospheric disturbances triggered by the 11 March 2011 M9.0 Tohoku earthquake, Journal of Geophysical Research- Space Physics, doi: /2011ja Mannucci A.J., Wilson B.D., Ewards C.D., (1993), A new ethod for onitoring the Earth s ionosphere total electron content using the GPS global network, In: Proc. of ION GPS-93, Inst. of Navigation, pp Otsuka Y., Ogawa T., Saito A., Tsugawa T., Fukao S. Miyazaki S., (2002), A new technique for apping of total electron content using GPS network in Japan, Earth Planets and Space, 54, Otsuka Y., Kotake N., Tsugawa T., Shiokawa K., Ogawa T., Effendy, Saito S., Kawaura M., Maruyaa T., Heakorn N., Koolis T., (2006), GPS detection of total electron content variations over Indonesia and Thailand following the 26 Deceber 2004 earthquake, Earth Planets and Space, 58, Parrot M., Achache J., Berthelier J.J., Blanc E., Deschaps A., Lefeuvre F., Menvielle M., Plantet J.L., Tarits P., Villain J.P., (1993), High-frequency seiso-electroagnetic effects, Physics of the Earth and Planetary Interiors, 77, Plotkin V.V., (2003), GPS detection of ionospheric perturbation before the 13 February 2001, El Salvador earthquake, Natural Hazards and Earth Syste Sciences, 3, Pulinets S.A., Legen'ka A.D., Gaivoronskaya T.V., Depuev V.K., (2003), Main phenoenological features of ionospheric precursors of strong earthquakes, Journal of Atospheric and Solar-Terrestrial Physics, 65, Pulinets S.A., Boyarchuk K., (2004), Ionospheric Precursors of Earthquakes, Springer, Berlin. Rao P.V.S.R., Niranjan K., Prasad D.S.V.V.D., Krishna S.G., Ua G., (2006), On the validity of the ionospheric pierce point (IPP) altitude of 350 k in the Indian equatorial and low-latitude sector, Annales Geophysicae, 24, Rios V.H., Ki V.P., Hegai V.V., (2004), Abnoral perturbations in the F2 region ionosphere observed prior to the great San Juan earthquake of 23 Noveber 1977, Monitoring of Changes Related to Natural and Manade Hazards Using Space Technology, 33, Rozhnoi A., Solovieva M.S., Molchanov O.A., Hayakawa M., (2004), Middle latitude LF (40 khz) phase variations associated with earthquakes for quiet and disturbed geoagnetic conditions, Physics and Cheistry of the Earth, 29,

9 Mustafa Ulukavak, Mualla Yalçınkaya / Cilt.3 Sayı Schaer S., Gurtner W., Feltens J., (1998), IONEX: The IONosphere Map EXchange forat Version 1, Proceedings of the 1998 IGS Analysis Center Workshop, Darstadt, Gerany. Schaer S., (1999), Mapping and predicting the Earth's ionosphere using the global positioning syste, Ph. D. thesis, University of Berne, Switzerland. Schidt M., Bilitza D., Shu C.K., Zeilhofer C., (2008), Regional 4-D odeling of the ionospheric electron density, Advances in Space Research, 42, Silina A.S., Liperovskaya E.V., Liperovsky V.A., Meister C.V., (2001), Ionospheric phenoena before strong earthquakes, Natural Hazards and Earth Syste Sciences, 1, Singh B., Singh O.P., (2007), Siultaneous ionospheric E- and F-layer perturbations caused by soe ajor earthquakes in India, Annals of Geophysics, 50, Spogli L., Alfonsi L., Cilliers P.J., Correia E., De Franceschi G., Mitchell C.N., Roano V., Kinrade J., Angel Cabrera M., (2013), GPS scintillations and total electron content cliatology in the southern low, iddle and high latitude regions, Annals of Geophysics, doi: /ag Trigunait A., Parrot M., Pulinets S., Li F., (2004), Variations of the ionospheric electron density during the Bhuj seisic event, Annales Geophysicae, 22, Vitinsky Y.I., Kopecky M., Kuklin G.V., (1986), Statistics of sunspot activity (in Russian), Nauka, Moscow. Yao Y., Chen P., Wu H., Zhang S., Peng W., (2012), Analysis of ionospheric anoalies before the 2011 M-w 9.0 Japan earthquake, Chinese Science Bulletin, 57, Zakharenkova I.E., Krankowski A., Shagiuratov I.I., (2006), Modification of the low-latitude ionosphere before the 26 Deceber 2004 Indonesian earthquake, Natural Hazards and Earth Syste Sciences, 6, Zakharenkova I., Shagiuratov I., Krankowski A., Lagovsky A., (2007), Precursory phenoena observed in the total electron content easureents before great Hokkaido earthquake of septeber 25, 2003 (M=8.3), Studia Geophysica Et Geodaetica, 51, Zakharenkova I., Shagiuratov I., Tepenitzina N., Krankowski A., (2008), Anoalous odification of the ionospheric total electron content prior to the 26 Septeber 2005 Peru earthquake, Journal of Atospheric and Solar-Terrestrial Physics, 70, Zhao B., Wang M., Yu T., Wan W., Lei J., Liu L., Ning B., (2008), Is an unusual large enhanceent of ionospheric electron density linked with the 2008 great Wenchuan earthquake?, Journal of Geophysical Research-Space Physics, doi: /2008ja Zhou Y., Wu Y., Qiao X., Zhang X., (2009), Ionospheric anoalies detected by ground-based GPS before the Mw7.9 Wenchuan earthquake of May 12, 2008, China, Journal of Atospheric and Solar-Terrestrial Physics, 71,