OKUL-ÖNCES ÇOCUKLARDA SOSYOMETR K YÖNTEMLER N KARfiILAfiTIRILMASI*

Transkript

1 OKUL-ÖNCES ÇOCUKLARDA SOSYOMETR K YÖNTEMLER N KARfiILAfiTIRILMASI* Emine G. Kapc **, Aybike Çorbac -Oruc *** ÖZET Amaç: Bu araflt rman n amac, yurt d fl nda okul-öncesi çocuklarda yayg n olarak kullan lan dereceleme ve s n fland rma yöntemlerini güvenirlik ve geçerlik gibi psikometrik özellikler aç s ndan de erlendirmek ve çeflitli özelliklerini belirlemektir. Yöntem: Araflt rmaya dört anaokulundan 107 çocuk kat lm flt r (K z=53; Erkek=54; Yafl X=60.2 ay ss=9.4). Her iki sosyometrik yönteme iliflkin bilgiler çocuklardan al nm flt r; ö retmenler de s n flar ndaki her çocuk için Okul-öncesi davran fl ölçe iî ni doldurmufllard r. Sonuç: Bulgular, her iki yöntemin de kullan labilece ini göstermekle birlikte, dereceleme yönteminin, s n fland rma yöntemine göre güvenirlik ve geçerlik özelliklerinin daha güçlü oldu- u konusunda ipuçlar vermektedir. Tart flma: Sosyometrik yöntemler okul-öncesi dönemden itibaren d fllanan çocuklar belirleme ve müdahale çal flmalar nda kullan labilir. Anahtar sözcükler: Çocuk, sosyometri, okul öncesi, akran kabulü SUMMARY: THE COMPARISON OF SOCIOMETRIC METHODS IN PRE-SCHOOL CHILDREN Objective: The aim of this research is to assess and identify the different psychometric properties of two sociometric methods, namely rating and nomination methods in preschool children. Method: A total of 107 children, attending four preshool educational institutions, participated in the study (Girls=53; Boys=54; Age X=60.2 months sd=9.4). The information were acquired by applying the two methods to children. The teachers filled in the ìpre-school behaviour checklistî for each child in their classes. Results: Even though the findings imply that both methods could be used in studying preschool children's peer relationship, the psychometric properties of the rating method seems to be more favoruable than the nomination method. Discussion: Sociometric methods could be used both to identify and intervene unpopular children in the preschool period. Key words: Child, sociometry, pre-school, peer acceptance G R fi Çocuklar n birbirleriyle etkileflim kurma giriflimleri oldukça erken yafllardan itibaren geliflmeye bafllar. Örne in, 3 ayl k bebekler di er bebeklere, yetiflkinlere bakt klar ndan daha uzun süre bakarlar. Ayr ca, bebeklerin sosyal etkileflimleri "yaklafl k-12 ayl k oluncaya kadar" tek yönlüdür; genellikle di erinin ne yapt ndan ba ms z bir flekilde bir di er bebe e yaklaflma davran fl gösterirler (Smith ve Cowie 1988). ki yafl ndan itibaren ise çocuklar n oyunlar nda karfl l kl l k, s - ra alma, rol de iflimi, uzlaflma, iflbirli i, bilgi paylafl m, empati becerileri ve arkadafl özellikleri hakk nda konuflma gibi davran fllar ve özellikler gözlenir (Hortaçsu 2003, Schaffer 1997). * Bu çal flman n bir bölümü IV. Ulusal Çocuk Kültürü Kongresi'nde sunulmufltur. **Yrd. Doç. Dr., Ankara Üniversitesi E itim Bilimleri Fakültesi, Ankara ***Arafl. Gör., Ankara Üniversitesi E itim Bilimleri Fakültesi, Ankara Arkadafl ya da akran gruplar n n kiflinin davran fllar ve tutumlar üzerinde oldukça önemli etkisi oldu u ve akran iliflkilerinin yaln zca çocukluk ve ergenlik döneminde de il, kiflinin tüm yaflam boyunca genellikle önemli bir yere sahip oldu u bilinmektedir (Giddens 1993). Akranlarla iliflki kurabilmeyi ve akranlarla ç kan çat flmalarla nas l bafledebilece ini ö renme sosyal becerilerin geliflimi için oldukça önemlidir. Ayr ca akranlarla iliflki kurma becerisi erken çocukluk döneminin geliflimsel görevleri aras nda yer almaktad r (Shantz 1987). Son on y lda yap lan araflt rmalar, akranlarla kurulan iliflkinin çeflitli davran fl bozukluklar ile iliflkili oldu unu göstermektedir (Blachman ve Hinshaw 2002). Ek olarak, akran iliflkilerinin daha sonraki akademik ve psikososyal ifllevleri yordad, davran m bozukluklar, antisosyal davran fllar ve sald rganl k gibi d flayönelim güçlükleriyle iliflkili oldu u görülmektedir (Parker ve Asher 1987). Ayr ca yukar daki araflt rma sonuçlar yla tutarl biçimde, kimi araflt rmalar da okul öncesi dönemdeki çocuklar n davran fl problemleriyle akran sosyal statüsü ya da akran Çocuk ve Gençlik Ruh Sa l Dergisi : 10(3)

2 Okul öncesi çocuklarda sosyometri popülerli i aras nda bir ba lant oldu unu göstermektedir. Örne in, Wood ve arkadafllar (2002), söz-dinlememe, hiperaktiflik ve sosyal içedönüklükle sald rganl n "yaln zca erkek çocuklarda" akran d fllamas yla ba lant l oldu unu göstermifllerdir. Çocuklarda akran iliflkilerini ilk çal flan kiflilerden biri Moreno'dur (aktaran Dökmen 1995) ve gelifltirdi i sosyometrik test, sosyal iliflkilerin geliflimini çal flmada kullan lan temel araçlardan biri olmufltur. Moreno'nun çal flmalar n izleyen y llarda çok çeflitli sosyometrik teknikler gelifltirilmifltir. Örne in, popüler olma - popüler olmama gibi tek boyutlu sosyometrik tekniklerde, uç noktalardan biri akran kabulünü di er uç boyut ise akran reddini göstermektedir. Çok boyutlu sosyometrik tekniklerde ise, çocuklar a) kabul gören-popüler b) d fllanan c) ihmal edilen ç) ortalama ve d) çeliflkili gibi boyutlarda de erlendirilmektedir (Coie ve ark.1982). Popüler çocuklardan grubun ço unlu u hofllan rken, d fllanan çocuklardan grubun ço unlu u hofllanmamaktad r. hmal edilen çocuklar ise göz ard edilen, grupta varl klar ya da yokluklar genellikle fark edilmeyen çocuklard r. Ortalama grup, popülerlik aç s ndan ortalarda yer almaktad r. Son olarak, çeliflkili gruptaki çocuklar ise, akranlar taraf ndan uç noktalarda de erlendirilmektedirler. Sosyometrik araflt rmalar n neredeyse hepsi dereceleme (rating) ya da s n flama (nomination) tekniklerine dayanmaktad r. Dereceleme tekni- inde, çocuktan içinde bulundu u gruptaki (ayn s n f ya da ayn cinsiyet gibi) her bir arkadafl - n belli bir duruma göre derecelemesi-s ralamas istenir. Örne in, çocuk arkadafl yla oyun oynamaktan ya da birlikte olmaktan ne kadar hoflland n dereceler. S n flama tekni inde ise, çocuktan içinde bulundu u grupta oyun oynamaktan/birlikte olmaktan hoflland ya da oyun oynamaktan/birlikte olmaktan hofllanmad "her bir çocu u de il"belli say da çocu u belirlemesi istenir. Kimi sosyometrik çal flmalar ise ö retmen de erlendirmelerine göre akran iliflkilerini çal flmaktad r (Crick ve ark. 1997). Asher ve arkadafllar n n (1979) dört yafl ndaki çocuklarla yapt klar bir araflt rmada dereceleme tekni inin 4 haftal k test-tekrar test istatisti i ile s n flama tekni inden daha güvenilir oldu u gösterilmifltir. Sonuç olarak da Asher ve arkadafllar (1979) küçük çocuklarla yap lan sosyometrik çal flmalarda dereceleme tekni inin kullan lmas n önermifllerdir. Dört, befl ve alt yafllar ndaki okul-öncesi gruptaki çocuklarla yap lan sosyometrik araflt rmalar incelendi inde kimi çal flmalarda dereceleme tekni inin, (Black ve Hazen 1990, Miller ve Olson 2000, Rubin ve Hubbart 2003), kimi çal flmalarda s n flama tekni inin (Howe ve Parke 2001) kimi çal flmalarda ise hem dereceleme hem de s n flama tekniklerinin bir arada kullan ld klar görülmektedir (Vaughn ve ark. 2001). Sosyometrik çal flmalarda çok farkl tekniklerin kullan ld n gözleyen Terry ve Coie (1991), ilkö retim ça ndaki çocuklarla yapt klar bir araflt rmada dört farkl sosyometrik tekni i güvenirlik ve geçerlik gibi psikometrik özellikleri aç s ndan karfl laflt rm fllard r. Terry ve Coie'nin (1991) araflt rmalar, her bir sosyometrik ölçümün farkl bir psikometrik özellik aç s ndan güçlü oldu unu, araflt rman n amac na ba l olarak kullan lmas gereken sosyometrik tekni in de iflebilece ini göstermifltir. Yukar da sözü edilen araflt rmalar n tümü yurt d fl nda gerçeklefltirilmifltir. Türkiye'de okul-öncesi dönem çocuklar n akran grubundaki pozisyonlar n belirlemede kullan labilecek herhangi bir sosyometrik yöntemin geçerlik ve güvenirlik gibi psikometrik özelliklerini de erlendiren ya da okul öncesi çocuklar n sosyal pozisyonlar n n psikososyal de iflkenlerle iliflkisini çal flmaya yönelik herhangi bir araflt rmaya rastlanmam flt r. Bu araflt rman n amac, 4, 5 ve 6 yafllar ndaki okul öncesi çocuklarla gerçeklefltirilecek sosyometrik araflt rmalarda kullan labilecek dereceleme ve s n fland rma tekniklerini güvenirlik ve geçerlik aç s ndan de erlendirmek ve her ikisinin de özelliklerini belirlemektir. YÖNTEM Kat l mc lar: Ankara'daki bir devlet üniversite- 101

3 KAPCI VE ÇORBACI-ORUC sine ba l olarak aç lan üç anaokulundan yedi s - n f ve bir özel anaokulundan üç s n f olmak üzere toplam on s n ftan 112 çocu a ulafl lm fl, beflinin ana-babas çocuklar n n kat lmas n izin vermediklerinden bu araflt rmaya toplam 107 çocuk kat lm flt r. Çocuklar n yafl ortalamas 60.2 ayd r (SS=9.46). Araflt rmaya toplam 54 k z ve 53 erkek çocuk kat lm flt r. K zlar n ve erkeklerin yafl ortalamas s ras yla 59.2 ve 61.4 ayd r. En küçük çocuk 45.0 ve en büyük çocuk 79.0 ayl kt r. Her bir s n ftaki çocuk say s 7 ile 17 aras nda de iflmektedir (Tablo I). Ölçümler S n flama yöntemi: Çocuklara, s n flar ndaki bütün arkadafllar n n foto raflar n n bulundu u bir poster gösterilmifl ve foto raftaki çocuklar n adlar sorulmufltur. Daha sonra çocuklardan - toplam üç çocuk belirleninceye kadar- a) birlikte olmaktan hoflland klar bir çocu un ve b) birlikte olmaktan hofllanmad klar bir çocu un foto raf n gösterip ad n söylemesi istenmifltir. Dereceleme yöntemi: Üzerinde mutlu, üzgün ve nötr duygu ifadelerinin oldu u çocuk resimleri Tablo 1: Çocuklara iliflkin demografik bilgiler Cinsiyet Her s n ftaki çocuk say s n K z Erkek 4 yafl 5 yafl 6 yafl Anaokulu I Anaokulu II Anaokulu III Anaokulu IV (Özel) fllem Uygulama gerçeklefltirilmeden önce, ana-babalara araflt rma hakk nda yaz l bilgi verilmifl ve yaz l onaylar al nm flt r. Befl çocu un ana-babas çocu unun kat lmas n istememifltir (%5.6). Ana-baba izin formlar al nd ktan sonra, çocuklar n foto raflar uygulamay gerçeklefltiren ve çocuklarla çal flmada deneyimli araflt rmac taraf ndan çekilmifl ve o gruptaki tüm çocuklar n foto raflar n n bulundu u bir poster haz rlanm flt r. Her bir çocuk araflt rma için ayr lan odaya teker teker al narak uygulama gerçeklefltirilmifltir. K sa bir sohbetten sonra, çocuklara arkadafllar - n n foto raflar n n gösterilece i ve baz sorular sorulaca söylenmifltir. Ayr ca, verdikleri cevaplar n gizlili i konusunda çocuklara güvence verilmifltir. Dereceleme ve s n flama sosyometrik yöntemler s ralar de ifltirilerek uygulanm flt r. fllem bitirildikten sonra her bir çocu a çok çaba gösterdi i söylenmifl ve iflbirli inden dolay teflekkür edilmifltir. 15x15 cm'lik üç ayr kutuya yap flt r lm flt r. Çocuklar n sevdikleri, az sevdikleri ve hiç sevmedikleri sebze, meyve, dondurma gibi yiyecekler ve farkl çiçeklerin bulundu u kartlar gösterilerek çocuktan sevdi i nesnenin kart n mutlu kutuya, az sevdi i nesnenin kart n nötr kutuya ve hiç sevmedikleri nesnenin kart n üzgün kutuya atmas istenerek örnek uygulama yap lm flt r. Daha sonra çocuklardan mutlu yüz ifadesinin o çocu u çok sevdi i, üzgün yüz ifadesinin o çocu u pek fazla sevmedi i, nötr yüz ifadesinin ise o çocu u bazen sevip bazen de sevmedi i ya da biraz sevdi i anlam na geldi i söylenmifltir. Son olarak çocuktan posterdeki her bir çocu un foto raf n al p teker teker bu üç kutudan birine atmas istenmifltir. Ö retmen S n fland rmas : Anaokulu ö retmenlerinden s n flar ndaki her bir çocu u kaç çocuk taraf ndan sevildi i ve kaç çocuk taraf ndan sevilmedi ini bir listede belirtmeleri istenmifltir. 102

4 Okul öncesi çocuklarda sosyometri Okul Öncesi Davran fl Ölçe i (ODÖ): McGuire ve Richman (1986), taraf ndan gelifltirilen bu ölçek 2-5 yafl aral nda duygusal ve davran flsal problemleri olan çocuklar belirlemek amac yla gelifltirilmifltir. Ölçek çocu u tan yan biri "genellikle ö retmeni"taraf ndan doldurulur. Lynn (1990) taraf ndan da 6 yafl grubundaki çocuklara da uygulanabilece i gösterilmifltir. Bu ölçe in Türkiye'deki 2-6 yafl aras ndaki çocuklara iliflkin geçerlik ve güvenirlik çal flmalar Kapç (1999) taraf ndan yap lm flt r. Toplam 24 maddeden oluflan bu ölçekteki maddeler 0, 1 ya da 2 olarak puanlanmaktad r. Puan art fl duygusal-davran flsal sorunlarda art fl yans tmaktad r. Kesim puan 14' tür. Popüler olma/kabul görme ve popüler olmama/ kabul görmeme sosyometrik de- erlendirmesi çocuklarda duygusal/davran flsal sorunlarla ba lant l olabilece inden (Blachman ve Hinshaw 2002, Rubin ve Hubbart 2003), ODÖ sonuçlar yla arkadafl de erlendirmesi aras ndaki iliflkiye geçerlik çal flmas n n bir boyutu olan ölçüt geçerli i olarak bak lacakt r. ODÖ'nün ikinci maddesi sosyometrik de erlendirmeyle ilgili oldu undan geçerlik çal flmas nda bu maddeden de yararlan lmaktad r: kinci maddenin seçenekleri ( a) di er çocuklar taraf ndan sevilir görünüyor, b) baz çocuklar taraf ndan sevilmez ve c) çocuklar n ço unun O'nu sevmedi i görülüyor). statistiksel Analiz: Dereceleme ve s n fland rma yöntemlerinin güvenirlik ve geçerlik gibi psikometrik özelliklerini belirlemek ve de erlendirmek amac yla korelasyon katsay s, gruplar aras ndaki farklar n anlaml l na iliflkin korelasyon ve ba ms z gruplar için yap lan t-testi istatistiklerinden yararlan lm flt r. S n ftaki çocuk say s akran kabulü/akran d fllamas nda oldukça önemli oldu- undan, her bir s n f için elde edilen veriler z puan na dönüfltürüldükten sonra ilgili istatistikler yap lm flt r. Örne in, toplam befl kiflilik bir s n fta, bir çocu un s n f n tümü taraf ndan tercih (dört kifli) edilmesiyle, 25 kiflilik bir s n fta bir çocu un toplam dört kifli taraf ndan tercih edilmenin anlam oldukça farkl d r. Bu nedenle bulgular bölümündeki sosyometrik yöntemlere iliflkin bütün istatistikler z dönüflümünden sonra elde edilmifltir. BULGULAR Güvenirlik Bulgular Sosyometrik ölçümler aras ndaki güvenirli i saptamak amac yla Pearson momentler çarp m korelasyon katsay s hesaplanm flt r. Hem dereceleme hem de s n fland rma ölçümlerinden elde edilen verilerin güvenirli ine/kararl l na, dört haftal k test-tekrar test korelasyon katsay s yla bak lm flt r. Dereceleme yönteminde.89 (p<.01) olumlu s - n fland rma.62 (p<.01) ve olumsuz s n fland rma.61 (p<.01) olarak bulunmufltur. Ek bir istatistiksel analiz de, s ralama ve s n flama yöntemlerine iliflkin elde edilen korelasyon katsay lar aras ndaki fark n anlaml l k testidir. Tablo 2: Sosyometrik ölçümlerin test-tekrar test de erlendirme korelasyonlar kinci Ölçüm Olumlu S n fland rma (Sevilme Say s ) Olumsuz S n fland rma (Sevilmeme Say s ) lk Ölçüm Dereceleme Dereceleme Olumlu S n fland rma (Sevilme Say s ) Olumsuz S n fland rma (Sevilmeme Say s ).89**.20.41*.62** * **.61** *p <.05 ** p<

5 KAPCI VE ÇORBACI-ORUC Sonuçlar, dereceleme yöntemi korelasyon katsay s n n hem olumlu hem de olumsuz s n flama yöntemleri korelasyon katsay lar ndan anlaml olarak farkl oldu unu göstermektedir, z=4.92; p<.01. Sosyometrik de erlendirmelerde akran görüflü yerine ö retmen görüflüne de baflvurulabilece i önerildi inden ( Wu ve ark. 2001, Ollendick ve ark. 1989), bu araflt rmada ayn zaman diliminde "4 hafta ara ile"ö retmenlerden s n ftaki çocuklar n n olumlu ve olumsuz de erlendirilme bilgileri al nm flt r. Bu bilgilere dayanarak test-tekrar test güvenirlik analizleri yap lm flt r. Ö retmen görüflüne göre olumlu s n fland rma korelasyon katsay s anlaml de ildir (p>.05). Olumsuz s - n fland rma korelasyon katsay s ise.94 (n=21; p<.001) olarak bulunmufltur. Ö retmenlerin olumsuz s n fland rma kararl l oldukça yüksek iken olumlu s n fland rma kararl l n n ise düflük oldu u görülmektedir. Geçerlik Bulgular Dereceleme Yönteminin Ölçüt Geçerli i Bulgular Sosyometrik yöntemlerin ölçüt geçerli i birkaç aflamada incelenmifltir: Dereceleme yöntemiyle ilgili olarak ilk önce, dereceleme yöntemiyle olumlu ve olumsuz ö retmen s n fland rmas aras ndaki korelasyonlara bak lm flt r. Bu korelasyonlar s ras yla.36 (n=99; p<.01) ve -.50 (n=76; p<.01) olarak bulunmufltur. Bu bulguya göre, dereceleme yöntemiyle belirlenen popülerlik düzeyi artt kça, ö retmen görüflüne göre çocu un tercih edilme say s artmakta, popülerlik düzeyi azald kça da yine ö retmen görüflüne göre çocu un tercih edilmeme düzeyi artmaktad r. kinci bir geçerlik çal flmas olarak okul-öncesi davran fl ölçe inin (ODÖ) 2. maddesiyle dereceleme yöntemine göre elde edilen puanlar n farkl olup olmad de erlendirilmifltir. ODÖ'nün 2. maddesi çocuklar n arkadafllar taraf ndan sevilip sevilmemesiyle ilgilidir. ODÖ' ye göre sevilen çocuk say s 81 iken sevilmeyen çocuk say s 14 tür (c seçene inde 2 çocuk bulundu undan ODÖ 2. maddenin b ve c seçenekleri birlefltirilerek çocuklar iki gruba ayr lm flt r). Arkadafllar taraf ndan sevilen ve sevilmeyen çocuklar n dereceleme ölçüm puanlar aç s ndan fark na ba- ms z gruplar için yap lan t testi ile bak lm flt r. Ortalama ve standart sapma de erleri her s n f için z puan na dönüfltürülmüfltür [ Sevilen çocuklar: X: 2.91, ss: 1.43 ; sevilmeyen çocuklar: X: 1.92, ss: t(93)= 2.51; p<.01 ]. ODÖ 2. maddeden elde edilen bu bulgu da dereceleme yönteminin geçerli ini destekler niteliktedir. Dereceleme yönteminin son ölçüt geçerli i çal flmas olarak, okul-öncesi davran fl ölçe i kesim puan na göre duygusal/davran flsal sorunu olan ve olmayan çocuklar n, dereceleme yöntemine göre elde ettikleri puanlar aç s ndan farkl olup olmad klar na bak lm flt r. ODÖ'ye göre 96 çocuktan 19'u duygusal/davran flsal sorunlar yaflarken 77'si yaflamamaktad r Bu iki grup çocuk dereceleme ölçüm puanlar aç s ndan karfl laflt - r ld nda, ba ms z gruplar için yap lan t testi analizi gruplar aras nda anlaml bir fark oldu unu göstermektedir. [ Sorun yaflayan çocuklar X: -.57, ss:.89; sorun yaflamayan çocuklar X:.14, ss.94; t (94)=2.99; p<.01]. Duygusal-davran flsal sorunlar olan çocuklar arkadafllar taraf ndan daha az tercih edilmekte, sorunlar olmayan çocuklar ise daha çok tercih edilmektedirler. Dereceleme yöntemi puan yla ODÖ toplam puan aras ndaki korelasyon da istatistiksel olarak anlaml d r (r= -.36;n=96; p<.01). Duygusal davran flsal sorunlar artt kça, arkadafl tercih derecesi azalmaktad r. S n flama Yönteminin Ölçüt Geçerli i Bulgular Bilindi i gibi s n flama yöntemi olumlu ve olumsuz s n flama olmak üzere iki boyutta ele al nmaktad r. Olumlu s n flama çocu un toplam kaç çocuk taraf ndan tercih edildi i, olumsuz s n flama ise çocu un toplam kaç çocuk taraf ndan tercih edilmedi i bilgisini vermektedir. S n flama yönteminin ilk geçerlik çal flmas olarak, s ras yla olumlu ve olumsuz s n flama ile ö retmen de- erlendirmesine göre tercih edilen ve tercih edil- 104

6 Okul öncesi çocuklarda sosyometri meyen çocuklar aras ndaki korelasyona bak lm flt r, ilk korelasyon.54 (n=99; p<.01), ikinci korelasyon ise. 51'dir (n=76; p<.01). Bu korelasyonlar s n flama yönteminin geçerli ini destekler niteliktedir. ODÖ'nün 2. maddesine göre gruplanan çocuklar yine olumlu s n flama ve olumsuz s n flama puanlar aç s ndan karfl laflt r lm flt r. Ba ms z gruplar için yap lan t testi, olumlu s n flama aç - s ndan gruplar aras nda anlaml bir farkl l k olmad n göstermifltir [Arkadafllar taraf ndan sevilen çocuklar X:-.09, ss:.95; arkadafllar taraf ndan sevilmeyen çocuklar X:.29, ss:.97; t(93)=1.55; p>.05 ]. Olumsuz s n flama aç s ndan ise anlaml bir fark bulunmufltur [Arkadafllar taraf ndan sevilen çocuklar X: -.19, ss:.84; arkadafllar taraf ndan sevilmeyen çocuklar X:.70, ss:.99; t(93)=-3.22; p<.01]. Burada dikkati çeken bir nokta, kararl l k korelasyonunda ve ö retmen de erlendirmesinde de olumlu de erlendirmeden çok olumsuz de erlendirmelerde korelasyonun daha yüksek oldu udur. Son olarak ODÖ kesim puan na göre duygusal/davran flsal sorunu olan ve olmayan çocuklar n olumlu ve olumsuz s n flama ölçüm puanlar aç s ndan fark olup olmad de erlendirilmifltir. Ba ms z gruplar için yap lan t testi sonuçlar olumlu s n flama aç s ndan gruplar aras nda fark olmad n, [Sorunu olan çocuklar X:-.15 ss:.95; sorunu olmayan çocuklar X:.54, ss:.81; t(94)=.80; p>.05 ], olumsuz s n flama aç s ndan ise fark oldu unu göstermektedir [Sorunu olan çocuklar X:--.39, ss:.96; sorunu olmayan çocuklar X:.20, ss:.90; t(94)=-2.85; p<.01]. Bu analiz sonuçlar na dayanarak okul öncesi çocuklarla yap lan sosyometrik çal flmalarda s n flama yöntemine iliflkin geçerlilik bulgular n n, olumsuz s n flama boyutunda güçlü oldu unu, olumlu s n flama boyutunda ise daha az güçlü oldu unu göstermektedir. Bir di er anlat mla, arkadafllar taraf ndan tercih edilme durumu, duygusal/ davran flsal sorunlar aç s ndan bir fark yaratmamakta, ancak arkadafllar taraf ndan tercih edilmeme durumu farkl l k yaratmaktad r. TARTIfiMA Özellikle son on y lda yap lan araflt rmalar, akran sosyometrik de erlendirmelerinin çocuklarda içe yönelim ve d fla yönelim bozukluklar yla (Keiley ve ark., 2000), kat anne baba disipliniyle, çocuk ihmal ve istismar yla (Bolger ve Patterson, 2001) ya da efller aras çat flmalarla ba lant - l olabilece ini (Lindsey ve ark. 2002) göstermektedir. Bu sonuçlar, akran sosyometrik de erlendirmelerinin olabildi ince erken yafllarda belirlenmesinin ve önleyici çal flmalar n gereklili ini göstermektedir. Bu araflt rmada okul öncesi çocuklarla yap lacak sosyometrik çal flmalarda kullan labilecek iki yöntem karfl laflt r lm flt r. Dereceleme yönteminden elde edilen verilere bak ld nda, Asher ve arkadafllar n n (1979) okul öncesi çocuklarla 4 hafta ara ile yapt araflt rman n test tekrar test sonuçlar na benzer sonuçlar elde edilmifltir. Asher ve arkadafllar (1979) test-tekrar test korelasyonunu dereceleme yönteminde.81 (n=17), olumlu s n fland rma yönteminde.56 ve olumsuz s n fland rma yönteminde.42 olarak bulmufllard r. Olumsuz s n fland rma test-tekrar test güvenirli inin istatistiksel olarak anlaml olmad n belirtmifllerdir. Bu çal flmada ise hem dereceleme hem de olumlu ve olumsuz s n fland rma yöntemleri istatistiksel olarak hem anlaml bulunmufl, hem de Asher ve arkadafllar n n (1979) elde etti i korelasyonlardan daha yüksek bir korelasyon katsay s göstermifllerdir. Kabul görmeyen/popüler olmayan çocuklara iliflkin korelasyon katsay s da popüler/kabul gören çocuklar n korelasyon (kararl l k) katsay - s na göre daha yüksek bulunmufltur. Asher ve Dodge (1986)'nin yapt bir araflt rmada benzer bir sonuç elde edilmifltir; örne in, sözü edilen bu araflt rmada d fllanan çocuklar n hiç biri 5 ay sonra tekrar de erlendirildiklerinde popüler grupta yer almam fllard r. Güvenirlikle ilgili bu bulgular okul öncesi çocuklarda öncelikle dereceleme, daha sonra ise s n fland rma yönteminin tercih edilebilece ini göstermektedir. Bu araflt rmada, çocuklarda görülen duygusal/davran flsal sorunlarla, akranlar aras nda kabul görme ya da d fllanma aras nda yüksek bir korelasyon kat- 105

7 KAPCI VE ÇORBACI-ORUC say s elde edilmifltir. Ayr ca, dereceleme yöntemiyle belirlenen popülerlik düzeyi artt kça, ö retmen görüflüne göre çocu un tercih edilme say s artmakta, popülerlik düzeyi azald kça da yine ö retmen görüflüne göre çocu un tercih edilmeme düzeyi artmaktad r. Bu bulgular dereceleme yönteminin geçerli ine iliflkin di er araflt rma bulgular yla tutarl l k göstermektedir (Rubin ve Hubbart 2003, Bolger ve Patterson 2001, Blaham ve Hinshaw 2002). S n flama yöntemine iliflkin geçerlilik bulgular de erlendirildi inde, olumsuz s n flama boyutunun daha güçlü oldu u, olumlu s n flama boyutunun ise daha az güçlü oldu u görülmektedir. Bir di er anlat mla, s n flama yönteme göre, arkadafllar taraf ndan tercih edilme durumu, duygusal/ davran flsal sorunlar aç s ndan bir fark yaratmamakta ancak arkadafllar taraf ndan tercih edilmeme durumu duygusal davran flsal sorunlar için bir risk faktörü olabilmektedir. Keiley ve ark. (2000) yapt klar boylamsal bir araflt rmada bu bulguyu destekler nitelikte sonuçlar elde etmifllerdir. Bu araflt rmada çocuklar anas - n f ndan 7. s n fa kadar izlenmifller, içe yönelim ve d fla yönelim bozukluklar n n d fllanan çocuklarda, d fllanmayan çocuklardan daha fazla oldu u ve bu bozukluklar n yaflla birlikte artt görülmüfltür. S n flama yöntemiyle ö retmen de erlendirmeleri aras ndaki korelasyon incelendi inde, olumlu ve olumsuz s n flamayla, olumlu ve olumsuz ö retmen de erlendirmeleri aras ndaki korelasyonlar n anlaml oldu u görülmüfltür. Ayr ca tercih edilmeme, tercih edilmeden daha kal c bir özellik olarak bulunmufltur. Sonuç olarak, bu iki sosyometrik yöntemin geçerlik ve güvenirlik gibi psikometrik özellikleri de erlendirildi inde, hem dereceleme hem de s n flama yöntemlerinin kullan labilece i, ancak dereceleme yönteminin güvenirlik ve geçerlik bulgular n n daha güçlü oldu u, dolay s yla bu yöntemin öncelikle tercih edilmesi önerilebilir. Okul öncesi çocuklarda popüler olma/kabul görme ya da d fllanma boyutlar n n hangi duygusal/ davran flsal sorunlarla ba lant l oldu u, bu boyutlar ve boyutlardaki de iflimi yordayan de iflkenlerin neler oldu u, akran kabulünü erken yafllardan itibaren artt rmaya yönelik hangi uygulamalar n daha etkili oldu u gibi sorular ise bundan sonra bu alanda yap lacak önlem ve müdahale araflt rmalar n n temel konular olabilir. Son olarak, bu araflt rman n en temel s n rl l ndan da söz etmek gerekmektedir. Bu s n rl l k, araflt rman n yaln zca okul-öncesi kurumlara devam eden çocuklar kapsamas d r. Bilindi i gibi, okul-öncesi e itim kurumlar ndan yararlanan çocuklar n oran Türkiye'de %15 dolaylar ndad r (MEB 2002). Araflt rma bulgular bu bilgi fl nda de erlendirilmeli ve bundan sonraki araflt rmalar, akran kabulü ve akran d fllamas nda okul-öncesi e itim kurumlar na devam etmeyen çocuklar da kapsayacak biçimde düzenlenmelidir. KAYNAKLAR Asher SR, Singleton LC, Tinsley BR ve ark. (1979) A reliable sociometrics measure for preschool children. Dev Psychol 15: Blachman DR, Hinshaw SP (2002) Patterns of friendship among girls with and without attention-deficit/hyperactivity disorder. J Abnorm Child Psychol 30: Black B, Hazen NL (1990) Social status and pattern of communication in acquainted and unacquainted preschool children. Dev Psychol 26: Bolger KE ve Patterson JC ( 2001) Developmental pathways from child maltreatment to peer rejection. Child Dev 72: Coie JD, Dodge KA, Copotelli H (1982) Dimensions and types of social status: a cross-age perspective. Dev Psychol 4: Crick NR, Casas JF (1997) Relational and overt agression in preschool. Dev Psychol 33: Dökmen (1995) Sanatta ve Gündelik Yaflamda letiflim Çat flmalar ve Empati. (2. Bask ) Sistem Yay nc l k, Ankara. Giddens A (1993) Sociology. (2. Bask ) Polity Press. Cambridge. Hortaçsu N (2003) Çocuklukta liflkiler. mge Yay nevi, Ankara. Howe RT, Parke DR (2001) Friendship quality and sociometric status: between group differences and links to loniliness in severely abused and non abused children. Child Abuse Negl 25: Kapç EG (1999) The reliability and validity of the presc- 106

8 Okul öncesi çocuklarda sosyometri hool behavior checklist to Turkish nursery children. Early Childhood Dev Care 150 : Keiley KM, Bates JE, Dodge AK ve ark. (2000) A cross domain growth analysis: externalizing and internalizing behaviors during 8 years of childhood. J Abnorm Child Psychol 28: Lindsey EW, Campbell J, Lewis-MacKinnon C ve ark. (2002) Marital conflict and boy's peer relationships: the mediating role of mother-son emotional reciprocity. J Fam Psychol 16: Lynn R (1989) An assessment of emotional and behavioral problems in reception class children. Yay nlanmam fl master tezi. Institute of Education, Londra niversitesi. MEB (2002). T.C. Milli E itim Bakanl. De erlendirme Raporu. Ankara. Miller LA, Olson LS (2000) Emotional expressiveness during peer conflicts: a predictor of social maladjustment among high-risk preschooler. J Abnorm Child Psychol 28: Ollendick TH, Oswald DP, Francis G (1989) Validty of teacher nominations in identifiying agressive, withdrawn and populer children. J Clin Child Psychol 18: Parker JG, Asher SR (1987) Peer relations and later personal adjustment: are low accepted children at risk? Psychol Bull 102: Rubin MR, Hubbard JA (2003) Children's verbalisations and cheating behavior during game playing: the role of sociometric status, agression and gender. J Abnorm Child Psychol 31: Schaffer HR (1997) Social Development. Blackwell Publishers. Glasgow. Smith PK, Cowie H (1988) Understanding Human Development. Blackwell Publishers. New York. USA Shantz CU (1987) Conflicts between children. Child Dev 58: Terry R, Coie JD (1991) A comparison of methods for defining sociometric status among children. Dev Psychol 5: Vaughn BE, Colvin N, Azria MR ve ark. (2001) Dydactic analyses of friendship in a sample of preschool age children attending head start: correspondance between measures and implications of social competence. Child Dev 72 : Wood JJ, Cowan PA, Baker BL ve ark. (2002) Behavior problems and peer rejection in preschool boys and girls. J Gen Psychol 163: Wu X, Hart CG, Draper TW ve ark. (2001) Peer and teacher sociometrics for preschool children: cross-informant concordance, temporal stability and reliability. Merrill Palmer Q 47 :