ALKOL BAĞIMLILARINDA İNTİHAR DÜŞÜNCESİ, DAVRANIŞI VE NİYETİ

Transkript

1 Araştõrmalar / Researches ALKOL BAĞIMLILARINDA İNTİHAR DÜŞÜNCESİ, DAVRANIŞI VE NİYETİ Suicide Ideation, Behavior and Suicide Intent of Alcohol Dependent Patients Dr. Nesrin Dilbaz 1, Dr. Yafer Aytekin 2 ÖZET Amaç: Alkol ve madde bağõmlõlarõ içinde intihar ederek yaşamlarõna son verenler % 25 lere varan oranlardadõr. Ayrõca alkol bağõmlõlõğõ erişkinlikte intihar yatkõnlõğõnõ artõran önemli etmenlerdendir. Bu çalõşmada alkol bağõmlõlõğõ tanõsõ alan hastalarda yaşam boyu intihar girişimi sõklõğõ ve girişimin özellikleri ve bu hastalarda ümitsizlik, intihar düşüncesi, intihar niyeti ve intihar davranõşõ araştõrõldõ. Yöntem: Alkol Bağõmlõlõğõ tanõsõ ile yatarak detoksifikasyon tedavisi gören ve çalõşmaya alõnma ölçütlerini karşõlayan hastalardan ardõşõk ilk 50 hastadan oluşturulan çalõşma grubuna sosyodemografik özellikleri ve girişimin özelliklerini araştõran İntihar Öykü Formu, Beck Depresyon, Beck Umutsuzluk, İntihar Düşüncesi, İntihar Davranõşõ Ölçekleri uygulandõ. Ayrõca intihar girişiminde bulunduğu saptanmõş olanlara İntihar Niyeti Ölçeği verildi ve intihar girişiminde bulunmuş olan olgular girişimde bulunmamõş olanlarla karşõlaştõrõldõ Bulgular: Alkol bağõmlõsõ hastalarda intihar girişimi oranõ %26 olarak saptanmõştõr. Çalõşmamõzõn sonuçlarõna göre, ailede fizik cezalandõrma öyküsünün girişimi olan grupta daha belirgin olduğu, deneklerimizin intihar girişimini tekrarlama oranõnõn yüksek olduğu, ilaç veya kimyevi madde ile intihar girişiminin en sõk yöntem olduğu belirlenmiştir. Girişimde bulunmuş olanlarõn büyük kõsmõ intiharõn ani, impulsif geliştiğini ve girişimden önce intihardan söz etmiş olduklarõnõ bildirmişlerdir. İntiharõ tetikleyen zorlu yaşam koşullarõnõn içinde aile geçimsizliği birinci sõrayõ almaktadõr. Bunlarõn yanõ sõra, çalõşmamõzda umutsuzluk ve depresyon ile intihar olayõnõn yakõn ilişkili olduğunu saptadõk. Aynõ şekilde intihar düşüncesi, intihar davranõşõ ve intihar niyeti belirginleştikçe girişimin gerçekleşmesi kolaylaşmakta olduğunu belirledik. Sonuç: Alkol bağõmlõlõğõ tanõsõ alan hastalarda intihar girişiminin yüksek oranda görülmesi bu konuda çalõşan profesyonellerin bu olasõlõğõ takip ve tedavi sürecinde devamlõ olarak göz önünde bulundurmalarõ gerektirmektedir. Anahtar kelimeler: Alkol bağõmlõlõğõ, intihar, klinik özellikler. SUMMARY Objective: The percentage of the completed suicide among alcohol and substance dependent patients is approximately 25%. Also, alcohol dependence is one of the most important factors that increase the tendency of suicide for adults. In present study, the frequency of lifetime suicide attempts, the characteristics of suicide attempts, and the level of hopelessness, suicide ideation suicide behavior and intent were evaluated. Method: Suicide history questionnaire that inquires socio-demographic and suicide characteristics, Beck Depression and Hopelessness Scale, Suicide Ideation and Suicide Behavior Scale were given to the study group which included 50 consecutive alcohol dependent patients that fulfilled the study including criteria and that hospitalized for detoxification program. A computer program known as statistical package for social sciences (SPSS) program was used to compare the data of patients that had attempted suicide with unattempted patients. Results: The frequency of attempted suicide for lifetime was determined as 26%. According to the results of the present study, physical punishment history and the risk of repeated attempts were more frequent among suicide attempters. Drug and/or chemical substance ingestion were the most frequent method for suicide. Most of the patients stated that suicide attempts were impulsive, but they also admitted that they had told about their plan before attempt. The most frequent recent life event that causes suicide attempt was family problems. Beside this we determined that hopelessness and depression level is closely related with suicide attempt. We can also concluded that while suicide ideation, suicide behavior and to suicide intent is becoming more evident; the tendency for suicide attempt becomes more marked. Conclusion: The professionals that study with alcohol dependent patients must focus on the risk of attempted suicide among alcohol dependent group because the frequency of lifetime attempted suicide is higher among this group. Key words: Alcohol dependence, suicide, clinical features. Bağõmlõlõk Dergisi 2003; 4: 1-9 Journal of Dependence 2003; 4: Doç. Dr. Ankara Numune Eğitim ve Araştõrma Hastanesi 2. Psikiyatri Klinik Şefi 2 Uzm. Dr. Ankara Numune Eğitim ve Araştõrma Hastanesi Aile Hekimi Uzmanõ Yazõşma Adresi / Address reprint requests to: Doç. Dr. Nesrin Dilbaz, Tunalõ Hilmi Cd. No:70 D:3 Kavaklõdere - Ankara - TURKEY Elektronik Posta Adresi / address: dilbaz@superonline.com Telefon / Phone: +90 (312) Kabul tarihi / Date of acceptance: 5 Mart 2003 / March 5,

2 ALKOL BAĞIMLILARINDA İNTİHAR DÜŞÜNCESİ, DAVRANIŞI VE NİYETİ GİRİŞ Alkol bağõmlõlõğõ tek ve homojen bir bozukluk değildir. Daha önce yapõlan klinik ve genel popülasyon çalõşmalarõnda alkol bağõmlõlõğõ ile diğer psikopatolojiler arasõnda yüksek bir komorbidite olduğu bildirilmiştir. Alkol bağõmlõlõğõ klinik örneklemini oluşturan hastalarõn yaklaşõk üçte ikisinin yaşamlarõ boyunca başka bir psikiyatrik bozukluk tanõsõ aldõğõ bilinmektedir. Depresyon, anksiyete bozukluklarõ ve kişilik bozukluklarõ bu anlamda oldukça sõk saptanan hastalõk gruplarõdõr (1-7). Alkol Bağõmlõlõğõ ve İntihar Alkol bağõmlõlõğõnõ uzamõş bir intihar eylemi olarak tanõmlayan araştõrõcõlar alkol bağõmlõlarõnõn işlerine, bedenlerine ve ilişkilerine karşõ gösterdikleri yõkõcõ tutumun gizli intihar eğilimlerinin belirtisi olduğunu ve bu hastalarõn intihar eylemi yerine alkol alarak daha zevk verici bir yõkõm yolunu seçtiklerini belirtmişlerdir (6). Alkol ve madde bağõmlõlarõ içinde doğrudan intihar ederek yaşamõna son verenlerin oranõ yaklaşõk % 25 dir. (7). Alkol bağõmlõlõğõ intihar davranõşõ için yüksek risk taşõyan bir hastalõktõr (8). Farklõ ülkelerde farklõ zamanlarda yapõlmõş olan çeşitli çalõşmalarda alkol ile intihar arasõnda doğrudan ilişkiye işaret edenlerin sayõca çokluğu dikkat çekmektedir(9). Bu nedenle intihar eğilimini alkol kullanõm bozukluğunda sürece ait bir özellik olarak değerlendirmek gerekir (10). İntihar girişimi sonucu acil servislere başvuran alkol bağõmlõlarõ arasõnda mortalite oranõ da oldukça yüksektir. Yanõ sõra; alkol bağõmlõlõğõnda, intihar girişiminin tekrarlanma riskinin yüksek olduğu da bilinmektedir. Çeşitli çalõşmalarda; tüm intihar girişimlerinin yaklaşõk %25 inin alkol bağõmlõlõğõ ya da kullanõmõ ile ilgili olduğunu ileri sürülmüştür (8,11-13). Hawton ve arkadaşlarõ. (14) Oxford da bir hastaneye intihar girişimi nedeniyle getirilen hastalar arasõnda yaptõğõ 10 yõllõk bir izleme çalõşmasõnda, bu hastalarõn %7,9 unun alkol bağõmlõsõ olduğunu tespit etmişlerdir. Ekici ve arkadaşlarõ. (15) tamamlanmõş intihar olgularõnda alkol-madde kullanõm sõklõğõnõ araştõrmayõ amaçladõklarõ çalõşmalarõnda 6 aylõk süre içerisinde intihar ederek hayatõna son vermiş olan kişilerin %35.4 ünün alkol kötüye kullanõm ya da bağõmlõlõğõ tanõsõ aldõğõnõ kontrol grubunun ise yalnõzca % 15,6 nõn bu tanõ ölçütlerini karşõladõğõnõ bildirmişlerdir. Kemaloğlu da (16) benzer biçimde DSM-III ölçütlerine göre alkol bağõmlõlõğõ tanõsõ alanlarda intihar eğilimi ve depresyonun kontrol grubundan anlamlõ düzeyde fazla olduğunu bildirmiştir. Ağargün ve arkadaşlarõ.(8) intihar girişiminde bulunan alkol bağõmlõlarõnõn klinik özelliklerini ve demografik verilerini araştõrdõklarõ bir çalõşmada, intihar girişiminde bulunanlarõn, bulunmayanlara göre daha genç olduklarõnõ, alkole başlama yaşlarõnõn daha erken olduğunu, daha fazla alkol tükettiklerini ve daha fazla ek tanõ aldõklarõnõ tespit etmişlerdir (8). Ayrõca Devlet İstatistik Enstitüsü verilerine göre de intihar olaylarõnõn artmakta olduğunu ve bu olaylarda alkolün birincil sorumlu olduğunu görmekteyiz. Alkole bağlõ intihar sayõsõ 1986 yõlõ için 105 iken, 1993 yõlõ için 265 olarak saptanmõştõr. Biz de bu çalõşmamõzda alkol bağõmlõlõğõ tanõsõ alan hastalarda yaşam boyu intihar girişimi sõklõğõnõ, bu hastalarda ümitsizlik, intihar düşüncesi, intihar niyeti ve intihar davranõşõnõn araştõrõlmasõnõ amaçladõk. GEREÇ VE YÖNTEM Denekler: Ankara Numune Hastanesi 2. Psikiyatri kliniği ve Ankara Üniversitesi Tõp Fakültesi Psikiyatri Ana Bilim Dalõ Bağõmlõlõk Tedavi Biriminde 4 aylõk bir dönem içinde Alkol Bağõmlõlõğõ tanõsõ ile yatarak detoksifikasyon tedavisi gören hastalar çalõşma kapsamõna alõndõ. Çalõşmaya alõnma ölçütleri: 1- DSM-IV Alkol Bağõmlõlõğõ tanõ ölçütlerinin karşõlanmasõ, 2- Psikotik bozukluk, Şizofreni, Sanrõsal bozukluk tanõ ölçütlerini karşõlamamasõ 3- Deliryum Tremens tanõ ölçütlerini karşõlamamasõ. Çalõşmaya alõnma ölçütlerini karşõlayan hastalardan ardõşõk ilk 50 hasta belirlenerek çalõşma grubu oluşturuldu. Verilerin Toplanmasõ: Araştõrma sõrasõnda ilk olarak hastalara araştõrma ekibi tarafõndan hazõrlanmõş sosyodemografik özellikleri ve girişimin özelliklerini araştõran İntihar Öykü Formu uygulandõ. Daha sonra tüm hastalara sõrasõyla Beck Depresyon Ölçeği, Beck Umutsuzluk Ölçeği, İntihar Düşüncesi Ölçeği, İntihar Davranõşõ Ölçeği uygulandõ. İntihar Niyeti Ölçeği ise sadece intihar girişiminde bulunmuş hastalara verildi. 1- İntihar Öykü Formu: Form iki bölümden oluşmaktadõr. İlk bölümde hastalarõn yaş, eğitim, 2

3 N. Dilbaz, Y. Aytekin iş durumu, medeni durum, aile yapõsõ, sosyoekonomik durum gibi demografik özelliklerin belirlenmesine yönelik sorular sorulmuştur. İkinci bölümde ise hastalarõn intihar girişim durumu, intihar girişimi ile ilgili düşünce ve davranõşlarõnõ belirlemeye yönelik sorular mevcuttur. 2- Beck Depresyon Ölçeği: A.T. Beck in 1961 de geliştirmiş olduğu kendi kendine puanlanabilen depresyon ölçeklerinden birisidir (17). Ülkemizde geçerlilik ve güvenirlik çalõşmalarõ Hisli (18) tarafõndan yapõlmõştõr. 3- Beck Umutsuzluk Ölçeği: 1974 de Beck ve Weisman õn (19) geliştirdiği, kişinin gelecek ile ilgili duygu ve düşüncelerini belirleyen kendini değerlendirme türü bir ölçektir. Ülkemizde geçerlilik ve güvenirlik çalõşmalarõ Seber ve Dilbaz (20) tarafõndan 1991 de yapõlmõştõr. 4- İntihar Düşüncesi Ölçeği: Levine tarafõndan 1989 da geliştirmiş ve intihar düşüncesinin şiddetini saptamaya yönelik olan ölçeğin ülkemizde geçerlilik ve güvenirliği Dilbaz ve arkadaşlarõ.(1993) tarafõndan sõnanmõştõr (21,22) 5- İntihar Davranõşõ Ölçeği: 1981 yõlõnda Linehan ve Nielsen tarafõndan geliştirilen ölçeğin ülkemizde geçerlilik ve güvenirliği Bayam ve arkadaşlarõ. tarafõndan yapõlmõştõr. Ölçek intihar plan ve girişimi, intihar düşüncesi, intihar tehdidi ve intiharõn tekrar edilebilirliği konusunu sorgulayan dört maddeden oluşmaktadõr. İntihar davranõşõ ölçeğinden alõnacak en düşük puan 0 ve en yüksek puan 14 tür. Alõnan en yüksek puanõn en ciddi intihar davranõşõ olduğu belirtilmiştir. Ayrõca her madde kendi içinde de değerlendirilebilmektedir (23). 6- İntihar Niyeti Ölçeği: 1973 yõlõnda Beck tarafõndan geliştirilen Türkiye de geçerliliği Dilbaz (tarafõndan sõnanan ölçek, girişim sõrasõndaki çevre şartlarõnõ, girişim sonrasõ eğilimlerini ve girişim sõrasõndaki beklentilerini değerlendiren, puanlanan ilk 15 ve puanlanmayan son 5 olmak üzere toplam 20 maddeden oluşur (24). İstatistiksel Değerlendirme: Çalõşma grubundan elde edilmiş olan verilerin değerlendirilmesinde intihar girişiminde bulunmuş olan olgularõn girişimde bulunmamõş olanlarla karşõlaştõrõlmasõ esas alõndõ. İstatistikleri için SPSS for Windows programõnda bağõmsõz gruplar için t testi, kategorik verilerde ise Ki Kare ve Fisher Kesin Ki Kare testleri uygulandõ. BULGULAR Çalõşma grubunda yaşamõnda en az bir kez intihar girişiminde bulunmuş olan hasta sayõsõ 13 (%26) dür. Hastalarõn sosyodemografik özellikleri Tablo-1 de verilmiştir. İntihar girişiminde bulunan hastalarda ailelerinde fiziksel ceza öyküsü oranõ girişimde bulunmayanlardan anlamlõ olarak daha yüksek bulunmuştur. Hastalarõn intihar girişiminin özellikleri Tablo-2 de özetlenmiştir. Daha önce intihar girişimde bulunmuş olan ve olmayan alkol bağõmlõsõ tanõsõ alan hastalarõn değerlendirme ölçeklerinden aldõklarõ puan ortalamalarõ Tablo-3 de gösterilmiştir. Tablo 1: İntihar Girişiminde Bulunmuş ve Bulunmamõş Olan Alkol Bağõmlõsõ Hastalarõn Sosyodemografik ve Aile Özellikleri İntihar girişiminde bulunan İntihar girişiminde bulunmayan n % n % Cinsiyet Kadõn Erkek Eğitim İlk Lise Yüksek İş Durumu İşsiz Çalõşõyor Medeni hal Bekar Evli Dul Aile yapõsõ Çekirdek Geniş Parçalanmõş Yerleşim yeri Kõrsal Kentsel Ailede ruhsal hastalõk öyküsü Var Yok Ailede intihar girişimi öyküsü Var Yok Ailede Fiziksel ceza öyküsü Var Yok p * 3

4 ALKOL BAĞIMLILARINDA İNTİHAR DÜŞÜNCESİ, DAVRANIŞI VE NİYETİ Tablo 2: Alkol Bağõmlõsõ Olan Hastalarda Görülen İntihar Girişiminin Özellikleri N % İntihar girişimi sayõsõ 1 kez kez kez İntihar girişim biçimi İlaç veya kimyevi madde Yüksekten atarak Kesici alet ile Ateşli silah ile Kendini motorlu taşõt altõna atarak Daha önceden intiharõ deneme Denememiş Plan yapmõş Aniden olmuş Girişimden önce intihardan söz etme Evet Hayõr İntiharõ tetikleyen zorlu yaşam olayõ Var Yok 0 0 Zorlu yaşam olaylarõ Ruhsal hastalõk Geçim zorluğu Aile geçimsizliği Aile geçimsizliği + bedensel hastalõk Aile geçimsizliği + ruhsal hastalõk Aile geçimsizliği + geçim zorluğu Aile geçimsizliği +bir yakõnõn ölümü İntihar girişiminin sonradan değerlendirilmesi Ölmediği için öfkeli Bir kez daha yinelemeyi planlõyor Girişimlerinden dolayõ pişman Kurtulduğu için sevinçli Ölmediği için öfkeli + bir kez daha yinelemeyi planlõyor Diğer Tablo 3: Hastalarõn Değerlendirme Ölçeklerinden Aldõklarõ Puan Ortalamalarõnõn Karşõlaştõrõlmasõ Beck umutsuzluk ölçeği Beck depresyon ölçeği İntihar girişiminde bulunan (ort.) İntihar girişiminde bulunmayan (ort.) < <0.01 İntihar düşüncesi <0.001 p Tablo 4: İntihar Davranõşõnõn Özellikleri Girişimde bulunanlar Girişimde bulunmayanlar Toplam Sayõ % Sayõ % Sayõ % İntihar plan ve girişimi Asla Bir kez Bazen Sõklõkla Çok sõk Her zaman İntihar düşüncesi Asla Bir kez Bazen Sõklõkla Çok sõk İntihar tehdidi Evet Hayõr İntiharõn tekrar edilebilirliği Hiçbir zaman etmem Şu anda düşünmüyorum ama gelecekle ilgili kesin bir şey söyleyemem 1 7, ,2 9 24, Belki 3 23,1 1 2,7 4 8 Mutlaka 1 7, Mutlaka birden fazla tekrarlama olasõlõğõm var 2 15, p p<0.001 p<0.001 p<0.001 p<0.001 Girişimde Bulunanlarõn İntihar Niyeti Ölçek Verilerinin Değerlendirilmesi: Bu ölçek yalnõzca intihar girişimi olan 13 deneğe uygulanmõştõr. Puanlama uygulanan ilk 15 madde için deneklerimizin puan ortalamasõ, 16,615 olarak saptanmõştõr. Ölçeğin son 5 maddesi seçeneklerin belirsizliği nedeniyle puanlanmamaktadõr. Bu maddelerin her biri için deneklerimizin vermiş olduklarõ yanõtlarõn frekans ve yüzdeleri Tablo-5 de verilmiştir. İntihar davranõşõ plan ve girişim <0.001 TARTIŞMA İntihar düşüncesi <0.001 İntihar tehdidi <0.01 İntiharõn tekrar edilebilirliği <0.001 Çalõşmamõzda alkol bağõmlõlõğõ tanõsõ almõş olan hastalarda yaşamlarõnda en az bir kez intihar girişiminde bulunma oranõ %26 olarak bulunmuştur. Alkol bağõmlõlarõnda intihar girişimini araştõran çalõşmalarõn sonuçlarõ çok farklõlõklar 4

5 N. Dilbaz, Y. Aytekin Tablo 5: İntihar Girişiminde Bulunanlarõn İntihar Niyeti Ölçek Verileri Girişime tepki Sayõ % Girişimden dolayõ pişman 7 53,8 Girişimi ve hayatta kalõşõnõ kabullenemiyor 2 15,4 Hayatta olduğuna pişman 4 30,8 Ölümü Gözünde Canlandõrmak Ölümü ölümden sonraki yaşam olarak kabul edenler 3 23,1 Ölümü sonsuz uyku olarak kabullenenler 3 23,1 Ölümü aklõna getirmemiş olanlar 7 53,8 Önceki Girişim Sayõsõ İlk girişim 5 38,4 İkinci girişim veya daha fazla 3 23,2 Girişim Sõrasõnda Alkol Alõmõ Kafasõnõ bulandõracak kadar alkol almõş 5 38,4 Cesaret verecek kadar alkol almõş 6 46,2 İlaç veya yöntemin etkisini arttõrmak için alkol almõş 2 15,4 Girişim Sõrasõnda İlaç Kullanõmõ Girişimde ilaç kullanõmõ yok 6 46,1 Girişimin sonuçlarõnõ fark edemeyecek kadar ilaç almõş 2 15,4 Girişimi rahatlõkla gerçekleştirebilmek için ilaç almõş 1 7,7 Girişim yönteminin etkisini arttõrmak için ilaç almõş 4 30,8 göstermektedir (%15-40). Ekici ve arkadaşlarõ yaptõklarõ çalõşmada ölümle sonuçlanmõş intihar olgularõnda alkol-madde kullanõm sõklõğõnõ %35.4 olduğunu saptamõşlardõr (15). Yapõlan çalõşmalarda alkol bağõmlõsõ olan hastalarda intihar girişiminde bulunabilme oranõ %15-47 arasõnda değiştiği; intihar sonucu ölüm oranõnõn ise % 5-27 arasõnda değiştiği ve bütün intiharlarõn % inin alkol bağõmlõsõ olan kişilerce yapõldõğõ bildirilmiştir (13,14,25-27). Alkol bağõmlõlõğõnda intihar girişiminin cinsiyet ile olan ilişkisini araştõran çalõşmalardan birinde yaş arasõ genç kadõnlardaki intihar davranõşõnda alkol kullanõmõnõ toplum geneline oranla ayrõcalõklõ bulunmazken, bir diğer çalõşmada ise bunun aksi yönde kadõn alkol bağõmlõlarõnda intihar oranõnõn erkeklere göre daha yüksek olduğu (% 30.6 ya 14.6) saptanmõştõr (28). Çalõşmamõzda ise intihar girişimi olan ve olmayan iki grubun cinsiyet açõsõndan aralarõndaki farkõn istatistiksel olarak anlamsõz olduğu saptanmõştõr. Deneklerimizde kadõn alkol bağõmlõsõ oranõnõn çok az olmasõ (%4) nedeni ile sonuçlarõn kadõn popülasyonunu tam temsil ettiği söylenememesine karşõn çalõşmaya alõnan iki kadõndan birinde intihar girişimi olmasõ dikkat çekicidir. Çalõşmamõzda Kemaloğlu (16) ve Ağargün ün (8) çalõşma sonuçlarõna benzer biçimde intihar girişimi olan ve olmayan iki grubun eğitim yönünden farklõ olmadõklarõ bulunmuştur. İşsizliğin alkolizmde intihar için majör bir risk etmeni olduğunu (11) uzun dönem işsizliğin bağõmlõlarõn parasuisidal davranõşlarõ için ayõrt edici bir özellik olduğunu, iş kaybõnõn özellikle yaşamõn geç dönemlerine ait intiharlarda önemli bir etken olduğunu bildiren çalõşma sonuçlarõ mevcut olmasõna karşõn (8), çalõşmamõzda işsiz olmanõn girişim ile ilişkisi olmadõğõ saptanmõştõr. Medeni durum ile intihar davranõşõ ilişkisi de anlamlõ bulunamamõştõr. Ülkemizde yapõlan iki çalõşmada da bizim sonucumuza benzer biçimde medeni durum-intihar davranõşõ arasõnda anlamlõ bir ilişki olmadõğõ, fakat intihar girişiminde bulunan bağõmlõlarda ileri düzeyde anlamlõ sosyal izolasyon varlõğõnõn göze çarptõğõ saptanmõştõr (8,16). Literatürde parçalanmõş ailelerde, dul veya boşanmõş olanlarda intihar riskinin yüksek olduğu bildirilmesine karşõn bizim çalõşmamõzda aile yapõlarõ yönünden girişimde bulunan ve bulunmayanlar arasõnda fark olmayõşõ hasta grubunun yaş ortalamasõ ile açõklanabilir. Baba yokluğu, sorunlu aileden gelmek, ergen intiharlarõnda önemli bir risk faktörü olarak ifade edilir (7) Bu çalõşmada ise genellikle hastalarõn erişkin olmalarõ nedeniyle aile yapõsõnõn intihar girişimi üzerinde anlamlõ bir etkisi bulunamamõştõr. Çalõşmamõzda sosyoekonomik durum intihar davranõşõ ilişkisi yönünden her iki grup arasõndaki fark önemsiz olarak bulunmuştur. Aynõ doğrultuda Kemaloğlu (16) intihar eğilimi yönünden ekonomik durumlar arasõnda fark olmadõğõnõ bildirirken; benzer çalõşmalarda düşük sosyo-ekonomik seviyenin alkol bağõmlõlõğõnda intihar davranõşõ için risk faktörü olduğunu belirtilmiştir (8, 11, 29). İntihar girişiminde bulunan alkol bağõmlõlarõnõn yakõn akrabalarõ arasõnda depresyon ve anksiyete bozukluğu oranõnõ daha yüksek olarak saptayan çalõşmalardan farklõ olarak çalõşmamõzda ailede ruhsal hastalõk öyküsü ile intihar davranõşõ arasõnda anlamlõ bir ilişki saptanamamõştõr (25). Aile öyküsünde intihar olanlarda genetik bir predispozisyon olup olmadõğõ konusu açõk değildir. 5

6 ALKOL BAĞIMLILARINDA İNTİHAR DÜŞÜNCESİ, DAVRANIŞI VE NİYETİ Bazõ yazarlar intihara katkõda bulunan bir genetik faktörün impulsivite ile ilişkili olabileceğinden söz ederler. Yatkõnlõğõ olan bireylerde intihar davranõşõna tanõk olmak önemli bir risk faktörü olarak gündeme gelmektedir. Ayrõca intiharõ denemiş alkol bağõmlõlarõ için kaotik biçimde yetiştirilmiş ve gerek aile gerekse sosyal çevrelerinde intihar görmüş olmanõn da önemli olabileceği bildirilmiştir (27) Çalõşmamõzda girişimi olan grubun aile öyküsünde fizik cezalandõrma oranõ girişimi olmayan gruba göre yüksek bulunmuştur. Literatürde aile içi şiddet, fiziksel ve cinsel istismar genç nüfusta intihar riskini arttõran olgular olarak geçmektedir (7,25,30). Ayrõca umutsuzluk, çocukluk çağõ travmasõna maruz kalma ve yakõn çevreden birinin kaybõnõn alkol bağõmlõsõ bireylerde intihar davranõşõ riskini yükseltmekte olduğu ve pek çok ergenin intiharõnda presipitan faktör olarak kendi kendilerine zarar verici tutumlarõ tanõmlanmõştõr (29,31). Yaşam-barõnma durumu ve intihar davranõş ilişkisini de sorgulayan çalõşmamõzda intihar davranõşõna yol açabileceğini düşündüren önemli bir etmen bulunamamõştõr. Buna karşõn kötü sosyal destek ve yalnõz yaşamanõn alkol bağõmlõlarõnõn intiharõ ile yakõndan ilgili risk faktörlerinden olduğunu ve sosyal izolasyon, emosyonel destek kaybõnõn ve yalnõzlõğõn alkol bağõmlõlarõnõn intiharõ için en büyük risk faktörlerinden olduğunu vurgulayan sonuçlar mevcuttur. (11). Alkol bağõmlõlõğõ tanõsõ almõş hastalardan 13 ünün (%26) intihar girişiminde bulunmuş olduğu saptanmõştõr. Bu, literatürde geçen değerlere yakõn, oldukça yüksek bir orandõr. Ülkemizde Ekici ve arkadaşlarõ. ölümle sonuçlanmõş intihar olgularõnda kötüye kullanõm ya da bağõmlõlõk düzeyinde alkol kullanõmõnõn %35.4 olduğunu bildirmişlerdir. Ağargün de (8) çalõşmasõnda bizim sonucumuza çok yakõn biçimde intihar girişimi tekrarlanma oranõnõ %60,6 olarak saptamõştõr. İntihar girişiminde bulunan kişilerde intiharõn tekrar edilebilirliği ile ilgili yaptõklarõ çalõşmada Dilbaz ve arkadaşlarõ.(32) intihar girişiminde bulunanlarõn %15.3 nün daha önce bir kez, %6.3 nün 2 kez ve %6.3 nün 3 ve daha fazla girişimde olmak üzere %27.9 unun tekrarlayan girişimlerinin olduğunu bildirmiştir. Alkol bağõmlõlarõnda ise tekrarlayan girişim oranõ (%61.5) belirgin anlamda çok daha yüksek olmasõ bu grupta bir kez girişimde bulunmanõn bir sonraki girişim için riski artõrdõğõnõ ve bir kez intihar girişiminde bulunan alkol bağõmlõsõ hastalarõn daha yakõndan gözlenmeleri gereksinimini ortaya koymaktadõr. İntihar girişimi ile ilgili çalõşmalarda intihara ait risk faktörlerini ve niyetin derecesini anlayabilmek için girişime ait tüm özelliklerin yanõnda girişimde kullanõlan yöntemin seçimi de belirleyici olabilmektedir. Çalõşmamõz sonuçlarõna göre girişimci alkol bağõmlõlarõ arasõnda en sõk kullanõlan yöntem ilaç ve kimyevi madde kullanõmõdõr. Yüksekten atlama ve kesici alet kullanõmõ bunlarõ takip etmektedir. Dilbaz ve arkadaşlarõ da (32) acil servise intihar girişimi ile başvuran hastalarõn %88.4 gibi yüksek oranda; ilaç veya kimyevi madde kullanarak girişimde bulunduklarõnõ bildirmiştir. Kemaloğlu da(16) çalõşmasõnda girişim yöntemlerini sõklõk sõrasõna göre kimyevi madde kullanarak, kesici aletle, kendini yüksekten atarak, kendini tren altõna atarak, kendini asarak şeklinde vermiştir. Ağargün ise girişim yöntemlerini sõklõk sõrasõna göre ilaç içme, bilek kesisi, yüksekten atlama ve asõ olarak vermektedir (8). Bu konuda yurt dõşõ verilerini gözden geçirdiğimizde Berglund (13) çalõşmasõnda en sõk kullanõlan yöntemlerin ilaç ve kimyevi madde kullanõmõ ve bunu takiben asõ olduğunu bildirmiştir. Çalõşmamõzda girişimi olan 13 deneğin 5 i (% 38.5) intiharõ önceden denememiş olduğunu, ikisi (%15.5) plan yapmõş olduğunu, 6 sõ (%46) intiharõn aniden geliştiğini belirtmiştir. Dilbaz ve arkadaşlarõ. (32) da yaptõklarõ çalõşmada acil servise intihar girişimi ile başvuran hastalarõn %36 nin girişimi önceden düşündüğünü, %8.5 inin önceden planladõğõnõ %54.7 sinin ise aniden girişimde bulunduklarõnõ bildirmişlerdir. Birçok araştõrõcõ alkol bağõmlõsõ olan hastalarõn yarõsõndan çoğunda intihar girişiminin impulsif özellikte olduğu üzerinde durmuştur (8, 14, 33). Beck ve arkadaşlarõ alkol bağõmlõlarõnda impulsif tarzda olan girişimlerin nedenini alkol kötüye kullanõmõnõn intihar düşüncesinde zayõf impuls kontrolüne yol açmasõna ve özellikle ümitsizlik de hakim olduğunda intiharõn çok daha kolaylõkla oluşabileceğine bağlamaktadõr (12). İntihar davranõşõ öncesi birinci safhada intihar bir problem çözme yöntemi olarak değerlendirilmektedir. İntihar bir kere düşünülmeye başlandõysa, bunun ardõndan her insanõn içinde olan kendini koruyucu ve yõkõcõ güçlerin çatõşmasõ gelir. Yardõm çağrõsõ (cry for help) olarak tanõmladõklarõ mesajlar bu çatõşmadan kaynaklanõr. Yardõm çağrõsõ derken gerek intihardan söz ediş, bu yöndeki gizli imalar, gerekse tehditler kastedilmektedir. İntihara giden gelişimin ikinci dönemindeki bu çağrõlar eğer ciddiye alõnõrsa aynõ zamanda tedavi eden kişiye karşõsõndakine yardõm etme şansõ verebilmektedir. İntihar geli- 6

7 N. Dilbaz, Y. Aytekin şiminin son iki safhasõ ise karar verme ve intihar davranõşõdõr. Çalõşmamõz da %77 lik girişimden söz etme oranõ ile bu yardõm çağrõsõnõ çoğu deneğin yapmõş olduğunu göstermiştir. Murhpy ve ark (11) alkol bağõmlõlarõnda intihar düşüncesi bildiriminin intihar girişimi için risk etmeni olduğunu belirtmektedirler. İntiharõ tetikleyen zorlu yaşam koşullarõnõn varlõğõ girişimi olan 13 deneğin hepsinde söz konusudur ve %100 lük bu oran literatürle de uyumludur. Anne ya da baba ölümü, kişiler arasõ ilişkilerde güçlükler, reddedilmeler, terk edilmeler, iş kaybõ, ekonomik güçlükler, mahkumiyet, ölümcül bir hastalõğa yakalanma gibi stres yüklü olaylarõn intiharda önde gelen zorlayõcõ durumlar olabileceği bilinmektedir (7). Çalõşmamõzda intiharõ tetikleyen zorlu yaşam koşullarõnda birinci sõrada aile geçimsizliği (%30,8), ikinci sõrada aile geçimsizliği + geçim zorluğu (% 23,0) gelmektedir. Çalõşmamõzda umutsuzluk yönünden girişimi olan ve olmayan iki grup arasõnda önemli fark bulunmuştur. Girişimi olan grupta umutsuzluk puanlarõnda belirgin yükselme mevcuttur. Beck ve arkadaşlarõ intihar girişimi sonrasõ hospitalize edilmiş alkol bağõmlõlarõnõ 7-12 yõl izledikleri çalõşmalarõnda depresyon, umutsuzluk, intihar niyeti ve alkol kötüye kullanõmõnõn intihar davranõşõ için birbiri ile ilişkili karmaşõk bir yapõ olduğunu bildirmişlerdir. Beck ayrõca intihar niyeti ciddiyetine umutsuzluğun, alkol kötüye kullanõm hikayesi veya depresyondan daha kuvvetle öncü olabileceğini ; alkol kötüye kullanõmõ intihar düşüncesinde zayõf impuls kontrolüne neden olabildiği için, özellikle ümitsizlik de hakim olduğunda intiharõn çok daha kolaylõkla oluşabileceğini öne sürmüştür (12). Dilbaz ve arkadaşlarõ (34) intihar girişimlerinde ümitsizlik ve depresyonu araştõrdõklarõ çalõşma sonrasõ tüm örneklem grubunda ümitsizlik düzeyi ile depresyon arasõnda, depresyon ile intihar niyeti arasõnda ve ümitsizlik ile intihar niyeti arasõnda anlamlõ bir korelasyon saptamõşlardõr. Çalõşmamõzda depresyon yönünden girişimi olan ve olmayan iki grup arasõnda anlamlõ fark bulunmuştur. Girişimi olan grupta depresyon puanlarõnda anlamlõ yükseklik mevcuttur. Bu bulgu literatür bilgileri ile de uyumluluk göstermektedir. Kemaloğlu depresyonu alkol bağõmlõlõğõ olan grupta %72, kontrol grubunda %14 oranõnda saptamõş ve aralarõndaki farkõn istatistiksel olarak önemli olduğunu belirtmiştir (16). Ağargün ve ark da (8) benzer biçimde girişiminde bulunmuş olan alkol bağõmlõlarõnõn çoğunda binişik bir tanõ saptadõğõnõ, %57.5 ile anksiyete bozukluğu ve %30.3 ile majör depresyonun önde geldiğini belirtmişlerdir. Mõrsal ve arkadaşlarõ da (35) benzer biçimde alkol bağõmlõsõ tanõsõ alan hastalarda intihar düşüncesi/davranõşõ olan ile olmayanlarõn arasõnda durumluluk ve sürekli kaygõ açõsõndan anlamlõ farklõlõk olmamasõna karşõn depresyon açõsõndan anlamlõ farklõlõk elde etmişlerdir. Çalõşmamõzda girişimi olan grupta intihar düşüncesi puanlarõnda anlamlõ yükseklik mevcuttur. İntihar düşüncesinin şiddetinin intihar riski için bir belirleyici olduğu kabul edilmektedir. İntihar düşüncesi bildirimi intihar davranõşõ için risk faktörü sayõlmaktadõr (11, 36). Bunu ölçmek için geliştirilmiş olan intihar düşüncesi ölçeğinde yüksek puan almõş olmanõn artmõş intihar riski ile doğru orantõlõ bir ilişkisi vardõr (37). Bu yönden girişimi olan grupta intihar tehdidinin diğer gruba göre daha belirgin olmasõ beklenir. Çalõşmamõzda da bununla uyumlu olarak girişimi olan grupta intihar tehdidi yani birisine intihar edebileceğini söyleme sõklõğõ diğer gruptan belirgin yüksektir bulunmuştur. Bu çalõşmada da Dilbaz ve arkadaşlarõ (38) girişimde bulunan grupla kontrol grubu arasõnda intihar davranõşõ ölçeği puanlarõ arasõnda bulduğu farka benzer biçimde iki grup arasõnda farklõlõk bulunmuştur. Sonuç olarak alkol bağõmlõlarõnõn da intihar davranõşõnõn, intihar niyeti ve intihar düşüncesi ile ilişkili olduğu söylenebilir. İntihar niyeti, hastanõn yaşamõna son verme arzusunun ciddiyeti ya da şiddeti olarak tanõmlanõr. İntihar riskinin belirleyicisi olduğu düşünülen niyetin saptanmasõ için geliştirilmiş olan intihar niyeti ölçeği puan ortalamasõ çalõşmamõzda 16.6 olarak saptanmõştõr. Dilbaz ve arkadaşlarõ (1995) intihar niyeti ölçeğinin Türkçe versiyonunun geçerlilik ve güvenirliği ile ilgili çalõşmalarõnda deneklerin intihar niyeti ölçeğinden aldõklarõ puan ortalamasõnõ olarak saptamõşlar ve şiddet içeren girişim yöntemini seçen hastalarõn intihar niyeti ölçeğinden aldõklarõ toplam puanõn şiddet içermeyen yöntemi seçen hastalara göre anlamlõ ölçüde yüksek olduğunu belirtmişlerdir (24). Çalõşmamõzda deneklerin yapmõş olduklarõ intihar girişimi ile ilgili tepkileri değerlendirildiğinde deneklerimizin %53.8 lik bir bölümü girişimden dolayõ pişman olduklarõnõ ve yine %53.8 lik bir bölümü de ölümü akõllarõna getirmemiş olduğunu belirtmişlerdir. Literatürde de alkol bağõmlõlarõnda çoğu intihar girişiminin ani ve impulsif karakterli olduğu belirtilmektedir. Bu konu sonucumuzla uyumludur. Zira çoğu girişim düşünmeden dürtüsel bir biçimde yapõldõğõnda 7

8 ALKOL BAĞIMLILARINDA İNTİHAR DÜŞÜNCESİ, DAVRANIŞI VE NİYETİ daha sonra kişinin pişman olmasõna yol açabilir. Çalõşmamõzda deneklerin %61.6 lõk bir bölümünün birden fazla girişimi olmasõ alkol bağõmlõlõğõnda intiharõn tekrar edilebilirlik oranõnõn yüksek olduğunu ifade eden diğer araştõrma sonuçlarõ ile uyumludur. Burada üzerinde durulmasõ gerekli bir noktada deneklerin hepsinin girişim sõrasõnda alkollü olmasõdõr. Alkol kullanõmõnõn alkol bağõmlõsõ olsun olmasõn intihar davranõşõnõ arttõrdõğõ bilinmektedir. Tüm intiharlarõn yaklaşõk yarõsõnõn alkol kullanõmõ ile bağlantõsõndan söz edilmektedir. Suokas ve Lönnqvist (39) intihar girişimi nedeniyle hospitalize edilen erkeklerin % inde, kadõnlarõn % sinde olay anõnda veya 6 saat öncesine kadar alkol alõmõ söz konusu olduğunu bildirmiştir. Çalõşmamõz da bu çalõşmacõlarõ destekler niteliktedir. Çalõşmamõzda deneklerimiz %46.1 oranõnda girişim sõrasõnda ilaç kullanõmõnõn olmadõğõnõ, %30.8 oranõnda ise girişim yönteminin etkisini arttõrmak için ilaç aldõklarõnõ belirtmişlerdir. SONUÇ Tüm bu bulgular õşõğõnda sonuç olarak çocukluk çağõnda fiziksel şiddetin, aile geçimsizliği ve geçim zorluğunun varlõğõnõn alkol bağõmlõsõ bireylerde intihar davranõşõ riskini arttõrdõğõ söylenebilir. Alkol bağõmlõlarõnda genellikle intihar girişimi aniden impulsif tarzda gelişmektedir ve en sõk ilaç ve kimyevi madde alõmõ ile gerçekleştirilmektedir. Alkol bağõmlõlarõnda intihar davranõşõnõn tekrarlama riskinin oldukça yüksek olmasõ ve bağõmlõlarõn önemli bir oranõnõn girişimden önce intihardan söz ettikleri göz önüne alõndõğõnda intihar düşüncesinden söz edilmesinin intihar davranõşõ için bir risk faktörü olduğu düşünülmelidir. Bizim çalõşmamõza benzer biçimde alkol bağõmlõsõ tanõsõ alan hastalarda intihar girişiminin belirleyicisi olma özelliğini taşõyan bulgular konusunda yapõlan çalõşmalarõn yaygõnlaştõrõlmasõ ve bu özelliklerin belirlenmesi alkol bağõmlõlarõ ile çalõşan profesyonellerin intihar girişimini önceden saptayabilmeleri konusunda yol gösterecektir. TEŞEKKÜR Ankara Üniversitesi Tõp Fakültesi Psikiyatri Anabilim Dalõ Bağõmlõlõk Ünitesi Başkanõ sayõn Prof. Dr. Yõldõrõm Beyatlõ Doğan ve ekibine çalõşmamõzõ gerçekleştirmemiz sõrasõndaki yardõmlarõ için teşekkür ederiz. KAYNAKLAR 1- Doğan Y. Alkol bağõmlõlõğõ kliniğinde gelişen sorunlar. Dilbaz N (editör). Alkol ve Alkol Dõşõ Madde Bağõmlõlõğõ. Ankara Numune Hastanesi Temel Kursu-1. İstanbul: Mutludoğan Ofset Matbaacõlõk 1998: Dilbaz N (editör) Alkol ve alkol dõşõ madde bağõmlõlõğõnõn farmakolojik tedavisi. Alkol ve Alkol Dõşõ Madde Bağõmlõlõğõ. Ankara Numune Hastanesi Temel Kursu-1. İstanbul : Mutludoğan Ofset Matbaacõlõk 1998: Elverici ŞK. Alkol bağõmlõlõğõnda klinik ve psikopatolojik özellikler; psikiyatrik komorbidite; anksiyete ve depresyon düzeyi. Uzmanlõk Tezi, SSK Ankara Eğitim Hastanesi Ruh Sağlõğõ ve Hastalõklarõ Kliniği, Ankara, Pektaş Ö, Mõrsal H, Yazõcõ A, ve arkadaşlarõ Psikiyatri kliniğinde yatarak tedavi gören hastalarda alkol kullanõmõ. 36. Ulusal Psikiyatri Kongresi Özet Kitabõ, 2000: Türkçapar MH, Akdemir A, Elverici ŞK, ve arkadaşlarõ Yatarak tedavi gören bir grup alkol bağõmlõsõnda ek psikiyatrik hastalõklar, kişilik bozukluklarõ, depresyon ve kaygõ düzeyleri. 3 P Dergisi 1997; 5: Tuğcu H. Normal ve depresif kişilerde çeşitli faktörlere göre intihar olasõlõğõ. Doktora Tezi, Ankara, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sayõl I, Berksun OE, Palabõyõkoğlu R ve arkadaşlarõ Kriz ve krize müdahale. Ankara Üniversitesi Psikiyatrik Kriz Uygulama ve Araştõrma Merkezi Yayõnlarõ No: 6. Ankara: A.Ü Yayõnevi 2000: Ağargün MY, Kara H, Karamustafalõoğlu N, Üçõşõk M. İntihar girişiminde bulunan alkol bağõmlõlarõnõn demografik verileri ve klinik özellikleri. 30.Ulusal Psikiyatri Kongresi ve Türk Psikiyatrisinin Güncel Sorunlarõ Uydu Sempozyumu, 1994: Doğan YB. Alkol kullanõmõ ve intihar davranõşõ. İzmir: Ege Tõp Bülteni Özel Sayõ : Demirbaş H. Alkol bağõmlõlarõnda bağõmlõlõk şiddetinin bazõ değişkenlere göre incelenmesi. Doktora Tezi, Ankara Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Murphy G, Wetzel R, Robins E, Mc Evoy L. Multiple risk factors predict suicide in alcoholism. Arch Gen Psychiatry 1992; 49: Beck AT, Steer RA, Trexler LD. Alcohol abuse and eventual suicide: a 5-to 10 year prospective study of alcohol abusing suicide attempters. J Stud Alcohol 1989; 50:

9 N. Dilbaz, Y. Aytekin 13- Berglund M. Suicide in alcoholism. Arch Gen Psychiatry 1984; 41: Hawton K, Fogg J, Mc Keown S. Alcoholism, alcohol and attempted auicide. Alcohol Alcohol 1989; 24: Ekici G, Savaş H, Çõtak S. Tamamlanmõş intihar olgularõnda alkol madde kullanõm öyküsünün rolü. Bağõmlõlõk Dergisi 2001; 2: Kemaloğlu M. Alkol bağõmlõlõğõ ile intihar olgusu arasõndaki ilişki, Ankara Üniversitesi Tõp Fakültesi Psikiyatri Kliniğinde karşõlaştõrmalõ bir çalõşma. Uzmanlõk Tezi, Ankara Üniversitesi Tõp Fakültesi Psikiyatri Ana Bilim Dalõ, Beck AT. An inventory for measuring depression. Arch Gen Psychiatry 1961; 1: Hisli N. Beck Depresyon Envanteri nin üniversite öğrencileri için geçerliği, güvenirliği. Psikoloji Dergisi 1988; 7: Beck AT, Weissman A, Lester D, Trexler L. The measurement of pessimism. The hopelessness scale. J Consult Clin Psychology 1971; 12(6): Seber G, Dilbaz N, Kaptanoğlu C, Tekin D.Umutsuzluk Ölçeği: geçerlilik ve güvenirliği. Kriz Dergisi 1993; 1: Levine S, Ancill RJ, Roberts AP. Assessment of suicide risk by computer delivered self-rating questionnaire: preliminary findings. Acta Psychiatr Scand 1989; 80: Dilbaz N, Holat H, Bayam G, Tüzer T, Bitlis V. İntihar düşüncesi ölçeğinin geçerlilik ve güvenirliği. XXXI. Ulusal Psikiyatrik Bilimler Kongresi Bilimsel Çalõşmalar Kitabõ, 1995: Bayam G, Dilbaz N, Bitlis V, Holat H, Tüzer T. İntihar davranõşõ ile depresyon, ümitsizlik, intihar düşüncesi ilişkisi: İntihar davranõş ölçeği geçerlilik, güvenirlik çalõşmasõ. Kriz Dergisi 1995; 3: Dilbaz N, Bayam G, Bitlis V, ve arkadaşlarõ İntihar Niyeti Ölçeği: geçerlilik ve güvenirliği. 3 P Dergisi 1995; 3: Schuckit MA. Primary men alcoholics with histories of suicide attempts. J Stud Alcohol 1986; 47: Nielsen AS, Stenage E, Brahe UB. Attempted suicide, suicidal intent and alcohol. Crisis 1993; 14: Benjaminsen SE, Thomsen RL, Balslov KD, et al. Factors related to suicidal behavior among alcoholics. Ugeskr Laeger 1998; 160: Goldney RD. Alcohol in association with suicide and attempted suicide in young women. Med J Aust 1981; 2: Kõngree J, Thompson M, Kaslow N. Risk factors for suicide attempts among low-income women with a history of alcohol problems. Addict Behav 1999; 24: Garrison C, Jackson K, Addy C, et al. Suicidal behaviors in young adolescents. Am J Epidemiol 1991; 133: Swedo S, Rettew D, Kuppenheimer M, Lum D. Can adolescent suicide attempters be distinguished from at risk adolescents? Pediatrics 1991; l 88: Dilbaz N, Holat H, Bayam G, ve arkadaşlarõ İntihar girişiminde bulunan hastalarda psikiyatrik bozukluklar. III. Anadolu Psikiyatri Günleri Bildiri Özetleri Kitabõ 1994: Cornelius JR, Salloum IM, Day NL. Patterns of suicidality and alcohol use in alcoholics with major depression. Alcohol Clin Exp Res 1996; 20: Dilbaz N, Holat H, Bayam G, ve arkadaşlarõ İntihar girişimlerinde ümitsizlik ve depresyon. Kriz Dergisi 1995; 2: Mõrsal H, Pektaş Ö, Kalyoncu A, ve arkadaşlarõ Alkol bağõmlõlõğõnda intihar davranõşõnõn araştõrõlmasõ. Bağõmlõlõk Dergisi 2001; 1: Weissman MM, Pottenger M, Kleiber H. Symptom patterns in primary and secondary depression. Arch Gen Psychiatry 1977; 34: Steer R, Ranõeri W. Scale for suicide ideation: psychometric properties of a self-report version. J Clin Psychol 1988; 44: Dilbaz N, Bayam G, Bitlis V, ve arkadaşlarõ İntihar girişimi ve intihar davranõşõ ilişkisi. XXXI. Ulusal Psikiyatrik Bilimler Kongresi Bilimsel Çalõşmalar Kitabõ, 1995: Suokas J, Lönnqvist J. Suicide attempts in which alcohol is involved: a special group in general hospital emergency rooms. Acta Psychiatr Scand 1995; 91: