ULUSLARARASI POLÝTÝKALAR EKSENÝNDE KAFKASYA. Hazýrlayan: Dr. Fatih Özbay RAPOR NO: 15

Transkript

1 ULUSLARARASI POLÝTÝKALAR EKSENÝNDE KAFKASYA Hazýrlayan: Dr. Fatih Özbay RAPOR NO: 15

2 RAPOR NO: 15 Uluslararasý politikalar ekseninde Kafkasya NOT: BÝLGESAM farklý disiplin ve görüþlere sahip bilim adamlarýný sinerji saðlayacak þekilde biraraya getiren araþtýrma merkezidir. Bu nedenle raporda yeralan konular BÝLGESAM ýn resmi görüþlerini deðil, raporu hazýrlayanýn görüþ ve yaklaþýmlarýný yansýtmaktadýr. 2

3 Dr. Fatih Özbay SUNUÞ Türk tarihi incelendiðinde geçmiþteki baþarýlarýn arkasýnda iyi yetiþmiþ bilge adamlarýn bulunduðu görülmektedir. Ancak günümüzde olaylarýn çok boyutlu olarak geliþmesi ve sorunlarýn karmaþýklaþmasý, birkaç bilge kiþinin veya aydýnýn geliþmeleri zamanýnda ve doðru olarak algýlamasýný ve alternatif politikalar üretebilmesini zorlaþtýrmaktadýr. Geliþmelerin yakýndan takip edilmesi, gelecekle ilgili gerçekçi öngörülerin yapýlabilmesi ve doðru politikalar üretilebilmesi için farklý disiplinlere ve görüþlere sahip bilge adamlar ile genç ve dinamik araþtýrmacýlarýn, esnek organizasyonlar içinde sinerji saðlayacak þekilde bir araya getirilmesi gerekmektedir. Dünya daki ve yurt içindeki geliþmeleri takip ederek geleceðe yönelik öngörülerde bulunmak; Türkiye nin ikili ve çok taraflý uluslararasý iliþkilerine ve güvenlik stratejilerine, yurt içindeki siyasi, ekonomik, teknolojik, çevresel ve sosyo-kültürel problemlerine yönelik bilimsel araþtýrmalar yapmak; karar alýcýlara milli menfaatler doðrultusunda gerçekçi, dinamik çözüm önerileri, karar seçenekleri ve politikalar sunmak maksadýyla Bilge Adamlar Stratejik Araþtýrmalar Merkezi (BÝLGESAM) kurulmuþtur. BÝLGESAM ýn vizyonu, amacý, hedefleri, çalýþma yöntemi, temel nitelikleri ve teþkilatý web sitesinde sunulmaktadýr. BÝLGESAM, Bilge Adamlar Kurulu nun ilk toplantýsýnda alýnan kararlar doðrultusunda çeþitli konularda raporlar hazýrlamaktadýr. Dr. Fatih ÖZBAY tarafýndan hazýrlanan Uluslararasý Politikalar Ekseninde Kafkasya baþlýklý rapor faydalanýlmak üzere yayýnlanmýþtýr. Atilla SANDIKLI BÝLGESAM Baþkaný 3

4 RAPOR NO: 15 Uluslararasý politikalar ekseninde Kafkasya 4

5 Dr. Fatih Özbay Dr. Fatih ÖZBAY 1994 yýlýnda Hacettepe Üniversitesi ÝÝBF Kamu Yönetimi Bölümünden mezun oldu. Doktorasýný 2005 yýlýnda 1990 lý yýllarda Türkiye-Rusya Ýliþkilerindeki Aktüel Problemler konusunda N.Ý. Lobachevsky Nijniy Novgorod Devlet Üniversitesi Uluslararasý Ýliþkiler Bölümü nde tamamladý yýllarý arasýnda N.A. Dobrolyubov Nijniy Novgorod Devlet Dil Üniversitesi nde Türk Dil Merkezi müdürü ve öðretim görevlisi olarak çalýþtý. Doktorasýný tamamladýktan sonra yýllarý arasýnda N.Ý. Lobachevsky Nijniy Novgorod Devlet Üniversitesi Uluslararasý Ýliþkiler Fakültesi Bölgesel Araþtýrmalar Bölümü nde de öðretim görevlisi olarak görev yaptý yýllarý arasýnda TASAM (Türk Asya Stratejik Araþtýrmalar Merkezi) Rusya (Moskova) temsilciliði görevinde bulundu yýlýndan itibaren BÝLGESAM (Bilge Adamlar Stratejik Araþtýrmalar Merkezi) Rusya masasýnda uzman olarak çalýþmaktadýr. Rusya-Türkiye iliþkileri üzerine hazýrlanmýþ raporlarý, yerli ve yabancý dergilerde yayýnlanmýþ makaleleri, Türkiye-Rusya iliþkileri konusunda bir kitabý bulunmaktadýr. 5

6 RAPOR NO: 15 Uluslararasý politikalar ekseninde Kafkasya ULUSLARARASI POLÝTÝKALAR EKSENÝNDE KAFKASYA Stratejik açýdan dünyanýn en önemli bölgelerinden olan Kafkasya coðrafik olarak batýda Azak Denizi nin güneydoðusunu oluþturan Taman Yarýmadasý ndan doðuda Hazar Denizi nin batýsýnda bulunan Apþeron Yarýmadasý na; kuzeyde Don ve Kuma ýrmaklarý aðzý bölgesinden güneyde Aras Irmaðý na ve Kars Platosu na kadar uzanan; kuzeyde Büyük Kafkaslar güneyde Küçük Kafkaslar daðlarýyla kaplý yaklaþýk km2 lik bir alandýr. Don nehri Kafkasya nýn kuzey sýnýrýný, Aras nehri ise güney sýnýrýný oluþturur. 40. ve 46. boylamlar arasýnda yer alan Kafkas sýradaðlarý batýda Karadeniz kýyýsýndaki Novorossiysk þehrinden doðuda Hazar Denizi kýyýsýndaki Derbent þehrine kadar uzanýr. En yüksekleri 5647 metre yükseklikteki Elbruz Daðý ve 5047 metre 6

7 Dr. Fatih Özbay yükseklikteki Kazbek Daðý olan bu sýradaðlar ayný zamanda Avrupa ile Asya kýtalarý arasýnda doðal bir sýnýr oluþtururlar. Derin vadiler, boðazlar, geçitler, yüksek yaylalar ve yer yer uzanan ovalarla Kafkas sýradaðlarý kuzeyde ulaþým yollarý olarak da kullanýlan Dinyeper, Don ve Volga gibi büyük nehirlerin bitim noktasýnda bulunur. Kafkasya Doðu-Batý ve Kuzey-Güney eksenlerinde çok önemli bir geçiþ noktasýdýr. Kuzeyde Rusya nýn içlerinden baþlayýp güneyde Anadolu, Ortadoðu ve Afrika ya yönelen eski ulaþým ve ticaret yollarýnýn kesiþtiði yerdedir. Doðuda Çin den ve uçsuz bucaksýz Orta Asya steplerinden baþlayýp batýda Avrupa ve Akdeniz e kadar uzanan tarihi Ýpek Yolu da Kafkasya üzerinden geçer. Kafkasya, kendine özgü coðrafik yapýsýyla Asya, Avrupa ve Ortadoðu üzerinden Karadeniz, Akdeniz, Hazar Denizi, Basra Körfezi ve Hint Okyanusu gibi önemli denizlere giden yollarýn kavþaðýnda bulunur. Bölgenin oldukça daðlýk olan yapýsý ekonomisine, ulaþýmýna, siyasi ve kültürel yapýsýna doðrudan etki etmektedir. Kafkasya bölgesinin en önemli özelliði birçok 7

8 RAPOR NO: 15 Uluslararasý politikalar ekseninde Kafkasya farklý etnik grubu içerisinde barýndýrmasýdýr. Daðlýk yapýsý etnik gruplarýn belirli noktalarda yoðunlaþmasýna sebep olmuþtur. Gürcüler, Azeriler, Ermeniler, Osetler, Çerkezler, Kabartaylar, Balkarlar, Abhazlar, Çeçenler, Ýnguþlar, Dargiler, Laklar, Nogaylar, Kumuklar, Lezgiler ve Avarlar etnik Kafkas halklarýndan bazýlarýdýr. Kafkasya içerisinde barýndýrdýðý dil çeþitliliðiyle de dünyanýn ender bölgelerinden birisidir. Dini yapý olarak da sahip olduðu çeþitlilik bölgeyi dünyanýn diðer bölgelerinden ayýrmaktadýr. Jeostratejik öneminden dolayý bölge tarih boyunca Hunlar, Araplar, Bizans, Moðollar, Osmanlý, Ýran ve Rusya gibi yükselen büyük güçlerin sürekli ilgi alanýnda olmuþtur. Büyük güçlerin tarih boyunca bölge üzerinde denetim ve nüfuz kurma mücadeleleri Kafkasya yý etnik, kültürel ve politik anlamda derinden etkilemiþ ve þekillendirmiþtir. Kafkasya bölgesi Kuzey Kafkasya ve Güney Kafkasya olmak üzere iki farklý bölgeye ayrýlmaktadýr. Kuzey Kafkasya etnik daðýlým yönünden Güney Kafkasya ya 8

9 Dr. Fatih Özbay göre daha karmaþýktýr. Kuzey Kafkasya, Rusya Federasyonu nun parçasý olan Adýgey, Daðýstan, Kabardino-Balkar, Karaçayevo-Çerkez, Kuzey Osetya, Ýnguþetya ve Çeçenistan gibi cumhuriyetlerden oluþmaktadýr. Güney Kafkasya ise SSCB nin daðýlmasýyla baðýmsýzlýklarýna kavuþmuþ olan Azerbaycan, Ermenistan ve Gürcistan devletlerinden oluþmaktadýr. SSCB nin daðýlmasý sonrasýnda Güney Kafkasya da baðýmsýzlýðýna kavuþan devletler ve uluslararasý iliþkiler parametrelerinin deðiþmesiyle ortaya çýkan yeni dengeler hem bölge devletlerinin hem de bölgede çýkarlarý olan devletlerin dýþ politika davranýþlarýna önemli etkide bulunmaktadýr. Günümüzde Kafkasya, sahip olduðu zengin kaynaklarý, jeopolitik konumu, jeostratejik önemi ve çok etnikli ve çok kültürlü yapýsýndan kaynaklanan sorunlarýyla uluslararasý iliþkilerin acil gündem maddelerinden birisi haline gelmiþtir. Kafkasya nýn karmaþýk etno-kültürel yapýsý bir taraftan bölge halklarýnýn kültürel zenginliðine ve yakýnlýðýna katký saðlarken, diðer taraftan anlaþmazlýk durumlarýnda 9

10 RAPOR NO: 15 Uluslararasý politikalar ekseninde Kafkasya halklarýn bölünmesine, þiddetli çatýþmalarýn, hatta savaþlarýn çýkmasýna olanak saðlamaktadýr. Stratejik konumu, sahip olduðu doðal kaynaklar, etnik gruplar arasýndaki çatýþmalar, bölgenin ekonomik sorunlarý ve iç siyasi istikrarsýzlýk gibi olumsuz etkenler Kafkasya yý bölge içi ve bölge dýþý güçlerin müdahalesine açýk bir hale getirmektedir. Kafkasya bölgesinin en önemli özelliði kendi içerisinde siyasi ve ekonomik açýdan güçlü devletlere sahip olmamasýna raðmen büyük ve güçlü devletler tarafýndan çevrelenmiþ olmasýdýr. Güney Kafkasya nýn baðýmsýz devletler Azerbaycan, Gürcistan, Ermenistan ile birlikte Kuzey Kafkasya daki Rusya Federasyonu na baðlý cumhuriyetler Rusya, Türkiye ve Ýran tarafýndan çevrelenmiþlerdir. Bölgenin tarihi bu üç büyük ve güçlü ülkenin nüfuz ve çýkar mücadeleleri ile þekillenmiþtir. Jeopolitik, jeoekonomik ve jeostratejik öneminden dolayý tarih boyunca büyük güçlerin nüfuz mücadelesinin alaný olarak önemini hiç kaybetmeyen Kafkasya günümüzde de baðýmsýzlýk mücadeleleri, þiddetli etnik çatýþmalar ve Ortadoðu dan 10

11 Dr. Fatih Özbay sonra dünyanýn en zengin enerji kaynaklarýnýn bulunduðu Hazar Denizi havzasýna yakýnlýðý sebebiyle uluslararasý iliþkilerin ilk gündem maddelerindendir. Azerbaycan ile batýlý petrol þirketleri arasýnda Hazar petrollerinin çýkarýlmasýna yönelik projelere iliþkin imzalanan Asrýn Anlaþmasý ile Kafkasya nýn önemi daha da artmýþtýr. Günümüzde bölgenin Hazar Denizi ve Orta Asya dan çýkartýlan petrol ve doðalgazýn dünya pazarlarýna ulaþtýrýlmasý için yapýlan uluslararasý enerji boru hatlarýnýn geçiþ güzergâhýnda olmasý, Asya ile Avrupa arasýndaki uluslararasý kara ve demiryolu ulaþým aðlarýnýn bazýlarýnýn bu bölgeden geçmesi dünyanýn ilgisini yeniden Kafkasya ya çekmiþtir. Büyük güçler hem kendi petrol þirketlerinin menfaatlerini korumak hem enerji nakil hatlarýnýn güvenliðini saðlamak için bölgede daha aktif politikalar izlemeye baþlamýþlardýr. Yeni Ýpek Yolu Projesi, Bakü-Tiflis-Ceyhan petrol boru hattý, Bakü-Tiflis- Kars demiryolu hattý, TRACECA (Avrupa-Kafkasya-Asya Ulaþým Koridoru), INOGATE (Avrupa ya Devletlerarasý Petrol ve Gaz Taþýmacýlýðý) ve Kuzey- 11

12 RAPOR NO: 15 Uluslararasý politikalar ekseninde Kafkasya Güney Uluslararasý Ulaþým Koridoru gibi önemli projeler Kafkasya bölgesinin önemini arttýran etkenlerdir. Kafkasya nýn coðrafik olarak Ortadoðu sorunu, Afganistan, Irak ve Ýran gibi sýcak bölgelere olan yakýnlýðý stratejik önemini daha da arttýrmaktadýr. SSCB nin daðýlmasý sonrasýnda Kafkasya da jeopolitik bir güç boþluðu ortaya çýkmýþtýr. Bu güç boþluðunu doldurmak için aday olan ülkelerin en baþýnda coðrafik olarak en yakýn ülkeler Türkiye, Rusya ve Ýran gelmektedir. Bu üç ülkeye, bölge dýþýndan olmasýna raðmen küresel güç olma planlarý çerçevesinde Kafkasya da nüfuz kurma politikalarý güden ABD, AB ve Çin ile birlikte çok uluslu büyük enerji þirketleri de eklenebilir. Kafkaslarýn baðýmsýz üç ülkesi Azerbaycan, Gürcistan ve Ermenistan bölgedeki statüko yüzünden bir çýkmaza girmiþler ve aralarýndaki mevcut problemleri çözememektedirler. Bu yüzden, çok zor ve karmaþýk olsa da, durumu kendi lehlerine deðiþtirmek amacýyla Rusya, ABD, AB, Türkiye ve Ýran gibi diðer aktörleri kullanarak kendilerine yeni diplomatik kanallar açmaya çalýþmaktadýrlar. Bu durum ise zaten karmaþýk olan iliþkiler aðýný daha da karmaþýklaþtýrmaktadýr. 12

13 Dr. Fatih Özbay Güney Osetya sorunu sebebiyle Kafkasya da son yaþanan geliþmeler Soðuk Savaþ bitmiþ olsa da, Kafkasya da iki kutuplu sistemin bir anlamda devam ettiðini göstermektedir. Taraflar arasýndaki küresel rekabet bölgesel planda Kafkasya da kendisini yerel çatýþmalar, ayrýlýkçý bölgeler, azýnlýklarýn statüsü ve enerji jeopolitiði gibi noktalarda belli etmektedir. Bu durum dünyanýn bu bölgesinde Soðuk Savaþ ýn yeniden baþladýðý veya hiç bitmediði izlenimi vermektedir. Konunun bütün hatlarýyla ortaya konulabilmesi için bölge ülkelerinin ve diðer güçlerin aralarýndaki iliþkiler aðýný kýsaca ortaya koymak gerekmektedir. Azerbaycan: Güney Kafkasya ülkelerinden Azerbaycan nüfus, yüzölçümü, doðal kaynaklar ve coðrafik konumu sebebiyle Gürcistan ve Ermenistan a nazaran daha öne çýkmaktadýr. Azerbaycan ýn baðýmsýzlýðýný ilan etmesinden hemen sonra Ermenilerin çoðunlukta olduðu Daðlýk Karabað bölgesinin statüsü sorunu nedeniyle Azerbaycan-Ermenistan arasýnda yýllarý arasýnda yaþanan savaþ ve silahlý çatýþmalarda binlerce kiþi öldü. Ermenistan ýn iþgal ettiði bölgelerde yaþayan bir mily- 13

14 RAPOR NO: 15 Uluslararasý politikalar ekseninde Kafkasya ona yakýn Azeri bölgeden göç etmek zorunda kaldý. Daðlýk Karabað sorunu ve Azerbaycan topraklarýnýn %20 sinin Ermenistan tarafýndan iþgal edilmiþ olmasý Kafkasya da birçok sorunun temelini oluþturan Azeri-Ermeni ihtilafýnýn en önemli sebebidir. Azerbaycan bölgede zengin enerji kaynaklarýna sahip tek ülkedir. Hazar petrollerinin ve doðalgazýnýn uluslararasý pazarlara ulaþtýrýlmasý amacýyla inþa edilen boru hatlarý Azerbaycan ýn bölgede önemini arttýrmýþtýr. Rusya daki boru hatlarýna alternatif olarak inþa edilen bu hatlar sayesinde Azerbaycan bölgede Rusya ya baðýmlýlýktan kurtulmuþ olmanýn avantajýný yaþamaktadýr. Hem Rusya hem Batý ile dengeli politikalar izlemektedir. Daðlýk Karabað sorunu ve Ermeni iþgalinin sona erdirilememiþ olmasý Azerbaycan ý Rusya ile Batý arasýnda dengeli politika izlemeye iten en büyük etkendir. Kafkasya bölgesinde Türkiye ile en yakýn iliþkiye sahip olan ülke Azerbaycan dýr. Ermenistan: Ermenistan bölgenin denize çýkýþý olmayan tek ülkesidir. 14

15 Dr. Fatih Özbay Ermenistan, ulusal güvenliði ve ülke bütünlüðü açýsýndan en büyük tehlike olarak iki yakýn komþusu Türkiye ve Azerbaycan ý görmektedir. Dengeleme politikasý olarak Rusya ve Ýran ile iliþkilerini geliþtirmektedir. Rusya ile yakýn iliþkileri sebebiyle bölge ülkeleriyle sorunlar yaþamaktadýr. Ermenistan için Rusya stratejik ortak olmanýn yaný sýra, Türkiye ve Azerbaycan tehlikesine karþý garantör bir devlet olarak algýlanmaktadýr. Bu geleneksel bakýþ, 1990 lý yýllarýn baþlarýndan itibaren Ermenistan ýn dýþ politikasýna adeta mührünü vurmuþ durumdadýr. Ermenistan, Rusya nýn dýþ politika ve askerî alandaki desteðini kullanmak suretiyle bölgede etkinliðini artýrmak istemektedir. Önemli uluslararasý sorunlarda Rusya ve Ermenistan ýn görüþleri ya bir birine çok yakýndýr veya örtüþmektedir. Ermenistan Türkiye ye karþý sözde soykýrým iddialarýný her platformda tekrarlamaktadýr. Azerbaycan topraklarýný iþgale devam etmekte, Türkiye ile arasýndaki sýnýrý ise resmî olarak tanýmamaktadýr. Ýþgal sebebiyle Azerbaycan ile iliþkileri oldukça sorunlu olan ve Gürcistan ile de iliþkilerini geliþtiremeyen Ermenistan kuþatýlmýþlýk psikolojisi içerisinde politika üretmekte zorlanan kapalý bir ülke konumundadýr. 15

16 RAPOR NO: 15 Uluslararasý politikalar ekseninde Kafkasya Ermenistan ýn sýnýr güvenliðini Rus askerleri saðlamaktadýr ve Rusya nýn Ermenistan da askeri üsleri vardýr. Ermenistan Ýran ile yakýn iliþki içerisinde olmak istemektedir. AB ve ABD gibi bölge dýþý güçlerin enerji kaynaklarý ve bunlarýn uluslararasý pazarlara nakil hatlarý söz konusu olduðunda Ermenistan ý dýþlayan, buna karþýlýk Azerbaycan, Gürcistan ve Türkiye yi kapsayan iliþkileri Ermenistan ý doðal müttefik olarak Rusya yý kabul etmeye zorlamaktadýr. Gürcistan: Gürcistan Kafkasya bölgesinin açýk denizlere çýkýþý olan tek ülkesidir. Gürcistan enerji kaynaklarý yönünden fakirdir ve bu açýðýný enerji hammaddelerinin dünya pazarlarýna ulaþtýrýlmasýnda transit ülke rolü oynayarak kapatmaya çalýþmaktadýr. Güney Kafkasya ülkeleri içerisinde en problemli ülkelerden birisidir. Etnik ve idari yapýsýndan kaynaklanan sorunlar sebebiyle iç ve dýþ politikada zorluklar yaþamaktadýr. Baðýmsýzlýðýný kazandýktan sonra ayrýlýkçý politikalar güden Abhazya, Güney Osetya ve Acaristan özerk bölgeleri ile sorunlar yaþamaya baþlamýþtýr. Acaristan sorununu kendi istediði doðrultuda çözümleyebilen merkezi Tiflis yönetimi ayný politikasýný Abhazya ve Güney Osetya konusunda yürütememiþtir. 16

17 Dr. Fatih Özbay Eski Sovyet cumhuriyetleri ve Güney Kafkasya ülkeleri içerisinde Rusya ile en çok sorun yaþayan ülke Gürcistan dýr. Gürcistan, dýþ politika ve savunma sahasýnda gittikçe Avrupa-Atlantik eksenine yönelmeye baþlamýþtýr. Gürcü yetkililer Gürcistan ýn gelecekteki yöneliminin Avrupa-Atlantik kurumlarýyla bütünleþme olduðunu açýklamýþtýr. Bu politikasý ile Rusya nýn tepkisini çekmekte gecikmemiþtir. Gürcistan ýn Gül Devrimi sonrasý yönünü tamamen batýya çevirmesi, AB ve NATO ya üyelik perspektifini politik gündemine almasý, Türkiye ve ABD ile yakýn iliþkiler içerisine girmesi ve bölgede Rusya yý dýþlayan enerji ve ulaþým projelerinde aktif rol oynamasý gibi sebepler Tiflis-Moskova iliþkilerini devamlý gerginleþtirmektedir. Buna karþýlýk ayrýlýkçý bölgeler Abhazya ve Güney Osetya ya Rusya nýn açýk desteði Gürcistan ýn tepkisini çekmektedir. Gergin iliþkiler Aðustos 2008 de yaþanan savaþ ile iyice gün yüzüne çýkmýþ ve Gürcistan-Rusya iliþkileri tamamen bozulmuþtur. ABD: 11 Eylül saldýrýlarýndan sonra terörizmle savaþý birinci önceliði haline getiren ABD, Büyük Orta Doðu Projesi çerçevesinde bölge ülkelerinin 17

18 RAPOR NO: 15 Uluslararasý politikalar ekseninde Kafkasya demokratikleþtirilmesini, batý tarzý yönetim sistemlerini benimsemelerini ve Avrupa- Atlantik eksenine yakýnlaþmalarýný istiyor. Bu açýdan bakýldýðýnda Kafkasya bölgesi Avrupa-Atlantik ekseninin önemli halkalarýndan birisidir. ABD bu amaçla bölge ülkelerinde çeþitli sivil toplum örgütleri aracýlýðýyla batý yanlýsý hareketleri ve demokratik rejimlerin kurulmasýný desteklemektedir. Gürcistan daki Gül Devrimi ve Ukrayna da Turuncu Devrim ABD nin bu politikasýnda baþarýlý olduðunu göstermiþtir. ABD, Soðuk Savaþ sonrasý eski Sovyet Cumhuriyetleri ile olan iliþkilerini güçlendirmeye çalýþmaktadýr. Rusya ya karþý yeni bir çevreleme politikasý sürdürmektedir. Bölgede özellikle Gürcistan ile çok yakýn iliþki içerisindedir. Kafkasya bölgesinin güvenli bir hale getirilmesinin ve demokratikleþmesinin önündeki engellerden en önemlisi bölgedeki Abhazya, Güney Osetya ve Daðlýk Karabað gibi Dondurulmuþ Çatýþmalar dýr. ABD açýsýndan buna karþý konulacak en etkili tavýr bölge ülkelerinin NATO baþta olmak üzere Batý örgütlerine entegre olmasýdýr. ABD nin söz konusu politikasý bölgeyi hayati çýkar alanlarý arasýnda gören 18

19 Dr. Fatih Özbay Rusya yý endiþelendirmekte ve kontr politikalar üretmeye zorlamaktadýr. AB: Küresel bir güç olma yolunda AB nin öncelikli hedefi etrafýnda bir güvenlik kuþaðý oluþturmaktýr. Bulgaristan ve Romanya nýn birliðe üye olarak kabulüyle sýnýrlarý Karadeniz kýyýlarýna ulaþmýþtýr. Türkiye üyelik için baþvurmuþ ve belirtilen kriterleri yerine getirmek için çalýþmaktadýr. Ukrayna ve Gürcistan da uzun dönemde AB üyeliðine dönük planlar yapmaktadýrlar. Bu durum gelecekte AB nin doðu sýnýrýnýn Kafkasya bölgesine kadar uzanacaðýna iþaret etmektedir. Rusya ya enerji yönünden baðýmlýlýðýný gittikçe azaltmak isteyen Avrupa açýsýndan Hazar havzasý petrol ve doðalgazýný batýya ulaþtýran enerji hatlarý oldukça önemlidir. Bu amaçla Nabucco gibi alternatif hatlar planlamaktadýr. Ýnsan, silah ve uyuþturucu kaçakçýlýðý ve terörizm gibi sorunlarla mücadeleyi politika olarak belirleyen AB açýsýndan Kafkaslar bölgesi potansiyel risk bölgesidir. AB son dönemde Kafkasya bölgesini yakýndan izlemeye almýþtýr. AB, özellikle 2004 geniþlemesi ile Kafkasya yý komþuluk statüsüne almýþtýr. AB nin güvenlik algýla- 19

20 RAPOR NO: 15 Uluslararasý politikalar ekseninde Kafkasya masýnda, bölgesinin ve komþu bölgelerin istikrar içinde olmasý önemlidir. Bu açýdan çatýþmalarýn önlenmesi, demokratik yönetim, azýnlýk ve insan haklarýna saygý ve serbest pazar ekonomisi istikrar için önemli noktalardýr. Azerbaycan, Gürcistan ve Ermenistan Avrupa Komisyonu na üyedirler. Bu baðlamda AB nin Kafkasya daki geliþmelere uzak kalmasý düþünülemez. Rusya: Rusya tarih boyunca zayýf ve istikrarsýz dönemlerinde kendi kabuðuna çekilmiþ ve içe dönük politikalar uygulamýþtýr. Güçlü ve istikrarlý dönemlerinde ise yayýlmacý ve baskýcý bir politika izleyerek dýþa dönük politikalar uygulama yoluna gitmiþtir. Özellikle, yüksek petrol fiyatlarýna baðlý olarak son yýllarda muazzam gelir elde eden Rusya ekonomik açýdan yeniden güçlenerek Kafkasya dahil eski Sovyet coðrafyasýnda siyasi ve askeri olarak nüfuzunu tekrar artýrmak ve bölge ülkelerini etkisi altýna almak istemektedir yýlýnda açýklanan Dýþ Politika Doktriniyle Rusya eski Sovyet coðrafyasýný yakýn çevre adýyla kendi nüfuz bölgesi olarak ilan etmiþti. Ancak SSCB sonrasý 20

21 Dr. Fatih Özbay gerek siyasi gerek ekonomik anlamda istikrara kavuþamayan Rusya bu politikasýný kendi istediði þekilde tam anlamýyla uygulayamamýþtýr yýlýndan itibaren Rusya devlet baþkaný V. Putin in sert ve kararlý politikalarýna petrol fiyatlarýndaki beklenmedik düzeydeki artýþlarýn ekonomiye olumlu katkýsý eklenmesi Rusya yý çýkarlarýný korumak adýna daha sert politikalar uygulama yönünde cesaretlendirmiþtir. Aðustos 2008 de yaþanan Rusya-Gürcistan savaþý bu açýdan uluslararasý arenaya eskisi gibi güçlü bir þekilde dönmek istediðinin sinyallerini vermiþtir. Rusya eski büyük güç statüsüne yeniden dönmek istemekte ve yakýn çevre kabul ettiði coðrafyada yeniden hakimiyet saðlamak için gerginlikleri týrmandýrma, kendisine baðlý cepheler oluþturma ve ayrýlýkçý hareketleri destekleme þeklinde kontrollü istikrarsýzlýk politikasý uygulamaktadýr. Bölgedeki sorunlarý kendi kontrolünde tutma politikasý izlemekte ve diðer aktörlerin çok fazla bölgeye müdahil olmamasýný istemektedir. Rusya enerji kaynaklarýnýn uluslararasý pazarlara kendi topraklarýndan geçen mev- 21

22 RAPOR NO: 15 Uluslararasý politikalar ekseninde Kafkasya cut boru hatlarýndan taþýnmasý için büyük mücadele vermiþ ancak alternatif hatlarýn inþa edilmesine engel olamamýþtýr. Kafkasya da çýkarlarýnýn tehlikeye düþtüðünü gören Rusya dondurulmuþ çatýþmalarý koz olarak kullanmaktadýr. NATO nun doðuya doðru geniþlemesine Baltýk Denizi ve Doðu Avrupa da engel olamayan Rusya açýsýndan Ukrayna ve Gürcistan ýn üyelik baþvurusunda bulunmasý bardaðý taþýran son damla olmuþtur. Rusya, bölgedeki baþat pozisyonunu korumak, ABD ve NATO nun etkilerinin yayýlmasýný engellemek ve enerji ulaþým hatlarýndaki tekel kontrolünü korumak için sert politikalar izlemektedir. Ýran: Bölgedeki bir diðer aktör ise Ýran dýr. Ýran da Türkiye gibi bölgesel bir güç olma isteðindedir. Ýran ýn Batý tarafýndan dýþlanmasý, nükleer politikasý nedeniyle ABD tarafýndan baský altýnda tutulmasý ve ambargolara maruz kalmasý dikkatini kendi hinterlandýna çevirmesine neden olmuþtur. SSCB sonrasý dönemin ilk yýllarýnda bölge ülkelerine rejim ihracý yapmaya çalýþacaðý düþünülen Ýran, oldukça pragmatist bir politika izleyerek daha çok ekonomik ve siyasi çýkarlarýný savunma ve geliþtirme politikasý izlemiþtir. Bölgede Rusya ve Ermenistan ile yakýn iliþkiler 22

23 Dr. Fatih Özbay içerisindedir. Bölgeye yönelik politikasý daha çok bölge ülkelerinin ABD ile olan iliþkilerine endekslidir. Bu açýdan Rusya ile iliþkilerini stratejik olarak deðerlendirmektedir. Rusya açýsýndan, Ýran la kurulan yakýn iliþkiler, tek kutuplu dünya politikasýna, NATO nun doðuya doðru geniþlemesine ve NATO üyesi Türkiye nin gerek Güney Kafkasya da gerekse Orta Asya da etkinliðinin artmasýna karþý bir denge unsuru olarak görülmektedir. Türkiye: Türkiye tarihiyle, coðrafyasýyla, ekonomisiyle, kültürüyle ve siyasi yapýsýyla Kafkasya bölgesinde çok önemli bir ülkedir. Türkiye nin laik ve demokratik sistemi, bölge ile uzun tarihsel geçmiþi, kültürel birikimi, batýlý çaðdaþ deðerleri Kafkasya için önemli bir model oluþturmaktadýr. Coðrafik konumu itibariyle Türkiye Kafkasya ülkeleri için batýya açýlýmýn bir çýkýþ ve açýlým noktasýdýr. Ayný þekilde Kafkasya Türkiye açýsýndan doðuya yani Orta Asya ya açýlýmýn kapýsýdýr yýlýnda faaliyete geçen Bakü-Tiflis-Ceyhan Petrol Boru Hattý, 2007 de faaliyete geçen Bakü- Tiflis-Erzurum Doðal Gaz Boru Hattý ve 2008 yýlýnda faaliyete geçen Bakü-Tiflis- Kars Demiryolu Hattý bölgenin Türkiye açýsýndan stratejik önemini daha da artýr- 23

24 RAPOR NO: 15 Uluslararasý politikalar ekseninde Kafkasya mýþtýr. Bu yüzden Kafkasya bölgesindeki barýþ ve istikrar Türkiye nin kendi güvenliði ve istikrarý bakýmýndan da büyük önem taþýmaktadýr. Türkiye nin gerek Kuzey Kafkasya gerekse Güney Kafkasya bölgesi ile tarihi, kültürel, ekonomik ve siyasi baðlarý mevcuttur. Türkiye, SSCB nin daðýlmasýnýn ardýndan Azerbaycan, Gürcistan ve Ermenistan ýn baðýmsýzlýklarýný ayrým gözetmeksizin hemen tanýmýþtýr. Geleneksel olarak Azerbaycan ve Gürcistan a özel önem vermekte ve bu ülkeler ile iliþkilerini geliþtirmeye çalýþmaktadýr. Türkiye nin bölgede sadece Ermenistan ile diplomatik iliþkisi bulunmamaktadýr. Ermenistan ýn baðýmsýzlýk bildirisinde ve Anayasasýnda Türkiye nin toprak bütünlüðünü sorgulayan ifadelerin yer almasý, Türkiye ile Sovyetler Birliði arasýndaki sýnýrý belirleyen 1921 tarihli Kars Anlaþmasý nýn yürürlükte olduðunu resmen tanýmaktan kaçýnmasý, soykýrým iddialarýnýn uluslararasý alanda tanýnmasýný öncelikli dýþ politika hedefi olarak benimsemesi ve BM Güvenlik Konseyi kararlarýna raðmen iþgal altýnda tuttuðu Azerbaycan topraklarýndan geri çekilmemesi Türkiye-Ermenistan iliþkilerinin normalleþmesini önleyen unsurlardandýr. 24

25 Dr. Fatih Özbay Türkiye, baðýmsýzlýklarýný kazandýktan sonra Azerbaycan ve Gürcistan ile ekonomi, finans, ticaret, enerji, ulaþým, eðitim, saðlýk, turizm, kültür ve savunma gibi alanlarda birçok anlaþma imzalamýþtýr. Türkiye-Azerbaycan ve Türkiye-Gürcistan ekonomik ve siyasi iliþkileri gittikçe ilerlemektedir. Türkiye nin Kafkas politikasý, Azerbaycan ve Gürcistan ile yakýn iliþkiler tesis etmek, Ermenistan a karþý mesafeli davranarak diyalog yollarýný açýk tutmak, Ýran ve özellikle Rusya ile bölgesel nüfuz için rekabet etmek olarak özetlenebilir. Türkiye nin Güney Kafkasya bölgesine yönelik politikasýnýn temelini egemenlik ve toprak bütünlüðüne sahip; barýþ, istikrar ve iþbirliði içerisinde yaþayan devletlerin varlýðý ve bu ülkelere çaðdaþ dünya ile entegrasyon yolunda siyasi ve ekonomik destek saðlanmasý oluþturmaktadýr. Türkiye nin Kafkasya ya yaklaþýmýnda bölge ülkelerin baðýmsýzlýklarýnýn ve toprak bütünlüklerinin korunmasý ve ekonomik güçlerinin artýrýlmasý öncelikli amaç olmak 25

26 RAPOR NO: 15 Uluslararasý politikalar ekseninde Kafkasya zorundadýr. Rusya ile ticari ve siyasi iliþkiler oldukça ilerlese bile Kafkasya da iki ülkenin çýkarlarýnýn çoðu zaman uyuþmadýðý unutulmamalýdýr. Türkiye, Kafkaslarda Türkiye-Gürcistan-Azerbaycan þeklinde formüle edilen doðu-batý eksenini, Rusya ise Rusya-Ermenistan-Ýran þeklinde formüle edilen kuzey-güney eksenini savunmakta ve bunlara uygun politikalar izlemektedir. Rusya, Türkiye nin doðu-batý ekseninde enerji nakil ve ulaþým koridoru olmasýný çýkarlarýna aykýrý görmektedir. Alternatif olarak kuzey-güney enerji nakil ve ulaþým koridorunu geliþtirmek istemektedir. Türkiye, açýsýndan doðu-batý ekseni bölge ülkeleri ve Orta Asya ile ekonomik iliþki ve entegrasyon açýsýndan önemlidir. Türkiye, doðu-batý ekseninde söz konusu ülkeler ile iliþkilerini geliþtirmeye devam etmeli ve bu ülkelerin Avrupa-Atlantik eksenine yaklaþmalarýný aktif biçimde desteklemelidir. Bu baðlamda Türkiye NATO nun Güney Kafkasya ülkelerini içine alarak geniþlemesini Rusya nýn itirazlarýna raðmen desteklemelidir. Türkiye nin Rusya nýn Kafkasya daki gücünü baþka türlü dengeleme olanaðý bulunmamaktadýr. Bu durum Rusya ile iliþkilerin bozulmasý anlamýna gelmeyecektir. Çünkü Rusya-Türkiye iliþk- 26

27 Dr. Fatih Özbay ileri iþbirliði ve rekabetin bir arada olduðu birbirini tamamlayan iliþkilerdir. Türkiye, uluslararasý hukuk çerçevesinde çýkarlarýný Kafkasya da Rusya ya raðmen savunmaya devam etmelidir. Etkinliðini iyice yitiren KEÝÖ de hem ekonomik hem siyasi anlamda canlandýrýlmalýdýr. Bölge ülkelerinin hepsini tek çatý altýnda toplayan tek örgüt olmasýna raðmen etkinliði bulunmamaktadýr. KEÝÖ nün Kafkasya nýn geleceði açýsýndan siyasi yönüne aðýrlýk verilmelidir. Daðlýk Karabað, Güney Osetya ve Abhazya gibi ayrýlýkçý bölge sorunlarý bölgede barýþ ve istikrarýn tesisinin önündeki en temel engellerdir. Bu sorunlarýn çözümlenememesi ve gittikçe daha kötüleþmesi bölgede devletlerarasý ikili ve çok taraflý iliþkilerin geliþmesini olumsuz yönde etkilemektedir. Türkiye, Kafkasya ülkelerindeki tüm ihtilaflarýn barýþçý yollardan çözümünden yana olmalý ve bu ülkelerdeki siyasi istikrara ve ekonomik refaha katkýda bulunmalýdýr. Bu açýdan Rusya-Gürcistan savaþýndan sonra Türkiye nin tekrar gündeme getirdiði Kafkasya Ýstikrar ve Ýþbirliði 27

28 RAPOR NO: 15 Uluslararasý politikalar ekseninde Kafkasya Paktý önemli bir adýmdýr ancak kýsa vadede uygulanmasý oldukça zordur. Bölge ülkelerinin birbirleriyle olan sorunlu iliþkileri böyle bir paktýn daha baþta sorgulanmasýna yol açacaktýr. Kaldý ki böyle bir giriþim uzun zamandýr düþünülüyorsa bile savaþ sonrasý açýklanmasý aslýnda çok geç kalýndýðýna iþaret etmektedir. Ancak yine de Türkiye bu konuda taraflara ýsrarcý olmalýdýr yýlýnda yine Türkiye tarafýndan ortaya atýlan bu pakt Rusya nýn olumsuz tavrý sebebiyle hayata geçirilememiþti. Ayný þekilde yeni teþebbüsün de Rusya nýn onayý olmadan hayata geçmesi çok zordur. Rusya nýn ikna edilmesi ayný zamanda Ermenistan ýn da bu pakta dâhil edilmesi anlamýna gelecektir. Bu ise yýllardýr sorunlu olan Türkiye-Ermenistan iliþkilerini kuvvetli bir diyalog zeminine çekmek olacaktýr. Ermenistan ýn, Azerbaycan topraklarýný iþgali Güney Kafkasya da siyasi istikrarýn, ekonomik geliþmenin ve bölgesel iþbirliðinin önündeki en önemli engeldir. Daðlýk Karabað sorunu konusunda barýþçý, adil ve kalýcý bir çözüm bulunmasý amacýyla AGÝT çerçevesinde faaliyet gösteren Minsk Grubu nun çalýþmalarý yetersiz ve neticesiz kalmýþtýr. Türkiye, Güney Osetya sorununun geldiði noktayý dikkate alarak 28

29 Dr. Fatih Özbay týkanýklýðýn aþýlabilmesi için Minsk Grubu nun çalýþmalarýný diplomatik platformlarda sorgulamaya baþlamalý, bu konuda yeni projeler ve açýlýmlar ortaya koymalýdýr. Türkiye, Ermenistan ve Ermeni diasporasýna uyguladýðý politikalarý tek bir potada deðil ayrý ayrý deðerlendirmelidir. Bölgenin kapalý ve çevrelenmiþ ülkesi olarak Ermenistan siyasi ve ekonomik açýdan diasporaya baðýmlý durumdadýr. Diaspora ise Türkiye-Ermenistan iliþkilerinde yumuþama ve ilerlemeye kesinlikle karþýdýr. Türkiye, Ermenistan ile iliþkilerinde aþamalý olarak bu ülkeyi diyalog zeminine çekecek, güven kazandýrýcý çabalarýna devam etmelidir. Bu çabalarla Ermenistan a ekonomik olarak geliþmesi ve çaðdaþ dünyaya entegre olmasý için Türkiye ile yapýcý bir diyaloga girmesi gerektiði telkin edilmelidir. Bu sayede uzlaþmaz karaktere sahip diaspora ile Ermenistan yönetimi arasýndaki baða darbe vurulacaktýr. Bu bað ne kadar zayýflarsa o kadar Türkiye nin faydasýnadýr. Ermenistan ile diyalog kapýlarý açýlýrsa, Suriye-Ýsrail, ABD-Ýran ve son olarak Rusya-Gürcistan arasýndaki sorunlarda arabulucu olarak inisiyatif alan ve politik manevra alanýný geniþleten Türkiye, Azerbaycan- Ermenistan arasýndaki sorunlarda da arabuluculu rolü oynayabilir. 29

30 RAPOR NO: 15 Uluslararasý politikalar ekseninde Kafkasya Rusya 1991 den sonra batý kurumlarýnýn gerek Avrupa da gerek Kafkasya da doðuya doðru ilerlemesine kendisinin çevrelenmesi olarak bakmýþ ancak son yýllara kadar bu politikalara karþý pasif karakterde cevaplar vermiþtir. Ancak Rusya nýn Kafkasya da statükoyu bozan aþýrý müdahalesi bu duruma artýk aktif ve sert cevaplar vereceðini açýkça ortaya koymuþtur. Türkiye açýsýndan taþýdýðý büyük stratejik önemden dolayý, Rusya nýn Kafkaslarda etkisinin yayýlmasý Türkiye nin çýkarlarýna zarar verecektir. Türkiye bir taraftan Rusya ile iliþkilerini geliþtirirken diðer taraftan Rusya nýn bu politikalarýna karþý dengeleyici politikalar üretmelidir. Türkiye, Rusya nýn Kafkasya da yayýlmasýna ve etkisini artýrmasýna karþý batýnýn ürettiði politikalar konusunda da kendi çýkarlarý prizmasýndan bakarak hareket etmelidir. Türkiye de yaþayan sayýlarý milyonlarla ifade edilen Kafkasya kökenli bir diaspora bulunmaktadýr. Türkiye bölge ülkelerinin egemenlik ve toprak bütünlüðünü savunurken ayný zamanda nüfus yapýsý, kültürel yakýnlýk ve tarihi baðlar nedeniyle bölgedeki sorunlarla yakýndan ilgilenmek durumundadýr. Bunu yaparken ülkelerin 30

31 Dr. Fatih Özbay tepkisini çekmemeye çalýþmalý, içiþlerine müdahale ediyor görüntüsü vermemelidir. Örneðin Türkiye nin Kuzey Kafkasya politikasý, ayný zamanda Türkiye nin Rusya Federasyonu politikasýnýn bir parçasýdýr. Ayný þekilde Ahýska Türkleri politikasý Türkiye nin Gürcistan ile iliþkilerinden ayrý düþünülemez. Bu baðlamda, Gürcistan ile iliþkiler geliþtirilirken bir taraftan da Ahýska Türklerinin Gürcistan daki yurtlarýna dönebilmeleri için Avrupa Konseyi Parlamenter Asamblesi nin Ocak 1999 da aldýðý Ahýska Türklerinin yurtlarýna geri dönüþüne dair kararýn Gürcistan tarafýndan uygulanýþýný takip etmelidir. Bünyesinde barýndýrdýðý Kafkas kökenli nüfusu vasýtasýyla Kafkasya daki halklarý birbirine yakýnlaþtýracak projeler ortaya koyarak Kafkasya Evi bilincini geliþtirmelidir. Kafkasya nýn birbirine düþman halklarýn coðrafyasý olarak kalmasý Türkiye nin hemen yaný baþýnda patlamaya hazýr kriz ve savaþlarla her an yüz yüze olmasý demektir. Bu durum ise çevresinde istikrar ve barýþ ortamý isteyen Türkiye nin çýkarlarýna büyük zarar verecektir ve zaten hâlihazýrda vermektedir. Bütün bunlarý yaparken ayný zamanda Türkiye Kafkasya bölgesinde kriz yönetimi kabiliyetini arttýrmaya ve 31

32 RAPOR NO: 15 Uluslararasý politikalar ekseninde Kafkasya geliþtirmeye çalýþmalýdýr. Kafkasya da Aðustos 2008 de ortaya çýkan kriz Türkiye ye daha güçlü ve istikrarlý bir ülke olmasý gerektiðini bir kez daha hatýrlatmýþtýr. Bölge ülkeleri açýsýndan ise uluslararasý hukuk çerçevesinde hareket eden istikrarlý ve güçlü bir Türkiye ye olan ihtiyacý ortaya çýkartmýþtýr. Bu baðlamda Türkiye nin AB üyeliði konusu yaný baþýndaki sýcak ve sorunlu bölge Kafkasya nýn istikrarý ve dolayýsýyla ulusal çýkarlarýnýn korunmasý açýsýndan öncelikli yerdedir. AB üyesi bir Türkiye Kafkaslarda istikrar ve barýþýn teminine çok büyük katkýlarda bulunacaktýr. 32