Güncel: Eðirdir Gölü nün Geçmiþi Üzerine Bir Yorum

Transkript

1 Güncel: Eðirdir Gölü nün Geçmiþi Üzerine Bir Yorum Muhittin Görmüþ SDÜ Jeoloji Mühendisliði Bölümü Öz: Deðiþen Coðrafya ve Miryokefalon Savaþý adlý kitabýn (Topraklý, 2010) iki önemli görüþ üzerinde yoðunlaþtýðý anlaþýlmaktadýr. Ýlki Miryokefolon Savaþý'nýn gerçekleþtiði yer; ikincisi ise gölün tarih süreci içerisinde iki ayrý göl halinde bulunduðudur Þüphesiz ki bu iki önemli konunun kaleme alýnýp, tarihi belgeler ile ortaya konmasý Eðirdir gölü geçmiþi ve Türk tarihi açýlarýndan farklý bilimcilerin dikkatini çekmektedir. Bu yazýda deðinilen konularýn olabilirliði bir yerbilimci gözüyle ele alýnmýþtýr. Ayrýca, 5 Haziran Cumartesi günü Yalvaç- Kemerboðazý (Eðirdir) arasýnda gerçekleþtirilen arazi gezileri ile de konu deðiþik yönetici, bilimci ve medya mensuplarý ile arazide tartýþýlmýþ ve problemlerin çözümü üzerinde durulmuþtur. Jeolojik anlamda gölün çok geniþ alanlarý kapladýðý ve Akdeniz'in atasý olarak bilinen Tetis Okyanusu'nun kalýntýlarý þeklinde Anadolu yükselimlerinde kalan göller þeklinde meydana geldiði düþünüldüðünde Eðirdir Gölü geçmiþini yorumlamada iki kavramýn ortaya atýlabileceði görülür. Bunlardan ilki Eðirdir Gölü'nün jeolojik geçmiþi (insanlýk tarihi önceleri, binler, milyon seneler öncesi), ikincisi ise gölün yakýn tarihi (insanlýk tarihi). Tarihin gerçeklerine yapýlacak ayrýntýlý arkeolojik, jeolojik, jeofizik, iklimsel, zirai, biyolojik ve tarihi bilimsel kanýtlarla ulaþýlabileceði düþünülür. Öncelikli olarak Deðiþen Coðrafya ve Miryokefalon Savaþý baþlýklý bir kitap ile geçmiþe bir yorum getirdiði için Ramazan Topraklý'yý tebrik ediyorum (Þekil 1). Elindeki tarihi belgeler (tarihi yazýlar ve yöredeki tarihi kalýntýlar) ile geçmiþin aydýnlatýlmasý için çaba göstermiþ ve Eðirdir'in iki ayrý göl halinde olduðunun (Þekil 2) verilerini sunmaya çalýþmýþtýr. Bu amaç doðrultusunda 5 Haziran Cumartesi günü yörede gerçekleþtirilen arazi gezisi ile de gözlemlerini Ankara, Afyon, Isparta, Gelendost ve Afþar'dan katýlan deðiþik kamu ve kuruluþlarýndan gelen yönetici, gazeteci, yazar, bilimci ve kiþilere aktarmaya çalýþmýþtýr. Saha gezisi, Yalvaç, eski Üç Gözlü Roma Köprüsü, Sivri Tepe, Kemerboðazý, Miryokefelon Kalesi, Çimenlik Tepe ve Gelendost arasýndaki güzergahta otuzu aþkýn katýlýmcý ile gerçekleþtirilmiþtir. Kemerboðazý çevresinde sandallarla geçiþ sürecinde Kemerboðazý'nýn darlýðý, Miryokefelon kale kalýntýlarý ve boðazdaki sazlýk oluþumlar dikkat çekici olmuþtur. Savaþýn nerede ve kimler tarafýndan yapýldýðý, neden ve sonuçlarýnýn ne olduðu bir Türk olarak bizi ilgilendiriyorsa da bir yerbilimci olarak bizi ilgilendiren konu, gölün iki ayrý göl halinde olduðu fikridir. Gölün geçmiþinin bir yerbilimci gözüyle ele alýnmasý gerekliliði açýktýr. Ayrýca, Erol Kesici (SDU Su Ürünleri Fakültesi, Eðirdir) tarafýndan ileri sürülen tek göl fikri konunun üç baþlýk altýnda tartýþýlmasýný ortaya koymaktadýr (Çizelge 1). Çizelgede oluþan fikirler karþýlaþtýrýlarak bu fikirler üzerinde ne yapýlabilir düþüncesi de verilmeye çalýþýlmýþtýr. Þüphesiz fikirleri öne sürenlerin ve konu ile ilgilenenlerin tartýþacaklarý bir toplantý düzenlenmesi, Valilik kontrölünde bir proje kapsamýnda çalýþýlmasý yöre geçmiþinin ortaya konmasý açýsýndan son derece önemlidir. Eðirdir Haber'den gazeteci Zeki Tarhan Bey'in farklý görüþleri bir araya getirerek konu üzerinde halkýmýzý bilgilendirmesini de saygýyla karþýlýyor ve kendisine teþekkür ediyorum. Gerek hidrojeoloji, kirlilik konularýnda ve gerekse de saha gezileri, çökelme, jeofiziksel veriler vb. konularda ilgililerin görüþlerini yayýnlamasý da konunun önemsendiði ve tartýþýlmasý gereken bir konu olduðunu göstermektedir. Bu yazýnýn amacý farklý düþünceleri tartýþmak ve göl ile ilgili jeolojik verileri sentez ederek sunmaktýr. 4

2 Þekil 2. Bin yýl öncesinde Eðirdir ve Hoyran Gölü Þekil 1. Topraklý (2010) nýn yazdýðý kitabýn kapaðý Eðirdir Gölü doðu ve batý yakasýnda insanlýk tarihi öncesine dayanan bulgularýn gözlenmiþ olmasý, Eðirdir Gölü tarihinin jeolojik ve tarihi süreç içerisinde ele alýnmasýný ortaya çýkarmaktadýr. Jeolojik Süreçte Eðirdir Gölü Eðirdir Gölü'nün jeolojik geçmiþi ile ilgili kýsa bir bilgi Görmüþ vd. (2001)'de þu þekilde sunulmuþtur: Yeryuvarýnýn yaþý yaklaþýk milyar yýl olarak bilinmektedir. Bu zamanýn ancak 0.5 milyar yýllýk dilimi organizma kalýntýlarý (fosillerle) ve litolojik (kaya) gözlemler ile ayrýntýlý bir þekilde ortaya konmuþtur. Yüz yýl, bin yýl gibi bir sürecin milyon ve milyar yýllar içerisinde ne denli küçük kaldýðý açýktýr. Dolayýsý ile yüz yýl ya da bin yýl içerisinde birçok deðiþim gerçekleþiyor ise milyon ve milyar seneler içerisinde çok daha anlaþýlmasý güç olaylarýn meydana geldiðini düþünmek gerekir. Eðirdir Gölü çevresinin, hatta Türkiye'mizin deðiþik milyon yýllar önce deniz etkisinde kaldýðý, denizlerin çekildiði, tekrarlayan deniz ve göl geliþimlerinin olduðunu düþünmek anlamsýz olmamaktadýr. 5 Keza, deniz ve göl yorumlarýnda birçok veriler (kaya çeþitleri, kayalarýn içerisindeki denize, göle ait organizma kalýntýlarý, kayalarýn bütünlüðü, renkleri, içerisindeki tanelerin özellikleri gibi) deðerlendirilmektedir. Eðirdir Gölü çevresindeki kayalar ve sedimanlar incelendiðinde genelde iki farklý tip olduklarý görülür. Bunlar (1) sert zemine ait kayalar ve (2) yumuþak, tutturulmamýþ zemine ait çökeller þeklindedir. Jeolojik zamanlar içerisinde katýlaþmýþ sert zemin kayalar, gölün batý yakasýndaki yüksek daðlarda, hatta bazý koylarda görülür. Günümüzden yaklaþýk milyon yýl öncesi (Permiyen-Triyas) denizlerine ait kayalar olduðu gibi milyon (Jura-Kretase), 30 milyon (Eosen), 10 milyon (Miyosen) yýl öncelerine ait deðiþik tür karbonatlý ve kýrýntýlý sedimenter kayalar da bulunmaktadýr. Hatta, Eðirdir Gölü çevresinde milyon yýllar önce oluþan bir okyanusun ürünü olan maðmatik-ofyolitik yeþil kayaçlarý da görmek olaðandýr. Bu kayalarýn bazýlarý yerinde oluþan tip (otokton), bazýlarý ise taþýnmýþ (allokton) kütleler olarak bilinir (Gutnic vd., 1979). Bunlara ek olarak, Isparta çevresinde, günümüzden yaklaþýk 1-2 milyon yýl öncesine kadar karasal ortamda etkili olan Gölcük volkanizmasý ile ilgili volkanik ve volkaniklastik kayalara da rastlanýlmaktadýr (Gutnic vd., 1979). Tüm bu kayalar içerisindeki fosil ve litolojik özellikler ile eski deniz ve gölleri iþaret etmektedirler.

3 Çizelge 1. Eðirdir Gölü geçmiþi ile ilgili fikirler FÝKÝR ÝKÝ GÖL VARLIÐI TEK GÖL VARLIÐI JEOLOJÝK/TARÝHÝ GÖL KAVRAMLARI Fikir sahipleri Ramazan Topraklý Erol Kesici Muhittin Görmüþ Veriler Ne yapýlabilir? Tarihi yazýtlar, arkeolojik veriler -Yenice Köprüsü kalýntýlarýnýn aranmasý - Göl altýnda kaldýðý düþünülen köylerin araþtýrýlmasý - Savaþ verilerinin elde edilmesi - Tarihçilerle birlikte verilerin gözden geçirilmesi (Kemal Göde ile birlikte) - Yeni arkeolojik verilerin elde edilmesi ve araþtýrýlmasý (Fahrettin Dýzlak ile birlikte) Biyolojik veriler - Eski sazlýk verilerinin deðerlendirilmesi - Eski ve yeni biyolojik verilerin karþýlaþtýrýlmasý Paleontolojik, stratigrafik, sedimantolojik, tektonik veriler - Jeoradar verilerinin yenilenmesi (Zakir Kanbur ve Hasan Hüseyin Aksu ile birlikte) - Kemerboðazý su altý gözlemleri, birkaç sýð sondaj verisi gözlemleri (varsa eski toprak oluþumlarýnýn çalýþýlmasý) - Yeni fosil gözlemleri - Depremsellik verilerinin araþtýrýlýp, tartýþýlmasý (bir tektonikci uzman ile) - Çökelme özelliklerinin Kemerboðazý çevresinde yapýlmasý (Kubilay Uysal ile birlikte) - Hidrojeolojik verilerin tartýþýlmasý (Remzi Karagüzel, Ayþen Davraz bu konu üzerine çalýþmaktadýr) Tutturulmamýþ ya da çok az tutturulmuþ ikinci tip zemin, düzlük arazilerde (Isparta ovasý, Atabey Ovasý gibi), dað eteklerinde (Eðirdir Komanda Okulu çevresindeki gibi), vadilerin göl ile birleþtiði kesimlerde (Barla) ve gölün kenarlarýnda (plaj kumlarý, bataklýk gibi) görülür Bunlar, günümüze daha yakýn son 1 milyon yýl içerisinde Kuvaterner-Güncel zamanda çökelmiþ karasal çökeller (göl, nehir, sel, alüviyal yelpaze, yamaç döküntüleri vb) olarak bilinir. Senirkent Ovasý ve diðer bazý ovalarýn topoðrafik görünümleri, sondajlardan çýkan eski bir göle ait fosil kavkýlarý ve sedimanlarý, son bir milyon yýl öncesinde Eðirdir Gölü'nün bu alanlarda da etkili olduðunu göstermektedir. Keza, Gölcük volkaniklerine ait klastiklerin Eðirdir Gölü kenarlarýna kadar ulaþan bir püskürmeye sahip olduklarý, Eðirdir þehrinin bazý mahallerinin yerleþtiði yamaç konilerinde de izlenmektedir (Nemec vd., 1998; Nemec & Kazancý, 1999). Pomzalý volkanoklastik ara düzeyler, kötü boylanmýþ, yamaç molozlarýnýn arasýnda açýkca görülür. Yarý tutturulmuþ kýrýntýlý bu koniler ayný zamanda yerleþim yeri için kötü bir zemini oluþturduðu da bilinmektedir. Tarihi veriler, insanlýk tarihinin baþlangýcýnýn da yaklaþýk olarak göllerin günümüzdeki seviyelere ulaþtýðý zamana karþýlýk geldiðini göstermektedir. Karada halen rüzgar, yaðmur-sel ve nehir gibi etkilerle aþýnan, taþýnan malzemeler; ovalara, düz yerlere hareket etmekte iken, göl ortamýnda birikme, çökelme gerçekleþmektedir. Fakat ne kadar bir sürede, ne kadar bir kalýnlýkta çökeldiði ayrýntýlý çalýþmalar gerektirmektedir. Son 1-2 milyon senenin çökellerinin, hayvansal ve bitkisel mikro ve makro organizmalarýnýn incelenmesi jeolojik anlamda yorumlarý kolaylaþtýrmaktadýr. Ayrýca, gölün taban topoðrafyasýný, tabandaki kayalarýn-sedimanlarýn yayýlýmlarýný etkileyen tektonizma (kýrýk, yükselme vb. hareketleri inceler) da dikkat çekicidir. Çünkü gölün bugünkü yorumu bir çöküntü gölü oluþu þeklindedir ve gölün her iki tarafýnda deðiþik büyüklüklerde aktif ya da aktif olmayan faylar bulunmaktadýr (Koçyiðit, 1984). Son yýllarda Burdur ve Dinar da olan depremler de Göller yöresinin günümüzde de etkili olan bir fay sistemine sahip olduðunu iþaret etmektedir. Dolayýsý ile Gölde aktif bir þekilde çöküntünün de devam ettiði bilinmektedir Bu yazýdan kýsaca jeolojik tarihin milyon, milyar seneler ile baðlantýlý olduðu, bilimsel çalýþmalarla jeolojik tarihin açýða çýkarýldýðý görülmektedir. Keza, Görmüþ vd. (2003, 2007), Isparta yakýnlarýndaki Senirce çevresinde gözledikleri çökel ve organizma kalýntý özelliklerine göre Burdur Gölü'nün jeolojik süreçte daha geniþ alanlar kapladýðýný göstermiþlerdir. Bir baþka deyiþle jeolojik sürecin çok eskilere dayandýðý, milyon milyar seneler ile ifade edilebileceði açýktýr. 6

4 Benzer þekilde Eðirdir Gölü ve çevresinde aþaðýda özetlenen gözlemler ele alýndýðýnda Eðirdir Gölü'nün daha geniþ alanlarda olduðu açýktýr. Verilerin birkaçý þöyledir. (1) Gelendost çevresinde gözlenen fosil (eski organizma kalýntýlarý) bulgularýn aynýsý Barla yakasýndaki kayalarda da bulunmaktadýr. (2) Kudret Haný'nda kullanýlan ve Avþar Köyü Camisinde bulunan taþlar içerisinde günümüzde Hoyran Gölü'nde yaþayan Planorbis sp. gibi gastropod kalýntýlarý gözlenir. Bu taþlar, Gelendost, Avþar tarafýnda bulunan taþlardýr. (3) Kaya özelliði ile Gelendost ve Barla'daki taþlarýn benzer özellik sunduklarý, killi kireçtaþlarý þeklinde daha geniþ alanlar kaplayan eski gölde (insanlýk tarihi öncesi) çökeldiði anlaþýlmaktadýr. Aþaðýdaki þekilde birkaç organizma kalýntýsý ve Gelendost, Barla çevrelerindeki eski göl çökelleri resimleri verilmiþtir. Þekil 3. Eðirdir Gölü'nün jeolojik süreç içerisinde daha geniþ alanlar kapladýðýný kanýtlayan birkaç görüntü. 1) Dreissenia sp. (bunlar þu anda gölde yaþayan organizma kalýntýlarý olup, bunlarýn eski göl çökelleri içerisinde de bulunduklarý gözlenmiþtir), 2) Gastropod kavkýsý, 3) Eski göl çökelleri içerisindeki Planorbis sp. 4) Eski göl çökelleri, Gelendost taraflarý (yataya yakýn tabakalý bu çökeller bol miktarda eski göl çökelleri içermektedir, çökel özellikleri, organizma kalýntýlarý eski göl alaný olduðunu göstermektedir), 1 ve 2 nolu resimler Görmüþ vd. 2003'den alýnmýþtýr. 7

5 Planorbis planorbis (A) (B) Dreissenia bouldourensis (C) (D) Micromelania sp. Stagnicola palustris? Isoderella sp. (E) (F) Eðirdir Gelendost eski göl ortamýný iþaret eden gastropod fosilleri (A, C, E), güncel göl ortamýnda yaþayan bivalv (D) ve gastropodlar (B, F) ölçek:1cm 8

6 Ýnsanlýk tarihi sürecinde Eðirdir Gölü Konu ile ilgili olarak kýyý kenar çizgisi çalýþmalarý (Görmüþ vd ve bilirkiþi raporlarý) incelendiðinde birçok verinin birlikte deðerlendirilmesi gerekliliði ortaya çýkmaktadýr. Keza, Görmüþ vd. (2010) tarafýndan belirtilen kriterlerin (1) Sedimantasyon verileri (çökel özellikleri, organizma kalýntýlarý) 2) Jeomorfolojik geliþim (geometri, eðim, dýþ olay etkileri), 3) Zirai bulgular (toprak geliþimi, bitki yaþlandýrmalarý), 4) Tektonizma özellikleri (depremsellik öyküsü), 5) Ýklim-su seviye deðiþimleri, 6) Topoðrafya haritalarý (eski ve yeni topoðrafya haritalari), 7) Hava fotoðraflarý ve uydu görüntüleri, 8) Tarihi veriler (tarihi yapýlar, tarihi kayýtlar), 9) Suni yapýlar, 10) Önceki rapor deðerlendirmeleri) son yüzyýl için kýyý kenar çizgisi takibinde önemi tartýþýlmýþtýr. Kýyý çizgisi deðiþimlerinde þu iki önemli olgunun düþünülmesi gerekmektedir. I. Su derinliði II. Su birikimini etkileyen faktörler (jeolojik yapý, iklim, suni yapýlar, çökelme, biyolojik döngü, neotektonik olaylar vb.) Su derinliði: Eðirdir Gölü, Hoyran ve Eðirdir taraflarýnda derinleþen (DSÝ verilerine göre maksimum metre dolaylarýnda), Kemerboðazý ve göl kenarlarýnda sýðlaþan bir özelliðe sahiptir. Topraklý tarafýndan ileri sürülen Yenice Köprüsü ve bir nehir varlýðýnýn olduðu Kemerboðazý bölgelerin derinliklerinin sýð olduðu, muhtemelen 3-5 metre derinliklere sahip olduðu görülür. Doktora öðrencim Hasan Hüseyin Aksu tarafýndan gerçekleþtirilen jeoradar verileri de bu boðaz kýsýmlarýnýn derinliklerinin az olduðunu göstermektedir. Su birikimini etkileyen faktörler: Eðirdir Gölü'nün her iki tarafýnda içerisinde ve üzerlerinde erime yapýlarý bulunduran karbonatlý kayalarýn yaygýn olduðu görülür. Bunlar Eðirdir Gölü'nü besleyen yer altý sularý bulunduran kayalardýr. Ramazan Topraklý tarafýndan ileri sürülen kayalardan çýkan sular nehri besliyordu mektup tercümesindeki bu sularýn karstik dediðimiz boþluklardan gelen (bugün benzer görünümleri Fethiye-Saklýkent, Sütçüler vb. yerlerde açýkca görmekteyiz) sular olmalýdýr. Ýklimsel deðiþimler (su seviyesinin son yüzyýl içerisinde maksimum metreye çýktýðý anlaþýlmaktadýr), suni yapýlar (Kovada Gölü tarafýndaki kanallar, Eðirdir Gölü suyu kullanýmý suyun boþalýmýný saðlamaktadýr), çökelme hýzý (Doktora öðrencim Kubilay Uysal, Bedre sahillerinde üç yýlda yaklaþýk, santimetrelik göl kenarýnda karasallaþma gözlemiþtir (Þekil 4). Bataklýk oluþumlarý, insanlar tarafýndan yapýlan seddeler ve dolgular da çökelmeyi etkilemektedir), biyolojik döngü (göl kenarlarýndaki sazlýk geliþimleri, çürümeleri, gölde yaþayan organizma kalýntýlarý da önemlidir. Bu konuda Eðirdir Su Ürünleri Fakültesi'nden Erol Kesici'nin makaleleri bulunmaktadýr) ve tektonizma (depremler düþme ve yükselmelere neden olmakta, her yüzyýlda Eðirdir Gölü çöküntüsünde santimetrelik düþüþ olasý gözükmektedir, fakat çalýþýlýp desteklenmelidir. Tektonik hatlar (faylar) su kaynaklarýnýn da çýkmasýna neden olan jeolojik yapýlardýr) düþünüldüðünde göldeki üç-beþ metrelik yükselme ve düþmenin mümkün olabileceði görülür. a b Þekil 4. Bedre koyundaki iskelede sediman birikimi a)mayýs 2006 b) Mayýs 2009 (Görmüþ vd, 2010) 9

7 Dolayýsý ile insanlýk tarihi sürecinde Eðirdir Gölü'nün iki ayrý göl olduðu fikri önemsenmesi ve dikkate alýnmasý gereken bir hipotez olarak karþýmýza çýkmaktadýr. Ne yapýlabilir? Son beþ yüz ya da bin yýl içerisinde üç-beþ metrelik su yükselimi ve kaplanan alan itibarýyla bu kadar su birikintisinin mümkünlülüðü (A), Eðirdir Gölü bir çöküntü gölü olduðuna göre, üç beþ metrelik düþüþ (B) ve çökelme hýzý, su birikim faktörleri (C) tartýþýlmasý gereken konulardýr. Kemerboðazý kesiminde yapýlacak su altý gözlemleri, birkaç metreye kadar çökel örnek alýmlarý, jeoradar verilerinin farklý profillerde alýnmasý biz yerbilimcilerin yapacaðý iþler olarak görülmektedir. Eðer su altýndaki çökellerde eski karasal toprak oluþumlarý, bunu örten göl çökelleri, tarihi kalýntýlar gözlenebilirse bu hipotezin doðruluðu kanýtlanmýþ olacaktýr. Ayrýca, Eðirdir Gölü kýyýlarýndaki eski ve yeni sazlýk geliþimleri vb. gözlemler de önemlidir. Kýsaca bu hipotezin, yapýlacak ayrýntýlý arkeolojik, jeolojik, jeofizik, iklimsel, zirai, biyolojik ve tarihi bilimsel kanýtlarla ulaþýlabileceði açýktýr. Kaynaklar Görmüþ, M. Caran, Þ. Çoban, H. & Yýlmaz, K Bedre-Barla (Eðirdir Gölü Batýsý) arasýnda kýyý kenar çizgisi. 1. Eðirdir Sempozyumu, 31 Aðustos-1 Eylül 2001, Isparta. Görmüþ M., Caran Þ., Baþayiðit L., Çoban H., Hilal H.A., Uysal K. & Þenol H., Eðirdir Senirkent (Isparta) arasýndaki Pliyo-Kuvaterner sedimanlarý ve Landsat7 ETM+ görüntülerinde yorumu. Süleyman Demirel Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü Dergisi 20. Yýl Jeoloji Sempozyumu Özel Sayý 7(2), 57-72, Isparta. Görmüþ, M., Yaðmurlu, F., Þentürk, M. ve Uysal, K., Jeolojik sentez : Burdur Gölü çevresi, I. Burdur Sempozyumu, Kasým 2005, Burdur, Bildiriler Kitabý (eds. Yýldýz, G., Yýldýrým, M.Z., Kazan, Þ.), I. Cilt, Fakülte Kitabevi Baský Merkezi, Isparta, , ISBN: Görmüþ, M., Uysal, K. ve Uysal A., Eðirdir Gölü Kýyýlarý ve Kýyý-Kenar Çizgisi Problemi. Isparta Ýli Deðerleri Ve Deðer Yaratma Potansiyeli Sempozyumlarý Bildiriler Kitabý, 26 Nisan- 3 Mayýs 2010, Isparta, Topraklý, R., 2010, Deðiþen Coðrafya ve Miryakefolon Savaþý, Semih Ofset Ýskitler-Ankara,ISBN: , 136s. Diðer kaynaklar için ilgili makalelere bakýnýz. Eðirdir gölü kýyýsýnda gözlenen dalga kýrýþýk yapýlarý ve göl midyeleri Bedre Koyu (K. Uysal) 10