RRJETI I GRUPEVE TË GRAVE TË KOSOVËS Shoqata e femrave me aftësi të kufizuara FEMRAT PËR FEMRAT

Transkript

1

2 Përkrahur nga: Zbatuar nga: Konsulentë: RRJETI I GRUPEVE TË GRAVE TË KOSOVËS Shoqata e femrave me aftësi të kufizuara FEMRAT PËR FEMRAT Arben Shala Bari Zenelaj

3 1

4 Republika e Kosovës Republika Kosova Kosova Cumhuriyeti Republic of Kosovo Komuna e Prizrenit Opština Prizren Prizren Belediyesi Municipality of Prizren Strategjia Komunale dhe Plani i Veprimit për Persona me Aftësi të Kufizuara Prizren,

5 Të nderuar qytetarë të Komunës së Prizrenit Strategjia komunale dhe plani i veprimit për persona me aftësi të kufizuara është edhe një kontribut i jonë i radhës, përmes së cilit dëshirojmë që ta konfirmojmë vullnetin tonë politik dhe përkushtimin institucional të komunës së Prizrenit për të bërë ndryshime pozitive me synim sigurimin e shërbimeve kualitative për të gjithë qytetarët e saj pa dallim përkatësie etnike, fetare, politike dhe statusi social. Personat me aftësi të kufizuara janë një nga grupet sociale më të prekura nga shumë probleme, por më sfidues vazhdon të mbetet varfëria dhe pasojat e saja socio-ekonomike. Përqasja në mes të varfërisë, pa-aftësisë dhe përjashtimit social ndikon drejtpërdrejt tek personat me aftësi të kufizuara, sidomos në një shoqëri me tregues të ndjeshëm të varfërisë. Andaj duke synuar vazhdimisht që të bëhen ndryshime pozitive institucionale, komuna e Prizrenit vazhdon fuqizimin e kapaciteteve të saja vepruese përmes hartimit të këtij dokumenti strategjik për shërbimet, situatën, dhe fushat e ndërhyrjes për periudhën tri vjeçare për Personat me Aftësi të Kufizuara. Ky dokument strategjik do të shërbejë edhe për promovimin e të drejtave, dinjitetin dhe mirëqenien e kësaj kategorie të qytetarëve në shoqëri. Personat me aftësi të kufizuara duhet të integrohen në të gjitha segmentet e shoqërisë, si në atë ekonomik, politik, shoqërorë dhe kulturorë, dhe pikërisht përmes këtij dokumenti strategjik komuna e Prizrenit përpiqet që të dizajnojë mënyra për të ndërhyrë në zgjidhjen e qëndrueshme të sfidave të cilat hasen sot në procesin e plotë integrues të PAK në shoqërinë kosovare. Sigurimi i një mbështetjeje të plotë institucionale dhe pjesëmarrja aktive e personave me aftësi të kufizuara në jetën shoqërore dhe në zhvillim, promovimi dhe avancimi i të drejtave të tyre, mbrojtja e dinjitetit, dhe mbështetja për të pasur qasje të barabartë në punësim, arsimim, dhe shërbime janë dhe do të mbeten prioritet i punës së komunës së Prizrenit. Veprimet e propozuara në këtë dokument strategjik të komunës së Prizrenit, shprehin qartë se çfarë duhet të ndërmerret me qëllim të përmbushjes së këtyre pritjeve të cilat burojnë nga ky dokument. Me këtë rast dëshiroj që personalisht t i inkurajoj institucionet e qeverisjes komunale të komunës së Prizrenit, përfaqësuesit e organizatave të shoqërisë civile, të komunitetit të biznesit, komunitetet etnike dhe komunitetin ndërkombëtar që t i bashkëngjiten kësaj nisme të zbatimit të këtij dokumenti strategjik dhe që të punojmë të gjithë së bashku, duke e shprehur gatishmërinë time të pa rezervë për të arritur që të ndërtojmë një qeverisje lokale e cila është në shërbim të qytetarit. Le të jetë kjo ftesa ime për të gjithë për t u përfshirë në këtë ndërmarrje të rëndësishme për qytetarët tanë dhe të gjithë së bashku të vlerësohemi mbi baza të arritjeve tona. Sinqerisht, Prof. Dr. Ramadan MUJA Kryetar i Komunës së Prizrenit 3

6 Falënderimet Hartimi i Strategjia komunale dhe plani i veprimit për persona me aftësi të kufizuara ishte një përpjekje e përbashkët e institucioneve të ndryshme të Komunës së Prizrenit, Gratë për Gratë me Aftësi të Kufizuar dhe organizatave të shoqërisë civile të komunës së Prizrenit. Për këtë arsye Komuna e Prizrenit shpreh mirënjohjen e thellë ndaj të gjitha palëve të përfshira në procesin e hartimit të këtij dokumenti strategjik dhe të planit të tij të veprimit, në veçanti ndaj Gratë për Gratë me Aftësi të Kufizuar të përfaqësuar nga znj. Drita Vukshinaj dhe Rrjetit Kosovar të Gruas për bashkëpunimin e ngushtë dhe ndihmën shumë cilësore të ofruar,të cilat dhanë kontribut të çmueshëm dhe mundësuan edhe realizimin e hartimit të këtij dokumenti. Falënderim i veçantë për facilituesit z. Arben Shala dhe z. Bariu Zenelaj, si dhe përfaqësuesit e grupeve parlamentare në asamblenë komunale të Prizrenit, dhe kryesuesin e asamblesë komunale Ztr. Kujtim Gashi për konstruktivitetin dhe kontributin e dhënë në procesin e hartimit të strategjisë komunale dhe të planit të veprimit për Personat me Aftësi të Kufizuar , pa ekspertizën dhe përkushtimin e të cilëve hartimi i dokumentit do të ishte i vështirë. 4

7 Shkurtesat AK AMF DKA DA DBF DKRS DShP DSh DUHP FNV GP IAL KK PAK RrKG QMS QKMF OShC SKPAK ZBGj ZDNj ZL ZIE Asambleja Komunale Ambulanca e Mjekësisë Familjare Drejtoria Komunale e Arsimit Drejtoria e Administratës Drejtoria për Buxhet dhe Financa Drejtoria e Kulturës, Rinisë dhe Sportit Drejtoria e Shërbimeve Publike Drejtoria Shëndetësisë Drejtoria e Urbanizmit dhe Planifikimit Hapësinor Fëmijët me Nevoja të Veçanta Grupi Punues Institucionet e Arsimit të Lartë Kuvendi i Komunës Persona me Aftësi të Kufizuara Rrjeti Kosovar i Gruas Qendra e Mirëqenies Sociale Qendra Komunale e Mjekësisë Familjare Organizatat e Shoqërisë Civile Strategjia Komunale për Persona me Aftësi të Kufizuara Zyra për Barazi Gjinore Zyra për Drejta të Njeriut Zyra Ligjore Zyra për Integrime Evropiane 5

8 Hyrje Personat me aftësi të kufizuara (PAK), apo me nevoja të veçanta është një shtresë e popullsisë e cila përbënë një numër të konsiderueshëm të qytetarëve në komunën e Prizrenit. Pavarësisht aftësive të tyre ata kanë të drejta dhe nevoja për të cilat shoqëria, shteti dhe posaqërisht qeverisja lokale duhet që t i përmbushin konform konventave dhe standardeve ndërkombëtare, si dhe legjislacionit në fuqi në Republikën e Kosovës. Vetëm duke i zbatuar në plotni të gjitha këto obligime institucionale, personat me aftësi të kufizuara do të ndjehen të vlerësuar, të barabartë dhe jo të diskriminuar në raport me qytetarët e tjerë. Pikërisht strategjia komunale për personat me Aftësi të Kufizuara në komunën e Prizrenit, është hartuar në përputhje dhe në kuadër të zbatimit të Strategjisë Nacionale për të Drejtat e Personave me Aftësi të Kufizuar në Republikën e Kosovës dhe të Planit të Veprimit për Zbatimin e Strategjisë Nacionale për të Drejtat e Personave me Aftësi të Kufizuara në Republikën e Kosovës ,dhe gjithsesi duke i konsultuar të gjitha dokumentet tjera vendore dhe ndërkombëtare të cilat e rregullojnë çështjen personave me aftësi të kufizuar. Qëllimi i SKPAK është gjithë përfshirja, eliminimi i barrierave ekzistuese dhe përmirësimi i cilësisë së jetës së personave me aftësi të kufizuara, përmes gëzimit të të drejtave bazë në punësim-formim profesional, arsimim, shërbime shoqërore dhe përshtatshmëri në komunën e Prizrenit. Struktura e SKPAK është e organizuar në tri pjesë kryesore. Pjesa e parë paraqet kontekstin në të cilin është hartuar SKPAK si edhe procesin i cili ka shoqëruar formulimin e kësaj strategjie, kuadrin ligjorë, nocione bazë dhe të dhëna të përgjithshme. Pjesa e dytë është një analizë cilësore në fushën e shërbimit shoqëror, arsimit, punësimit e formimit profesional dhe përshtatshmërisë së ambienteve. Pjesa e tretë përmban ndërhyrjet strategjike në secilën nga fushat për periudhën kohore për përmirësimin e cilësisë së jetesës së personave me aftësi të kufizuara në komunën e Prizrenit. Përcaktimi i Aftësisë së Kufizuar Para se të vazhdohet më tej, konsiderohet të shpjegohet terminologjia e personave me aftësi të kufizuar, në mënyrë që të gjitha palët e interesit të kuptojnë njëjtë terminologjinë e përdorur. Në përputhje me terminologjinë e Kombeve të Bashkuara, me konceptin e mundësive të barabarta të personave me aftësi të kufizuara si dhe në përputhje me kategorizimin ndërkombëtar të Organizatës Botërore të Shëndetësisë (OBSH), termi person me handikap është zëvendësuar me termin Person me Aftësi të Kufizuara (individualisht) dhe Persona me Aftësi të Kufizuara (në nivel shoqëror). Që tani e tutje Persona me Aftësi të Kufizuara (PAK) janë ata persona tek të cilët funksionet fizike, kapaciteti mendor ose gjendja psikologjike kanë prirje të shmangen për më shume se gjashtë muaj nga gjendja tipike për moshën përkatëse, gjë që sjell për pasojë kufizime të pjesëmarrjes së tyre në jetën shoqërore. Ky përcaktim, i cili i përmbahet propozimit të OBSH, nuk bazohet në mungesa reale apo të supozuara. Në qendër të vëmendjes vendoset pjesëmarrja e personave me aftësi të kufizuara në fusha të ndryshme të jetës. Një ndryshim nga kushtet normale do të thotë humbje ose kufizime në lidhje me strukturat fizike, mendore apo psikologjike, të cilat janë të pranishme në moshën përkatëse. Aftësia e Kufizuar ekziston në rast se dëmtimi çon në një kufizim, i cili ndikon në pjesëmarrjen në një ose disa fusha të jetës. Kriteri i zgjatjes prej gjashtë muajsh të kufizimit përjashton parregullsitë e përkohshme, të cilat nuk konsiderohen si aftësi e kufizuar, por nuk përjashton ndërhyrjet e menjëhershme që janë të nevojshme në rastet individuale për shmangien e saj. Kjo ka të bëjë në veçanti me fëmijët, tek të cilët është verifikuar aftësia e kufizuar apo rreziku i mundshëm i aftësisë së kufizuar. 6

9 Parimet Themelore Ky dokument strategjik, për të gjitha palët e interesit, si ato të organizatave të shoqërisë civile ashtu edhe nga institucionet e qeverisjes lokale dhe qendrore, duhet të udhëhiqet nga parimet e përgjithshme të së drejtës për të qenë pjesë e shoqërisë kosovare. Janë gjithsej shtatë parime në bazë të së cilave është hartuar dokumenti strategjik për PAK për rajonin e Prizrenit. Parimi i së Drejtës Shoqërore, Barazisë dhe Mosdiskriminimit Personat me aftësi të kufizuara janë anëtarë të barabartë të shoqërisë; ata mund të kërkojnë të njëjtat të drejta dhe të përfitojnë të njëjtën ndihmë sociale dhe llojet e asistencës si gjithë qytetarët e tjerë; ata nuk duhet të diskriminohen në asnjë fushë të jetës shoqërore. Kjo përfshin ndihmën sociale që i lejon personat me aftësi të kufizuara të jetojnë me dinjitet. Parimi i Vetëvendosjes Vjen nga përqasja me të drejtën shoqërore dhe nënkupton që mjedisi ku jetojnë personat me aftësi të kufizuara, duhet të ndërtohet në mënyrë të tillë që t i inkurajojë ata të jetojnë një jetë të pavarur dhe të jenë të aftë të vendosin vet. Vetëvendosja ka të bëjë gjithashtu me të drejtën për të menaxhuar lëvizjet, kohën dhe pasurinë individuale. Ky parim gjithashtu parashikon që çdo masë në lidhje me rehabilitimin duhet të ndërmerret në bashkëpunim me personat me aftësi të kufizuar. Ai/ajo nuk duhet të trajtohet asnjëherë pa pëlqimin e tij/saj. Parimi i Përfshirjes, Pjesëmarrjes dhe Mundësive të Barabarta Personat me aftësi të kufizuara janë pjesë e shoqërisë ku ata jetojnë, prandaj nuk kanë pse të integrohen, sepse zotërojnë të njëjtat të drejta si njerëzit e tjerë. Ata kanë përfitime që i lejojnë ata të marrin pjesë plotësisht në të gjitha fushat e jetës shoqërore, ku përfshihet rehabilitimi mjekësor, pjesëmarrja në jetën në komunitet dhe në punë. Jetesa pa pengesa është një kusht i rëndësishëm për pjesëmarrje. Parimi i Jetesës pa Barriera dhe Mjedisit të Lirë Ndërtesat dhe shërbimet e tjera, mjetet e transportit, pajisjet teknike, sistemet e përpunimit të informacionit, burimet akustike dhe vizuale të shërbimeve informative dhe të komunikimit dhe mjediset e tjera të krijuara konsiderohen pa pengesa (pa barriera), nëse ato zakonisht përdoren nga personat me aftësi të kufizuar pa vështirësi të veçanta dhe si rregull pa ndihmën e të tjerëve. Parimet e Parandalimit, Identifikimit dhe Trajtimit të Hershëm Ka të bëjë me një numër masash që ndërmerren për të evituar sa të jetë e mundur shfaqjen e aftësisë së kufizuar dhe sëmundjeve kronike në të gjitha grup-moshat dhe në të gjitha fushat e jetës. Në këtë aspekt fusha me rëndësi janë mbrojtja e shëndetit, siguria në punë, parandalimi i aksidenteve dhe mbrojtja e mjedisit. Ky parim gjithashtu përfshin parandalimin e aftësisë së kufizuar përgjatë fëmijërisë së hershme, nëpërmjet masave siç janë imunizimi etj. Kjo reflekton intuitën që sa më herët të identifikohet në fëmijëri një parregullsi, aq më i mirë dhe i shpejtë do të jetë parandalimi i aftësisë së kufizuar ose trajtimi i suksesshëm i saj. Kjo vlen për të gjitha grup-moshat. Parimi i Rehabilitimit Qëndron në bazë të procesit, i cili u siguron personave me aftësi të kufizuara mjetet dhe rrugët për një jetesë të pavarur. Ai ka të bëjë me masat që merren për parandalimin, mënjanimin, lehtësimin apo kompensimin e një aftësie të kufizuar, për parandalimin e përkeqësimit e saj, për nevojën për një kujdes afatgjatë dhe mundësimin e jetës normale për personat me aftësi të kufizuara. 7

10 Parimi i Qëllimshmërisë Parashikon ndihmën që duhet t i ofrohet çdo personi me aftësi të kufizuar dhe personave që kanë rrezik të bëhen të tillë, pavarësisht nga shkaku i aftësisë së tyre të kufizuar, edhe nëse përgjegjësia për këtë ndihmë mbahet nga fondet e dhëna nga institucione të ndryshme. Metodologjia e hartimit të dokumenteve strategjike Hartimi i Strategjia Komunale për Persona me Aftësi të Kufizuara në Komunën e Prizrenit ka filluar në gjysmën e dytë të vitit 2015 me përkrahjen e rrjetit kosovar të gruas (RrGK) dhe komunës së Prizrenit. Fillimisht janë organizuar mbi 10 punëtori me pjesëmarrje të gjerë të të gjitha palëve me interes, ku janë identifikuar fushat problemore që duhen adresuar me strategji. Çdo njërës fushë problemore i është bërë një analizë gjithëpërfshirëse e problemeve duke e përdorur instrumenti e analizës SËOT. Më pas fushave problemore u janë përcaktuar masat dhe veprimet konkrete të ndara sipas përgjegjësive institucionale, si dhe mundësitë ku organizatat e shoqërisë civile mund ta japin kontributin e tyre në zbatimin e këtyre dokumenteve strategjike komunale. Strategjia Komunale për Persona me Aftësi të Kufizuara në Komunën e Prizrenit bazohet në kushtetutën e Republikën e Kosovës, Ligjin për vetëqeverisje lokale, Strategjisë Nacionale për të Drejtat e Personave me Aftësi të Kufizuar në Republikën e Kosovës , dhe të Planit të Veprimit për Zbatimin e Strategjisë Nacionale për të Drejtat e Personave me Aftësi të Kufizuara në Republikën e Kosovës ,statutin e komunës së Prizrenit, si dhe konventën ndërkombëtare për drejtat dhe lirë e njeriut. Në këto dokumente strategjike janë përfshirë pesë fusha problemore të cilat duhen trajtuar nga institucionet e qeverisjes lokale. Po ashtu Plani i veprimit për komunën e Prizrenit për PAK bazohet në këto pesë fusha, të cilat veç e veç janë trajtuar në detaje ku për secilën fushë janë identifikuar masat përkatëse, aktivitetet konkrete, treguesit, institucionet dhe personat përgjegjës për ndërmarrjen e atyre aktiviteteve, përkrahësit si dhe është reflektuar buxheti që është i paraparë nga përgjegjësit dhe përkrahësit, gjegjësisht nga organet lokale të qeverisjes, nga donatorët dhe organizatat e shoqërisë civile. Për hartimin strategjisë dhe të planit të veprimit për PAK në komunën e Prizrenit është formuar një grup i punës, i përbërë nga përfaqësues të komunës dhe asamblistë komunalë, nga organizatat e shoqërisë civile, organizatave jo-qeveritare dhe ekspert të të fushave përkatëse, si dhe organeve gjegjëse komunale siç është ZBGj, ZL dhe ZIE. Përveç kësaj, janë konsultuar edhe përfaqësues të komunave të tjera të Republikës së Kosovës për të marrë praktikat e mira ashtu që kjo strategji dhe ky plan i veprimit të jetë i përdorshëm, i zbatueshëm dhe funksional. Tryezat dhe punëtoritë gjatë fazës përgatitore me sukses i kanë shërbyer synimit për përfshirjen e sa më shumë palëve nga qeverisja lokale dhe komuniteti i organizatave jo-qeveritare. Kjo qasje ofron garanci që strategjia do të zbatohet me sukses dhe do të ketë përkrahjen e shoqërisë së gjerë. Metodologjia e përdorur në procesin e hartimit të strategjisë dhe të planit të veprimit është përmes planifikimit me pjesëmarrje të gjerë, gjegjësisht përmes metodologjisë së kornizës logjike dhe veglave të saja të planifikimit, si analiza SËOT dhe PEST. Ky grup i punës ka analizuar rezultatet e të gjitha punëtorive paraprake duke i definuar në mënyrë eksplicite sukseset, dobësitë, mundësitë dhe rreziqet që lidhen me sfidat e informimit në kohë dhe të pa-anshëm, komunikimit efektiv me publikun dhe pjesëmarrjen e qytetarëve në proceset vendim marrëse dhe aktivitetet tjera të komunës me interes të përgjithshëm në komunën e Prizrenit, në fushat e trajtuara me strategji dhe plan veprimi. Procesi i hartimit të strategjisë dhe planit të veprimit ka ndjekur qasjen pjesëmarrëse dhe qasjen e bazuar në të drejta, duke i ndjekur direktivat vijuese: 8

11 1. Strategjia është hartuar me një qasje pjesëmarrëse të gjerë, duke përfshirë përfaqësues të organeve komunale relevante, organizatave të shoqërisë civile, dhe të mediave. 2. Organizatat e shoqërisë civile dhe të mediave janë përfshihen në zbatimin dhe monitorimin e planit të veprimit. 3. Hartimi dhe zbatimi i strategjisë dhe planit të veprimit shihet në kontekst më të gjerë; nismat tjera të komunës dhe të institucioneve ndërkombëtare janë pika të referimit. 4. Strategjia dhe plani i veprimit nuk synon të zëvendësojë por të plotësojë nismat e përgjithshme. Rrjedhimisht, strategjia dhe plani i veprimit ndjek një qasje kryesore sa herë që kjo është e mundur, e plotësuar me veprime afirmative sa herë që kjo është e nevojshme. 5. Rekomandimet të cilat burojnë nga Karta Evropiane për Vetëqeverisjen Lokale, Këshillit të Evropës si dhe rekomandimet e Kombeve të Bashkuara dhe të Bashkimit Evropian janë direktiva të rëndësishme për hartimin dhe zbatimin e këtij plani të veprimit. 6. Zbatimi i sinqertë dhe realist i strategjisë i bazuar në burimet e identifikuara financiare është kyç për përmirësimin e gjendjes së personave me aftësi të kufizuara. Përfshirja e zbatimit të strategjisë si prioritet është garanci për zbatimin e sinqertë dhe realist. 7. Komuna e Prizrenit do të themelojë një mekanizëm përgjegjës për zbatimin e strategjisë dhe planit të veprimit për persona me aftësi të kufizuara. Zbatimi i dokumentit nga institucionet e qeverisjes lokale Masat dhe veprimet e përshkruara në këtë dokument strategjik duhen të zbatohen në të gjitha politikat dhe projektet, duke vënë në plan të parë të drejtën e personave me aftësi të kufizuara. Rritja e përfshirjes shoqërore të personave me aftësi të kufizuara do të zhvillohet paralelisht me procesin e ndërgjegjësimit të shoqërisë, gjë që do të rezultojë në përfshirjen e saj në këtë proces. Përmes zyrës komunale për drejta të njeriut e cila është përgjegjëse në lidhje më çështjet të cilat kanë të bëjnë me persona me aftësi të kufizuara, vëmendje e veçantë duhet t i kushtohet krijimit të një strukture efektive monitorimi dhe raportimi, e cila do t u mundësojë të gjitha palëve të përfshira në proces, duke futur këtu edhe donatorët ndërkombëtarë, të matin progresin në zbatimin e këtij dokumenti, por edhe ndikimin të cilin e ka pasur zbatimi i një dokumenti të tillë në përmirësimin e gjendjes dhe të standardit jetësor të PAK në komunë e Prizrenit. Sfidat Analiza e politikave aktuale në fushën e aftësisë së kufizuar nxjerr në pah dy sfida kryesore: - Përmirësimin e politikave koherente, të cilat duhet të harmonizohen me standardet dhe praktikat ndërkombëtare - Zbatimin e përpiktë të ligjeve dhe rregulloreve në fuqi Është e vetëkuptueshme se realizimi i përfshirjes së plotë të personave me aftësi të kufizuara në jetën shoqërore ka nevojë për një proces afatgjatë dhe shumë-dimensional, suksesi i të cilit varet në masë të madhe nga përpjekjet e administratës dhe të shoqërisë civile në komunën e Prizrenit. Institucionet komunale duhen të shprehin vullnetin dhe angazhimin e plotë për të punuar në vazhdimësi përkundrejt dy sfidave kryesore të përmendura më lart, duke shprehur njëkohësisht gatishmërinë për të shfrytëzuar përvojën dhe kontributin e organizatave të shoqërisë civile. Institucionet komunale, si objektiv themelor të të gjitha politikave duhet të kenë përmirësimin e konsiderueshëm të kushteve të jetesës së personave me aftësi të kufizuara përmes arritjes së 9

12 Vizioni dhe Misioni i strategjisë komunale për persona me aftësi të kufizuara Vizioni i këtij dokumenti strategjik është që t i kontribuojë institucioneve komunale për tu shndërruar në një qeverisje komunale gjithëpërfshirëse dhe e mundësive të barabarta, e gatshme për ti përmbushur nevojat e personave me aftësi të kufizuara, në mënyrë që ata të përshtaten sa më mirë në të, duke e njohur të drejtën e personave me aftësi të kufizuara për të qenë të ndryshëm dhe për të jetuar jetën e tyre në atë mënyrë që i plotëson nevojat e tyre të veçanta pa paragjykime. Misioni i dokumentit strategjik, gjegjësisht obligimi që komuna merr përsipër për PAK është që të përmirësohet jeta e personave me aftësi të kufizuara në komunën e Prizrenit. Komuna e Prizrenit, përmes realizimit të këtij dokumenti strategjik, ndërmerr veprime të cilat çojnë drejt një shoqërie ku personat me aftësi të kufizuar janë pjesë e një bote pa barriera, ku çdokush ka mundësinë për të bërë zgjedhje për ta përmirësuar jetën e vet dhe për të çuar një jetë të pavarur dhe me dinjitet. Objektivat e strategjisë komunale për persona me aftësi të kufizuara Me këtë objektiv është synuar që të lehtësohen në njërën anë, dhe në anën tjetër të përmirësohen shërbimet shëndetësore për PAK në komunën e Prizrenit. Për ta mundësuar arritjen e këtij synimi të institucioneve komunale janë planifikuar të ndërmerren një sërë masash dhe veprimesh, të cilat përkojnë me detyrat dhe përgjegjësitë e nivelit lokal të qeverisjes. Ngritja e kapaciteteve të personelit shëndetësor për ofrimin e shërbimeve shëndetësore për PAK është masë e planifikuar me kujdes e cila do të çoj në përmirësimin e shërbimeve shëndetësore për PAK. Fillimisht do të zbatohet një analizë e gjendjes shëndetësore dhe nevojave për kujdes shëndetësor për PAK në komunën e Prizrenit. Të gjeturat nga kjo analizë e gjendjes do ta determinojnë nevojën për intervenim në përmirësimin e kapaciteteve të personelit shëndetësor për ofrimin e shërbimeve shëndetësore për PAK. Do të organizohen trajnime të strukturuara për ekipet mjekësore dhe infermierët që ofrojnë shërbime shëndetësore specifike për PAK. Ngritja e kapaciteteve të kuadrit mjekësor për zbulimin e hershëm të shkaktarëve që rezultojnë në aftësi të kufizuar, ngritja e mëtutjeshme profesionale e personelit mjekësor në fushën spinale dhe rehabilituese, përfshirë infermieret janë veprime të cilat pritet që të ndikojnë pozitivisht në identifikimin e hershëm të shkallës së aftësisë së kufizuar por edhe të trajtimit adekuat në zbutjen e aftësisë së kufizuar. Në mënyrë që komuna Prizrenit të posedojë informata të detajuara mbi numrin e PAK, do të ndërtohet një bazë e të dhënave për PAK. Kjo bazë e të dhënave do të shërbejë për nevojat e institucioneve komunale dhe e njëjta do të përditësohet vazhdimisht. Sigurimi i qasjes në gjuhën e shenjave në ofrimin e shërbimeve shëndetësore dhe përmirësimi i shërbimeve emergjente për personat e shurdhër, po ashtu do të jetë një kontribut i rëndësishëm i komunës karshi ofrimit të shërbimeve kualitative për PAK. Sigurimi i mjeteve të nevojshme për PAK duke e vënë prioritet furnizimin me barna dhe materiale shpenzuese dhe sigurimi i materialit për inkontinencë si dhe materialit për plagë dekubitare, do të jetë një obligim institucional i cili do t i kontribuojë përmirësimit të shërbimeve shëndetësore për PAK. Rol të rëndësishëm në çështjen e aftësisë së kufizuar padyshim që luanë ndërgjegjësimi i komunitetit në fushën e PAK. Hartimi i programit për edukim shëndetësor dhe i pakos informuese për prindër në zbulimin e hershëm të shkaktarëve që rezultojnë në aftësi të kufizuar dhe zbatimi i programit për edukim shëndetësore për prindër për të ndikuar në zbulimin e hershëm të shkaktarëve që rezultojnë në aftësi të kufizuar, llogariten si veprime të domosdoshme institucionale të cila ndihmojnë në 10

13 identifikimin e hershme të aftësisë së kufizuar dhe parandalimin e përhapjes së mëtejme të tij. Vetëdijesimi për vaksinim me kohë të fëmijëve e ndihmon pikërisht këtë përpjekje parandalimi të përhapjes së aftësisë së kufizuar. Mbasi që kemi të bëjmë me një kategori të ndjeshme të shoqërisë dhe kufizimeve në mobilitetin e tyre, planifikohen veprime të ofrimit të shërbimeve mobile të komunës, e cila paraprakisht do të caktoj punëtorët shëndetësorë nga mjekësia familjare dhe do ti Identifikoj lagjet ndërurbane, urbane dhe rurale për vizita. Do të hartohet një kalendar për vizita sistematike mobile për PAK, të cilat veç tjerash do të kryejnë vaksinimin periodik dhe PAK do t u ofrojnë librezat e imunizimit. Ofrimi i këshillime profesionale për PAK në kuadër të këshillimores ekzistuese, ku do të delegohet personeli mjekësor i trajnuar për PAK, do të jetë një veprim i radhës i cili do t i kontribuojë përmirësimit të shërbimeve të përgjithshme shëndetësore për PAK. Lehtësimi i qasjes në shërbimet shëndetësore për PAK do t i kontribuojë ndërtimi i një sistemi elektronik i dosjeve shëndetësore, me të dhëna të përditësuara dhe i shkëmbimi i të dhënave me qendrat tjera shëndetësore / AMF-të. Lehtësim shtesë tërë këtij veprimi institucional do të jetë lirimi i përkohshëm nga participimi në shërbimet e mjekësisë familjare për të gjithë individët nga radhët e PAK. Objektiva e dytë "Krijimi i kushteve për gjithë-përfshirjen në arsim dhe për mbështetjen profesionale të PAK" Gjithë-përfshirja në arsim dhe mbështetja profesionale për PAK është nevojë jetike e cila drejtpërsëdrejti e ndikon jetën e PAK dhe të ardhmen e tyre. Për të bërë ndryshime substanciale të kësaj gjendje për PAK, strategjia parasheh që të ndërmerren një sërë masash dhe veprimesh institucionale. Hartimi i politikave për përfshirjen e PAK në arsim sipas parimeve të gjithë përfshirjes do të jetë një veprim i domosdoshëm të cili do ti paraprijë një hulumtim i përgjithshëm për situatën e PAK në arsim në komunën e Prizrenit. Marrjes së kompetencave në nivel komunal për arsimimin e fëmijëve me nevoja të veçanta arsimore do ti paraprijë emërimi i një koordinatori të arsimit gjithëpërfshirës, profesionalist për PAK në DKA duke e pasuar ngritja e kapaciteteve të autoriteteve komunale të arsimit për menaxhimin e arsimit të qasjes me FNV. Themelimi (krijimi) i një sistemi (mekanizmit) mbështetës për arsimin e fëmijëve me aftësi të kufizuara është një masë e mirë planifikuar e cila do të pasohet nga emërimi dhe funksionalizimi i ekipit për vlerësim në komunë, angazhimi i mësuesve udhëtues, adaptimi i programeve për ofrimin e edukimit në shtëpi dhe gjatë trajtimit shëndetësor, angazhimi i mësimdhënësve mbështetës dhe përgatitja e një udhëzuesi për funksionimin e ekipeve vlerësuese dhe të koordinatorit të arsimit gjithëpërfshirës. Ngritja e vetëdijes së shoqërisë mbi arsimin gjithëpërfshirës për FNV është njëra ndër masat më të duhura e cila do ta instalojë një kulturë të përgjithshme të trajtimit të barabartë të FNV dhe fëmijëve të tjerë. Zbatimin e kësaj mase do ta përcjellin veprimet institucionale sikurse që janë: Organizimi i fushatave të vetëdijesimit, spote në radio/tv, shkrimet në gazeta, kampet verore, aktivitetet sportive, debatet, tryezat e rrumbullakëta, aktivitetet verore, shënimi i datave ndërkombëtare për 11

14 promovimin e të drejtave të FNV, prodhimi dhe shpërndarja e materialeve për promovimin e arsimit gjithë përfshirës etj. Krijimi i mekanizmave ndër-sektoriale në nivel komunal për identifikim dhe intervenim të hershëm është masë e radhës e planifikuar me këtë dokument strategjik e cila do të mundësohet duke u mbështetur në veprimet institucionale sikurse që janë: zhvillimi dhe zbatimi i programeve specifike për intervenimit të hershëm, bërja e analizës për gjendje aktuale tek FNV, krijimi i bazës së të dhënave për identifikim dhe intervenim të hershëm përfshirë grup moshën 3-5, zhvillimi i fushatave vetëdijesuese për identifikimin dhe intervenimin e hershëm, organizimi i trajnimeve për drejtues të shkollave dhe stafit edukativ për identifikim dhe intervenim të hershëm, trajnimet për prindër për identifikim dhe intervenim të hershëm, si dhe formimi i Forumit të mësuesve për arsim gjithë përfshirës. Me qëllim të përmirësimit të qasjes së PAK në arsim, strategjia parasheh një varg veprimesh institucionale të domosdoshme për ti ndërmarrë sikurse që janë: organizimi i fushatave ndërgjegjësuese për fëmijë dhe familje lidhur me rëndësinë e arsimimit, organizimi i aktiviteteve/ lojërave të vazhdueshme me fëmijë të moshës së hershme, organizimi i vizitave të fëmijëve në institucionet parashkollore dhe shkollore, organizimi i orëve plotësuese për fëmijët me aftësi të kufizuar, ofrimin e materialeve didaktike dhe lojëra për nxënësit nevojtarë, organizimet nga shkollat takime të rregullta grupore dhe individuale me familjarë që kanë fëmijë/pak, ofrimin e bursave për nxënësit nga radhët e PAK në shkollat e mesme të larta, dhe adaptimin e programeve për integrimin e nxënësve që nuk kanë qenë të regjistruar në shkollë apo që kanë braktisur shkollën (mësim përshpejtues). Gjithë-përfshirja e personave me aftësi të kufizuara është masë e cila i kontribuon dukshëm komponentës së arsimit të PAK dhe e cila do të zbatohet përmes sigurimit të transportit në shkollë për fëmijët me nevoja të veçanta. Në mënyrë që gjithë-përfshirja të jetë kuptuar drejtë, komuniteti arsimor dhe ai i nxënësve do të njoftohen për konceptin e gjithë-përfshirjes, do të organizohen aktivitete nga shkollat në komunitet që ta promovojnë barazinë dhe gjithë-përfshirjen. Edukimi joformal për familjarët në përkrahje të PAK është identifikuar si masë e duhur në mënyrë që të krijohet një ambient miqësor dhe përkrahës për PAK. Kjo do të arrihet fillimisht duke Identifikuar nevojat për edukimin joformal dhe më pas organizimin e seancave të rregullta të edukimit joformal. Arritja e një marrëveshjeje me shkollën e mesme të mjekësisë për kryerje të praktikës nga nxënësit në shkollat fillore të ciklit të ulët ku ka FNV do të kontribuonte në krijimin e ambientit miqësor dhe përkrahës për FNV. Në mënyrë që të sigurohet një mbikëqyrje cilësore, monitorim dhe vlerësim i rregullt për praktikat e gjithë përfshirjes, do të ndërtohen kapacitete institucionale përmes hartimit dhe zbatimit të një rregulloreje për gjithë-përfshirjes. Raportimi i rregullt do të jetë instrument i duhur përmes të cilit do të ndahen informatat me palët e interesuara mbi zbatueshmërinë e praktikave të gjithë përfshirjes për FNV. Objektiva e tretë "Ofrimi i mundësive të barabarta për punësimin e PAK dhe rritje të mirëqenies" është po ashtu një rezultat i synuar dhe mirë planifikuar në këtë dokument strategjik i cili për t u realizuar do të tërheq mbas një grumbull masash dhe veprimesh të duhura institucionale. 12

15 Krijimi i kushteve të barabarta për punësimin e PAK si masë e identifikuar për përmbushjen e kësaj objektive do të mundësohet duke organizuar fushata vetëdijesuese për punësimin e PAK në sektorin privat; vendosjen e paneleve informuese për punësim në vendet më të dukshme të qytetit; identifikimit e të gjitha shërbimeve profesionale që i kryejnë pjesëtarët e PAK dhe postimin e tyre. Aftësimi dhe riaftësimi profesional për punësimin e PAK si masë e radhës e cila do ti kontribuojë arritjes së kësaj objektive do të mundësohet duke i zgjeruar profilet për aftësim dhe riaftësim profesional sipas kërkesave së tregut të punës si dhe hartimin e programeve për punësim të PAK. Do të hartohen programe të reja të aftësimit profesional për PAK duke marrë parasysh potencialin ekonomik në komunën e Prizrenit dhe do të përkrahet zbatimi i programeve për aftësim profesional përmes alokimit të fondeve të veçanta për këtë qëllim. Analiza e nevojave të tregut adekuat dhe të fuqisë punëtore lidhur me mundësinë e shtimit të numrit të punësuarave nga radhët e PAK është masë e paraparë e cila do të ofrojë informata të nevojshme në mënyrë që të krijohen mundësi punësimi për PAK në komunën e Prizrenit. Kjo masë do të nxisë një cikël veprimesh institucionale sikurse që janë planifikuar: angazhimi i konsulencës për hulumtim të tregut dhe të fuqisë punëtore adekuate për PAK, hartimi i një oferte të fuqisë punëtore nga radhët e PAK, rezultatet e hulumtimit do të prezantohet në publik dhe do ti shpërndahet të gjitha subjekteve afariste në komunën e Prizrenit. Ofrimi i mundësive për përfshirje në punësim të PAK do të mundësohet duke ofruar lehtësime nga komuna për nisje të bizneseve të reja nga PAK, komuna duke ofruar hapësirat e veta me qira simbolike, duke e zbritur taksën komunale për bizneset e reja që hapen nga PAK, duke ofruar komuna hapësira të saja për të ushtruar veprimtari artizanale, turistike dhe të trashëgimisë kulturore për PAK. Një masë e identifikuar në këtë dokument strategjik si mundësi që bizneset (komerciale) të stimulohen për të shtuar numrin e punëtorëve nga radhët e PAK do të ishte që në shprehje të interesit / tenderëve komuna të rekomandojë / inkurajojë përfshirje më të madhe të punëtorëve nga radhët e PAK. Shtrirja e shërbimeve në komunitet si masë e radhës së objektivës së tretë të këtij dokumenti strategjik do të zbatohet përmes funksionalizimit më i mirë të qendrave për fëmijë dhe të rritur me aftësi të kufizuar dhe përmes dhënies së granteve për zhvillim të shërbimeve për këtë kategori. Ofrimi i trajnimeve për ekspertët të këtyre qendrave do të mundësoj ofrimin e shërbimeve më kualitative dhe të bazuara në nevoja të FNV dhe PAK. Duke dashur që PAK të jenë ndërgjegjësuar për shfrytëzimin e skemës sociale dhe të kenë informacione të mjaftueshme për shërbimet që i ofron qendra sociale, do të ndërmerren veprimet e vazhdueshme informuese për të drejtat e shfrytëzimit të skemës sociale. Objektiva e katërt "Krijimi i kushteve të barabarta në qasje për PAK" Kjo objektivë synon ti kontribuojë krijimit të kushteve dhe mundësive të barabarta në qasje të personave me aftësi të kufizuar në komunën e Prizrenit. Për ta mundësuar arritjen e kësaj objektive të këtij dokumenti strategjik janë planifikuar një sërë masash të përcjella me veprime konkrete. Hulumtimi sipas nevojës për gjendjen në terren lidhur me 13

16 qasjen në objekte për PAK është një masë e cila do të ngritë një mori veprimesh të organizuara institucionale. Zhvillimi i hulumtimeve në nivelin lokal për qasje për PAK, fushata vetëdijesuese për rëndësinë e qasjes së PAK në objektet publike përfshirë sektorin privat, hulumtimi dhe përmirësimi i qasjes në institucione shëndetësore për PAK, hulumtimi për qasjen e institucioneve shëndetësore të përshtatshme për PAK, fushata vetëdijesuese për rëndësinë e qasjes së PAK në ofruesit e shërbimeve shëndetësore, ndërtimi dhe funksionalizimi i rampave për qasje (me pjerrësi max 6% sipas standardëve E.C), dhe tualeteve me standarde për PAK në objektet shëndetësore publike janë identifikuar si veprime të nevojshme për të krijuar mundësi të duhura për rritjen e qasjes së PAK. Sigurimi i qasjes së fëmijëve me aftësi të kufizuara në të gjitha nivelet e arsimit është masë e planifikuar mirë realizimi i së cilës do të mundësohet duke përmirësuar dhe përshtatur infrastrukturën shkollore për PAK, ndërtuar dhe funksionalizuar rampat për qasje (me pjerrësi max 6% sipas standardëve E.C), dhe tualeteve me standarde për PAK në objektet e arsimit të komunës së Prizrenit. Sigurimi i qasjes dhe informacionit në transportin publik do ta mundësojnë veprimet e planifikuara duke e përshtatur infrastrukturën në stacionet e transportit publik, pajis mjetet e transportit publik me pjerrina, sinjalet tonike dhe vizuale. Krijimi i mundësive për përfshirjen e PAK në jetën kulturore do të mund të realizohet duke mundësuar organizimin e aktiviteteve sportive dhe kulturore për personat me aftësi të kufizuara, duke siguruar mbështetje financiare të projekteve nga aktivitetet kulturor-artistike dhe sportive për Personat me Aftësi të Kufizuara, duke përfshirë të rinjtë nga radhët e PAK në aktivitetet rinore dhe duke siguruar mbështetje për bashkëpunimit regjional për PAK. Objektiva e pestë "E drejta në informim, komunikim, dhe pjesëmarrje në jetën publike dhe politike të PAK" Qëllimi i kësaj objektive është që të siguroj të drejtën e PAK në informim të drejtë dhe të shpejtë, komunikim efektiv dhe mundësi për pjesëmarrje në jetën publike dhe politike. Kjo gjë do të mundësohet me zbatimin e masave të parapara në këtë dokument strategjik si në vijim: Hartohet lista e verifikimit për promovimin e PAK në nivel komune, është shtuar shkëmbimi i informacionit mes organizatave të ShC, të PAK dhe organeve gjegjëse komunale përmes organizimit të takimeve të rregullta koordinuese dhe informuese me ZDNj, OShC dhe PAK. Duke dashur që ta sigurojë gjithë-përfshirjen, Komuna ofron mundësi për pjesëmarrje gjatë procesit të buxhetimit përmes organizimit të takimeve publike lidhur me buxhetin në vendbanimet ndërurbane, urbane dhe rurale, shqyrtimit të propozimeve të pranuara nga takimet publike, nga grupet e interesit të PAK, të bëhen publike propozimet për buxhet që vijnë nga grupet e interesit të PAK. Masë e rëndësishme e cila siguron organizimin e aktiviteteve ndërgjegjësuese komunale për çështjet që lidhen me AK është përkrahja e mjaftueshme financiare e siguruar nga komuna për PAK duke identifikuar çështjet/fushat që kanë nevojë për ndërgjegjësim dhe përkrahë aktivitetet ndërgjegjësuese për çështjet gjinore. Rritja e pjesëmarrjes së PAK në nivel të dëshiruar në jetën publike është masë shumë e nevojshme e cila do të mbështetet në organizimet për fushata ndërgjegjësuese për të ftuar PAK në jetën publike. 14

17 Grupet e këshilltarëve të asamblesë komunale do ti konsultojnë grupet joformale dhe formale të PAK. Kjo do të zbatohet duke organizuar takime të rregullta të grupeve parlamentare me përfaqësues të PAK nëpër vendbanime. Prioritizimi i rezultateve të argumentuara mirë nga aktivitetet avokuese të OShC të PAK është masë e cila do të mbështetet në veprimet e ZDNj e cila i paraqet prioritetet në takimet e rregullta të këshilltarëve të kryetarit të komunës së Prizrenit. Shtimi i pjesëmarrjes së individëve nga radhët e PAK në vendim-marrje siguron përkrahje të mjaftueshme financiare për PAK dhe kjo do të mundësohet duke organizuar fushata për pjesëmarrje të PAK në takimet e asamblesë dhe në debatet publike, duke organizuar debate publike në lagjet ndërurbane, urbane dhe rurale, dhe duke organizuar fushata ndërgjegjësuese për rritje të pjesëmarrjes së PAK në zgjedhje. Shtimi i pjesëmarrjes në politikë të PAK do të realizohet duke përkrahur komuna nismat për edukimin politik të PAK në komunën e Prizrenit. Një masë e rëndësisë së veçantë është ndërtimi i mekanizmave funksionalë për adresimin dhe trajtimin e rasteve të diskriminimit të PAK. Zbatimi i kësaj mase do të mbështetet në veprimet e organizuara nga ZDNj e cila harton raportin përmbledhës të rasteve të diskriminimit të PAK në territorin e komunës së Prizrenit, dhe në baza të rregullta periodike raporton në zyrën e kryetarit të komunës dhe për aktivitetet e ndërmarra. ZDNj do të hartoj një rregullore kundër diskriminimit të PAK në komunën e Prizrenit. PAK janë të ndërgjegjësuar që t'i ushtrojnë të drejtat dhe obligimet / përgjegjësitë qytetare në rast të diskriminimit është masa e cila do të zbatohet nga ZDNj, në bashkëpunim me Zyrën për dhënien e shërbimeve juridike, për të organizuar fushata informuese për ekzistencën e shërbimeve falas të konsulencës ligjore për PAK në komunën e Prizrenit. Organizatat e shoqërisë civile Komuna e Prizrenit shquhet për organizim të mirëfilltë të grupeve të ndryshme të interesit, të biznesit, të komuniteteve e të ngjashme. Mjaft aktive janë edhe organizatat e shoqërisë civile posaçërisht ato që merren me demokratizim dhe kulturë duke mos i anashkaluar as ato rinore, të grave, të personave me aftësi të kufizuara etj. Të gjitha këto mekanizma paraqesin një potencial të madh të cilin Komuna e Prizrenit duhet dhe do ta shfrytëzojë me qëllim të thellimit të partneritetit me qytetarët e saj. Organizatat e shoqërisë civile në të njëjtën kohë përcjellin nga afër zhvillimet politike, socioekonomike, kulturore në komunë. Ato njëkohësisht publikojnë raportet dhe vlerësimet e tyre të kohëpaskohshme mbi zhvillimet përkatëse në komunë. Këto raporte dhe publikime në vazhdimësi kanë shërbyer si burim i informatës për udhëheqësit e komunës me qëllim të përmirësimit të efikasitetit të tyre dhe të komunës në përgjithësi. Puna e këtyre organizatave në shumë raste ka ndikuar në përmirësimin e kualitetit të punës së kryetarit, kuvendit apo edhe të drejtorive të komunës dhe në rritjen e kualitetit të shërbimeve të cilat ofrohen nga Komuna e Prizrenit. Komuna e Prizrenit ka raporte bashkëpunimi me pjesën më të madhe të këtyre organizatave dhe mekanizmave të cilat marrin përkrahje të drejtpërdrejtë apo të tërthortë nga komuna, ofrojnë përkrahje në sektorë të ndryshëm në kompetencë të komunës apo edhe japin vlerësimet e tyre për punën e organeve të ndryshme të komunës. Megjithatë, mungon një qasje e gjithanshme dhe e 15

18 strukturuar e Komunës së Prizrenit ndaj të gjitha këtyre organizatave. Në periudhën e ardhshme do të tentohet institucionalizimi i bashkëpunimit të komunës me këto organizata dhe mekanizma të shoqërisë me përmes themelimit të mekanizmave konsultativ. Qëllim i një veprimi të tillë do të jetë rritja e nivelit të informimit të qytetarëve me aktivitetet e komunës, rritja e nivelit të komunikimit të ndërsjellë të komunës me qytetarët dhe në instancë të fundit, rritja e pjesëmarrjes së qytetarëve në aktivitetet dhe proceset e vendimmarrjes në komunë, duke e potencuar në vazhdimësi nevojën për mbështetje institucionale dhe substanciale për personat me aftësi të kufizuar në komunën e Prizrenit. Format e përfshirjes së OShC-ve në procesin e rritjes së pjesëmarrjes qytetare në vendim marrje dhe aktivitetet e qeverisjes lokale Organizatat e shoqërisë civile të organizuara mirë dhe të përfshira në të gjitha proceset vendim marrëse në nivel lokal, si dhe të përfshira në aktivitetet e pushtetit lokal mund të ndikojnë drejtpërdrejtë në nxjerrjen e vendimeve lokale më të mira për qytetarin pa dallime, në shpërndarjen efikase dhe proporcionale të buxhetit komunal, në mënyrën e shpenzimit të parasë publike, në zbatimin më të përgjegjshëm të legjislacionit komunal, dhe në përmirësimin e cilësisë së jetës së qytetarit në përgjithësi si dhe të PAK në veçanti. Ky dokument strategjik do të mund tu shërbej organizatave të shoqërisë civile, të cilat zhvillojnë ose zbatojnë projekte në fushën e përmirësimit të shërbimeve për PAK, monitorimit të punës së institucioneve komunale në ofrimin e shërbimeve kualitative për PAK, në vendime për prioritizimin e nevojave dhe projekte konkrete për PAK në veçanti. 16

19 Buxheti Kostoja e përgjithshme e strategjisë dhe planit komunal për persona me aftësi të kufizuar, për periudhë tri vjeçare, është vlerësuar në ,- Euro. Periudha e zbatimit përfshin vitin 2016, vitin 2017, dhe vitin Për vitin 2016 janë planifikuar ,- gjersa për vitin 2017 janë planifikuar ,- nevojat për buxhetim për viti 2018 janë ,- Buxheti i planifikuar për realizimin e secilës nga pesë objektivat e dokumentit strategjik është si vijon: për realizimin e objektives së parë Përmirësimi i ofrimit të shërbimeve shëndetësore për PAK janë planifikuar gjithsej ,- ; për realizimin e objektives së dytë Krijimi i kushteve për gjithë përfshirjen në arsim dhe për mbështetjen profesionale të PAK janë planifikuar gjithsej ,- ; për realizimin e objektives së tretë Ofrimi i mundësive të barabarta për punësimin e PA janë planifikuar gjithsej 50600,- ; për objektiven e katërt Krijimi i kushteve të barabarta në qasje për PAK janë planifikuar ,- ; dhe objektiven e pestë E drejta në informim, komunikim, dhe pjesëmarrje në jetën publike dhe politike të PAK janë planifikuar 18000,- Meqenëse aktivitetet e planifikuara në këtë dokument strategjik synojnë të përfshijnë organizatat e shoqërisë civile,donatorët dhe sektorin e biznesit, ekzistojnë mundësitë që një pjesë e kostos së këtij dokumenti strategjik të reduktohet, varësisht prej programeve dhe projekteve që i realizojnë organizatat e shoqërisë civile, donatorët dhe bizneset. Gjithashtu, nuk përjashtohen mundësitë e përkrahjes nga agjencionet zhvillimore / donatorët e huaj për ti zbatuar masat e ndryshme të këtij dokumenti strategjik. # Objektivat Total O Përmirësimi i ofrimit të shërbimeve shëndetësore për PAK O Krijimi i kushteve për gjithë përfshirjen në arsim dhe për mbështetjen profesionale të PAK O Ofrimi i mundësive të barabarta për punësimin e PAK O Krijimi i kushteve të barabarta në qasje për PAK O 5 E drejta në informim, komunikim, dhe pjesëmarrje në jetën publike dhe politike të PAK , , ,- Gjithsej buxheti i strategjisë për PAK në Komunë e Prizrenit ,- 17

20 Struktura për zbatim Struktura organizative e mekanizmit koordinues, monitorues dhe zbatues të Strategjisë dhe Planit Komunal të Veprimit për Persona me Aftësi të Kufizuar në Komunën e Prizrenit Koordinatori për zbatimin e Strategjisë Sekretariati Trupi këshillëdhënës për zbatimin e Strategjisë Grupi për çështje të qasje të barabarta Përgjegjësitë Grupi për çështje të Arsmimit Grupi për çështje të Punësimit Grupi për çështje të Shëndetësisë Grupi për çështje të informim, komunikim, dhe pjesëmarrje në jetën publike dhe politike të PAK Koordinatori: Koordinimi, bashkërendimi, monitorimi dhe raportimi mbi implementimin e strategjisë dhe të PV për Persona me Aftësi të Kufizuar, si dhe kryeson takimet me grupet punuese. Sekretariati (Grupi Teknik i Punës për Planin e Veprimit): Grumbullon materialet e GP, sistemon, analizon si dhe përcjellë vendimet eventuale të koordinatorit ndaj GP. Përgatitë material të nevojshëm për Koordinatorin. Grupi punues (Gp): Në këto GP janë përfaqësuesit e KK Prizren, mandatet e të cilëve janë të koordinojnë zbatimin e PV, të monitorojnë dhe raportojnë mbi të arriturat. Trupi këshillues: OShC-të vendore dhe mekanizmat ndërkombëtarë. 18

21 Plani i veprimit Objektiva 1 Përmirësimi i ofrimit të shërbimeve shëndetësore për PAK Masat 1. Ngritja e kapaciteteve të personelit shëndetësor për ofrimin e shërbimeve shëndetësore Veprimet 1.1 Analiza e gjendjes shëndetësore dhe nevojat për kujdes shëndetësor për PAK 1.2 Trajnimet e ekipeve mjekësore dhe infermierëve që ofrojnë shërbime shëndetësore specifike për PAK 1.3 Ngritja e kapaciteteve të kuadrit mjekësor për zbulimin e hershëm të shkaktarëve që rezultojnë në aftësi të kufizuar 1.4 Ngritja e mëtutjeshme profesionale e personelit mjekësor në fushën spinale dhe rehabilituese, përfshirë infermieret 1.5 Ndërtimi i bazës së të dhënave për PAK për komunën e Prizrenit Institucioni përgjegjës DSh QKMF DSh QKMF DSh Treguesit Kostoja vjetore Kategorizimi i prioriteteve bazuar në analizë Numri i trajnimeve të realizuara 1.2 Numri i specialisteve të trajnuar që punojnë në sektorin shëndetësor Numri i trajnimeve Numri i trajnerëve të trajnuar Numri i stafit të trajnuar Numri i personelit të trajnuar për këtë shërbim Numri i pacientëve që kanë marrë shërbime kirurgjikale Numri i pacientëve që kanë marrë shërbime rehabilituese 1.5 Të dhënat e përpunuara të PAK

22 1.6 Sigurimi i qasjes në gjuhën e shenjave në ofrimin e shërbimeve shëndetësore dhe përmirësimi i shërbimeve emergjente për personat e shurdhër DSh 1.6 Numri i interpretëve të angazhuar në institucionet shëndetësore 1.7 Numri i pacienteve që kanë pranuar shërbime nga interpretët 1.8 Numri i trajnerëve të certifikuar në këtë fushë Sigurimi i mjeteve të nevojshme për PAK 3. Ndërgjejësimi i komunitetit në fushën e PAK 2.1 Prioritizimi i furnizimit me barna dhe materiale shpenzuese për PAK 2.2 Sigurimi i materialit për inkontinencë si dhe materialit për plagë dekubitare 3.1 Hartimi i programit për edukim shëndetësor dhe i pakos informuese për prindër në zbulimin e hershëm të shkaktarëve që rezultojnë në aftësi të kufizuar DSh DSh DSh % e furnizimit me barna për PAK Numri i PAK që kanë pranuar barna dhe material shpenzues Numri i personave që kanë nevojë për këto materiale Numri i personave që kanë pranuar material për inkontinencë Numri i personave që kanë pranuar material për plagë dekubitare Programi i hartuar dhe plani i punës Pakoja me materialin informues

23 3.2 Zbatimi i programit për edukim shëndetësore për prindër për të ndikuar në zbulimin e hershëm të shkaktarëve që rezultojnë në aftësi të kufizuar QKMF Numri i trajnimeve të realizuara Numri i prindërve që kanë qenë pjesë e trajnimit Numri i rasteve të zbuluara Vetëdijesimi i popullatës për vaksinim të fëmijëve DSh Numri i fushatave sensibilizuse për vaksinimin e fëmijëve Numri i fletushkave dhe broshurave të shpërndara DVD dhe brail Mirë informimi i personave me aftësi të kufizuara dhe i familjareve të tyre për kujdesin shëndetësor përmes trajnimeve. QKMF Numri i personave me aftësi të kufizuara të trajnuar Numri i familjeve të PAK të trajnuar Numri i materialeve edukative të shpërndara, (numri i fletushkave, broshurave në brajl dhe DVD për personat e shurdhër) Ofrimi i shërbimit mobil i komunës 4.1 Caktohen punëtorët shëndetësorë nga mjekësia familjare 4.2 Identifikohen lagjet ndërurbane, urbane dhe rurale për vizita QKMF 4.1 Janë caktuar të paktën 15 punëtorë shëndetësorë 4.2 Janë organizuar të paktën 4 takime koordinatave, konsultative dhe informuese në vit nga DSh, ZDNj dhe OJQ-të 21

24 5. Ofrohen këshillime profesionale për PAK 6. Është lehtësuar qasja në shërbimet shëndetësore për PAK 4.3 Hartohet kalendari i vizitave 4.4 Organizohen vizita sistematike mobile 4.5 Kryhet vaksinimi periodik dhe institucionet i posedojnë librezat e imunizimit 5.1 Në kuadër të këshillimores ekzistuese, delegohet personeli mjekësor i trajnuar për PAK 6.1 Ndërtohet sistemi elektronik i dosjeve shëndetësore, i azhurimit të mirëfilltë dhe i shkëmbimit të të dhënave me qendrat tjera shëndetësore / AMF-të 6.2 Lirohen përkohësisht nga participimi në shërbimet e MF të gjithë individët nga radhët e PAK QKMF QKMF 4.3 Janë organizuar të paktën 4 takime koordinatave, konsultative dhe informuese në vit nga DSh, ZDNj dhe OJQ-të 4.4 Të paktën 4 vizita sistematike në vit në vend banimet e identifikuara 4.5 Organizohen të paktën 4 aktivitete të vaksinimit 5.1 Në kuadër të QKMF-së ekziston shërimi adekuat këshillimor për PAK 6.1 Sistemi i ndërtuar i bazës së të dhënave dhe i arkivës 6.2 Numri i individëve që janë liruar nga participimi

25 7. Ndarja e informacionit shëndetësor me shkollat 7.1 QKMF dhe AMF-të ndajnë me shkollat kartelat shëndetësore të FNV QKMF 7.1 Shkollat posedojnë me kopjet e kartelave shëndetësore të FNV Objektiva 2 Masat 1. Hartimi i politikave për përfshirjen e PAK në arsim sipas parimeve të gjithë përfshirjes 2. Marrja e kompetencave në nivel komunal për arsimimin e fëmijëve me nevoja të veçanta arsimore 3. Themelimi (krijimi) i sistemit (mekanizmit) mbështetës për Krijimi i kushteve për gjithë përfshirjen në arsim dhe për mbështetjen profesionale të PAK Veprimet Institucioni Kostoja vjetore Treguesit përgjegjës Hulumtim i përgjithshëm për situatën 1.1 Hulumtimi i realizuar dhe e PAK në arsim në i përditësuar komunë 1.2. Adaptimi i programeve për ofrimin e edukimit në shtëpi dhe gjatë trajtimit shëndetësor 2.1. Emërimi i koordinatorit të arsimit gjithëpërfshirës, profesionalist për PAK, në DKA 2.2. Ngritja e kapacitetit të autoriteteve komunale të arsimit për menaxhimin e arsimit të qasjes me FNV 3.1 Emërimi dhe funksionalizimi i ekipit për vlerësim në komunë 3.2 Angazhimi i mësuesve udhëtues DKA Ekzekutivi i komunës DKA DKA 1.2 Programet e modifikuara për ofrimin e edukimit në shtëpi, dhe numri i personave që kanë përfituar nga programi Vendimi mbi emërimin Koordinatori i punësuar 2. Numri i zyrtarëve komunalë të trajnuar Ekipi vlerësues i emëruar Numri i mësuesve udhëtues të angazhuar

26 arsimin e fëmijëve me aftësi të kufizuara 4. Ngritja e vetëdijes së shoqërisë mbi arsimin gjithëpërfshirës për FNV 5. Krijimi i mekanizmave ndër-sektoriale 3.3 Angazhimi i mësimdhënësve mbështetës 3.4 Përgatitja e udhëzuesit për funksionimin e ekipeve vlerësuese dhe koordinatorit 3.5 Trajnimi i mësuesve udhëtues dhe i asistentëve 4.1 Organizimi i fushatave të vetëdijesimit: Spote në TV, shkrimet në gazeta, kampet verore, aktivitetet sportive, debatet, tryezat e rrumbullakëta, aktivitetet verore 4.2 Shënimi i datave ndërkombëtare për promovimin e të drejtave të FNV 4.3 Prodhimi dhe shpërndarja e materialeve për promovimin e arsimit gjithëpërfshirës 5.1. Zhvillimi dhe zbatimi i programeve specifike për intervenimit të hershëm DKA DKA DSh 3.2 Numri i mësimdhënësve mbështetës të angazhuar, dhe numri i FNV që kanë përfituar nga mësimdhënësit mbështetës Udhëzesi i hartuar Numri i mësuesve dhe asistentëve të trajnuar 1. Numri i fushatave të realizuara 2. Numri i manifestimeve të mbajtura 3. Numri i materialeve promovuese të prodhuara 5.1 Programet për intervenim të hershëm të hartuara

27 në nivel komunal për identifikim dhe intervenim të hershëm 6. Përmirësimi i qasjea së PAK në arsim 5.2. Bërja e analizës për gjendje aktuale te FNV 5.3.Krijimi i bazës se të dhënave për identifikim dhe intervenim të hershëm, përfshirë grupmoshën Zhvillimi i fushatave vetëdijesuese për identifikimin dhe intervenimin e hershëm 5.5 Organizohen trajnime për drejtues të shkollave dhe stafit edukativ për identifikim dhe intervenim të hershëm 5.6 Trajnime për prindër për identifikim dhe intervenim të hershëm 5.7 Formimi i Forumit të mësuesve për arsim gjithë pëfshirës 6.1 Organizohen fushata ndërgjegjësuese për fëmijë dhe familje lidhur me rëndësinë e arsimimit 6.2 Organizohen aktivitete/lojëra të vazhdueshme me fëmijë DKA 5.2 Raporti mbi analizën e gjendjes aktuale për FNV 5.3. Baza e të dhënave për identifikim dhe intervenim të hershëm e krijuar 5.4 Janë organizuar të paktën 4 fushata në vit për identifikim dhe intervenimin e hershëm 5.5 Numri i trajnimeve të mbajtura me drejtues të shkollave dhe stafin edukativ, si dhe numri i trajnimeve të mbajtura me 5.6 Numri i trajnimet të mbajtura me prindërit për identifikim dhe intervenim të hershëm 5.7 Janë shkëmbyer përvojat, materialet mësimore të prodhuara, dhe bashkëpunimi profesional në bazë ekspertize 6.1 Janë organizuar të paktën 2 fushata në vit 6.2 Numri i aktiviteteve nëpër shkolla

28 të moshës së hershme 6.3 Organizohen vizita të fëmijëve në institucionet parashkollore dhe shkollore 6.4 Organizohen orët plotësuese për fëmijët me aftësi të kufizuar 6.5 Ofrohen materiale didaktike dhe lojëra për nxënësit nevojtarë 6.6 Organizohen nga shkollat takime të rregullta grupore dhe individuale me familjarë që kanë fëmijë/pak 6.7 Ofrohen bursa për nxënësit nga radhët e PAK në shkollat e mesme të larta 6.8 Adaptimi i programeve për integrimin e nxënësve që nuk kanë qenë të regjistruar në shkollë apo që kanë braktisur shkollën (mësim përshpejtues) 6.3 Janë organizuar të paktën 2 vizita në vit 6.4 Janë mbajtur orët plotësuese për të paktën dy grupe fëmijësh në vit 6.5 Të paktën 30 nxënës në vit janë përfitues të materialeve didaktike 6.6 Secila shkollë ku janë PAK ka organizuar të paktën 4 takime në vit 6.7 Janë siguruar dhe shpërndarë të paktën 10 bursa 6.8 Është nisur së paku një program i integrimit të nxënësve

29 7. Komuna siguron gjithë përfshirjen e personave me aftësi të kufizuara 8. Komuniteti arsimor dhe ai i nxënësve janë të njoftuar për konceptin e gjithë përfshirjes 9. Edukimi joformal për familjarët në përkrahje të PAK 10. Arritja e marrëveshjes me shkollën e mesme të mjekësisë për kryerje të praktikës 11. Ekzistojnë kapacitetet për mbikëqyrje, monitorim dhe vlerësim të rregullt të praktikave të gjithë përfshirjes 7.1 Organizohet transporti në shkollë për fëmijët me nevoja të veçanta 8.1 Organizohen aktivitete nga shkollat në komunitet që promovojnë barazinë dhe gjithë përfshirjen 9.1 Identifikohen nevojat për edukimin joformal 9.2 Organizohen seanca të rregullta të arsimit joformal 10.1 Organizimi i praktikës së nxënësve në shkollat fillore të ciklit të ulët ku ka FNV 11.1 Hartimi i rregullores për gjithë përfshirje 11.2 Zbatimi i rregullores për gjithë përfshirje dhe për raportim të rregullt DKA DKA DKA DKA DKA DKA 7.1 DKA angazhon transportin shtëpi-shkollë për nxënësit me nevoja të veçanta 8.1 Organizohet të paktën një ngjarje teatrale në vit, dhe të paktën katër ngjarje sportive në vit me pjesëmarrës të PAK 9.1 Janë identifikuar nevojat për edukimin joformal 9.2 Janë organizuar të paktën 4 seanca në vit 10.1 Numri i orëve të praktikës 11.1 Rregullorja është shpërndarë në të gjitha institucionet arsimore 11.2 Shkollat raportojnë rregullisht lidhur me zbatimin e rregullores

30 Objektiva 3 Masat 1. Krijimi i kushteve të barabarta për punësimin e PAK 2. Aftësimi dhe riaftësimi profesional për punësimin e PAK Ofrimi i mundësive të barabarta për punësimin e PAK dhe rritje të mirëqenies Veprimet Institucioni Kostoja vjetore Treguesit përgjegjës Organizohen fushata vetëdijesuese për 1.1 Numri i fushatave të punësimin e PAK në organizuara sektorin privat 1.2 Vendosja e paneleve informuese për punësim në vendet më të dukshme të qytetit 1.3. Identifikohen të gjitha shërbimet profesionale që i kryejnë pjesëtarët e komuniteteve dhe postohen 2.1 Zgjerimi i profileve për aftësim dhe riaftësim profesional sipas kërkesave së tregut të punës si dhe hartimi i programeve për punësim të PAK 2.2. Hartohen programe të reja të aftësimit profesional për PAK duke marrë parasysh potencialin ekonomik DMS DMS 1.2 Numri i paneleve informuese Listat e shërbimeve Numri i profileve të përshtatshme për personat me aftësi të kufizuar Numri i PAK që janë aftësuar Numri i PAK që janë certifikuar Programet e hartuara 2.2 Është hartuar planprogrami për aftësim profesional

31 3. Ekziston analiza e nevojave të tregut adekuat dhe të fuqisë punëtore lidhur me mundësinë e shtimit të numrit të punësuarave nga radhët e PAK 4. Ofrohen mundësitë për përfshirje në punësim të PAK 2.3 Përkrahet zbatimi i programeve për aftësim profesional përmes alokimit të fondeve 3.1 Angazhohet konsulencë për hulumtim të tregut dhe të fuqisë punëtore adekuate për PAK 3.2 Hartohet oferta e fuqisë punëtore 3.3 Hulumtimi prezantohet në publik dhe i shpërndahet të gjitha subjekteve afariste 4.1 Komuna ofron lehtësime për nisje të bizneseve të reja nga PAK duke ofruar hapësirat e veta me qira simbolike 4.2 Komuna zbret taksën komunale për bizneset e reja që hapen nga PAK 4.3 Komuna ofron hapësira për të ushtruar veprimtari artizanale, turistike dhe të trashëgimisë kulturore për PAK DMS DUPH Ekzekutivi i komunës Ekzekutivi i komunës 2.3 Të paktën 30 individë nga radhët e PAK përfundojnë programet për aftësim profesional Konsulenca e kontraktuar Është hartuar oferta e fuqisë punëtore 3.3 Takimi publik i organizuar dhe prezantimi i hulumtimit 4.1 Marrja e konkluzionit në bordin e këshilltarëve 4.2 Marrja e konkluzionit në bordin e këshilltarëve 4.3 Numri i hapësirave të destinuara për PAK

32 5. Bizneset (komerciale) stimulohen për të shtuar numrin e punëtorëve nga radhët e PAK 6. Shtrirja e shërbimeve në komunitet 5.1 Në shprehje të interesit / tenderë komuna rekomandon / inkurajon përfshirje më të madhe të punëtorëve nga radhët e PAK 6.1. Funksionalizimi më i mirë i qendrave për fëmijë dhe të rritur me aftësi të kufizuar përmes dhënies së granteve për zhvillim të shërbimeve 6.2. Ofrimi i trajnimeve për ekspetët të këtyre qendrave Ekzekutivi i komunës DSh DMS DMS 5.1 Marrja e konkluzionit në bordin e këshilltarëve Numri i fëmijëve dhe i të rriturve që kanë përfituar nga shërbimet në këto qendra Numri i qendrave të përkrahura Numri i trajnimeve të mbajtura Numri i ekspertëve të trajnuar PAK janë të ndërgjegjësuar për shfrytëzimin e skemës sociale dhe kanë informacione të mjaftueshme për shërbimet që i ofron qendra sociale 7.1 Ndërmerren fushata të vazhdueshme informuese për shfrytëzimin e skemës sociale DMS 7.2 Janë ndërmarrë të paktën 2 fushata në vit

33 Objektiva 4 Masat 1. Hulumtimi sipas nevojës në gjendjen në terren lidhur me qasjen në objekte për PAK 2. Hulumtimi dhe përmirësimi i qasjes në institucione shëndetësore për PAK Krijimi i kushteve të barabarta në qasje për PAK Veprimet Institucioni Kostoja vjetore Treguesit përgjegjës Zhvillimi i hulumtimeve në nivelin ZDNj 1.1 Grupet e formuara lokal për qasje për PAK 1.2 Fushata vetëdijesuese për rëndësinë e qasjes së PAK në objektet publike ZDNj 1.2 Numri i fushatave përfshirë sektorin privat 1.1 Numri i objekteve shëndetësore që iu janë përshtatur nevojave të PAK 1.2 Numri i objekteve shëndetësore publike të 2.1 Hulumtimi për qasjen qasshme për PAK e institucioneve 1.3 Numri i objekteve shëndetësore të DSh shëndetësore private të përshtatshme për PAK DI qasshme për PAK DUPH 1.4 Rregullorja e brendshme për personelin mjekësor zbatohet lidhur me qsjen ndaj PAK 2.2.Fushata vetëdijesuese për rëndësinë e qasjes së PAK në ofruesit e 2.2 Fushatat e zhvilluara shërbimeve shëndetësore 31

34 3. Sigurimi i qasjes së fëmijëve me aftësi të kufizuara në të gjitha nivelet e arsimit 2.3.Ndërtimi dhe funksionalizimi i rampave për qasje (me pjerrësi max 6% sipas standardëve E.C), tualeteve me standarde për PAK në objektet shëndetësore publike. 3.1.Përmirësimi dhe përshtatja e infrastrukturës shkollore për PAK 3.2 Ndërtimi dhe funksionalizimi i rampave për qasje (me pjerrësi max 6% sipas standardëve E.C), tualeteve me standarde për PAK në objektet e arsimit DKA Institucionet e identifikuara që duhet të intervenohet në to Numri i institucioneve që kanë funksionalizuar rampat Numri i institucioneve të pajisura me tualete për nevojat e PAK 3.1 Numri i shkollave të përshtatura dhe që kanë qasje për fëmijët me NV Institucionet arsimore të identifikuara që duhet të intervenohet në to Numri i institucioneve arsimore që kanë funksionalizuar rampat Numri i institucioneve arsimore të pajisura me tualete për nevojat e PAK Sigurimi i qasjes dhe informacionit në transportin publik 4.1.Përshtatshmëria e infrastrukturës në stacionet e transportit publik 4.2.Pajisja e mjeteve të transportit publik me pjerrina, sinjalet tonike dhe vizuale DShP Numri i stacioneve të transportit pulik përfshirë vend-ndaljet Numri i mjeteve të transportit publik të pajisura me pjerrina, sinjale tonike dhe vizuale

35 5. Krijimi i mundësive për përfshirjen e PAK në jetën kulturore 5.1.Realizimi i aktiviteteve sportive dhe kulturore për personat me aftësi të kufizuara 5.2.Mbështetja financiare e Projekteve nga aktivitetet kulturorartistike dhe sportive për Personat me Aftësi të Kufizuara 5.3.Përfshirja e të rinjve nga radhët e PAK në aktivitetet rinore 5.4.Mbështetja e bashkëpunimit regjional për PAK DKRS Ekzekutivi i komunës 5.1 Numri i Politikave të hartuara duke ju referuar Konventës Ndërkombëtare për Personat me Aftësi të Kufizuara 5.2 Numri i projekteve të cilat janë përkrah nga departamentet e MKRS- së në kulturë, rini dhe sport 5.3 Numri të rinjve (PAK) në aktivitetet si kampe verore, mini olimpiadat etj 5.4 Rezultatet dhe pjesëmarrja në aktivitetet regjionale Objektiva 5 Masat 1. Ekziston lista e verifikimit për promovimin e PAK në nivel komune 2. Është shtuar dhe shkëmbimi i informacionit mes organizatave të ShC të PAK dhe E drejta në informim, komunikim, dhe pjesëmarrje në jetën publike dhe politike të PAK Institucioni Kostoja vjetore Veprimet Treguesit përgjegjës Hartohet lista e verifikimit për promovim të PAK 2.1 Mbahen takime të rregullta koordinuese/informuese mes ZDNj dhe organizatave të ShC të PAK ZDNj ZDNj 1.1 Janë organizuar të paktën dy takime mes stafit të ZDNj dhe organizatave të ShC të PAK 2.1. Të paktën katër takime informative në vit ndërmjet zyrës për barazi gjinore dhe organizatave të ShC të PAK

36 organeve gjegjëse komunale 3. Komuna ofron gjithë përfshirje gjatë procesit të buxhetimit 4. Komuna jep përkrahja të mjaftueshme financiare për aktivitetet ndërgjegjësuese komunale për çështjet që lidhen me PAK 5. Rritet pjesëmarrja e PAK në nivel të dëshiruar në jetën publike 3.1 Organizohen takime publike lidhur me buxhetin në vendbanimet ndërurbane, urbane dhe rurale 3.2 Shqyrtohen propozimet e pranuara nga takimet publike, nga grupet e interesit të PAK 3.3 Bëhen publike propozimet për buxhet që vijnë nga grupet e interesit të PAK 4.1 Identifikohen çështjet/fushat që kanë nevojë për ndërgjegjësim 4.2 Përkrahen aktivitetet ndërgjegjësuese për çështjet gjinore 5.1 Organizohen fushata ndërgjegjësuese për të ftuar PAK në jetën publike ZDNj ZDNj ZDNj ZDNj ZDNj ZDNj 3.1 Të paktën dy takime publike në vit 3.2 Janë veçuar propozimet e nevojshme dhe të argumentuara mirë 3.3 Propozimet publikohen në ueb faqen e komunës 4.1 Të paktën katër takime në vit ndërmjet ZDNj dhe organizatave të ShC të PAK 4.2 Të paktën dy aktivitete ndërgjegjësuese të përkrahura financiarisht nga ZDNj 5.1 Janë organizuar të paktën 2 fushata ndërgjegjësuese në vit

37 6. Grupet e këshilltarëve të asamblesë komunale i konsultojnë grupet joformale dhe formale të PAK 7. Prioritizohen rezultatet e argumentuara mirë nga aktivitetet avokuese të OShC të PAK 8. Shtohet pjesëmarrja e individëve nga radhët e PAK në vendim-marrje 9. Shtohet pjesëmarrja në politikë e PAK 6.1 Grupet parlamentare organizojnë takime të rregullta me përfaqësues të PAK nëpër vendbanime 7.1 ZDNj paraqet prioritetet në takimet e rregullta të këshilltarëve të kryetarit të komunës 8.1 Organizohen fushata për pjesëmarrje të PAK në takimet e asamblesë dhe në debatet publike 8.2 Organizohen debate publike në lagjet ndërurbane, urbane dhe rurale 8.3 Organizohen fushata ndërgjegjësuese për rritje të pjesëmarrjes në zgjedhje 9.1 Komuna përkrahë nismat për edukimin politik të PAK Këshilltarët e komunës ZDNj 6.1 Numri i takimeve të mbajtura dhe numri i çështjeve të ngritura 7.1 Pjesëmarrja e ZDNj në takimet e këshilltarëve të kryetarit të komunës 8.1 Të paktën dy fushata të organizuara në vit 8.2 Të paktën dy debate në vit 8.3 Të paktën nga një fushatë para zgjedhjeve 9.1 Të paktën dy kurse trajnuese me nga 30 pjesëmarrëse për edukimin politik të PAK

38 10. Janë ndërtuar mekanizmat funksionalë për adresimin dhe trajtimin e rasteve të diskriminimit të PAK 11. PAK janë të ndërgjegjësuar që t'i ushtrojnë të drejtat dhe obligimet / përgjegjësitë qytetare në rast të diskriminimit 10.1 ZDNj harton raportin përmbledhës të rasteve të diskriminimit të PAK në territorin e komunës 10.2 Raportimi i rregullt tremujor në zyrën e kryetarit të komunës dhe për aktivitetet e ndërmarra 10.3 ZDNj harton rregullore kundër diskriminimit të PAK 11.1 ZDNj, në bashkëpunim me Zyrën për dhënien e shërbimeve juridike, organizon fushata informuese për ekzistencën e shërbimeve falas të konsulencës ligjore ZDNj ZDNj 10.1 Të paktën katër raporte të hartuara në vit 10.2 Të paktën katër raportime në vit 10.3 Janë përfshirë të gjitha palët relevante në hartim të rregullores 11.1 Të paktën dy fushata ndërgjegjësuese brenda një viti

39 37

40 Republika e Kosovës Republika Kosova Kosova Cumhuriyeti Republic of Kosovo Komuna e Prizrenit Opština Prizren Prizren Belediyesi Municipality of Prizren Opštinska Strategija i Akcioni plan za osobe sa posebnim potrebama Prizren,

41 Poštovani građani prizrenske opštine Opštinska Strategija i Akcioni plan za osobe sa invaliditetom pedstavljaju naš uobičajeni doprins putem kojeg želimo da izrazimo političku volju i posvećenost institucija opštine Prizren da se učine pozitivne promene s ciljem obezbeđivanja kvalitetnih usluga za sve njene građane bez razlike na etnički, verski, politički i socijalni status. Osobe sa posebnim potrebama su jedna od društvenih grupa koju pogađaju mnogobrojni problemi, ali i dalje kao najveći izazov ostaje siromaštvo i njegove društveno-ekonomske posledice. Suočavanje između siromaštva, nesposobnosti i socijalne isključivosti direktno utiču na osobe sa invaliditetom posebno u društvu sa osetljivim pokazateljima (indikatorima) siromaštva. S toga, imajući u vidu neprekidne pozitivne institucionalne promene, opština Prizren nastavlja sa jačanjem svojih operativnih kapaciteta kroz izradu ovog strateškog dokumenta za usluge, situacije i interventne oblasti za trogodišnji period za osobe sa posebnim potrebama. Ovaj strateški dokument će takođe, poslužiti i za promovisanje prava, dostojanstva i blagostanja ove kategorije građana u društvu. Osobe sa posebnim potrebama treba da se integrišu u sve segmente društva, ekonomske, društveno-političke i kulturne. I, upravo preko ovog strateškog dokumenta opština Prizren nastoji da osmisli načine kako da interveniše u odabiru održivog rešenja za izazove sa kojima se danas suočavamo u procesu potpune integracije osoba sa invaliditetom u kosovsko društvo. Obezbeđivanje pune institucionalne podrške i aktivno učešće osoba sa posebnim potrebama u društvenom životu i razvoju, promociji i unapaređenju njihovih prava, odbrani dostojanstva i podrške podjednakom pristupu zapošljavanja, obrazovanja i uslugama su, i ostaće prioriteti rada opštine Prizen. Predložene aktivnosti u ovom strateškom dokumentu prizrenske opštine jasno izražavaju šta treba preduzeti u cilju ispunjavanja ovih očekivanja koja proističu iz tog dokumenta. Ovom prilikom, želim lično da podstaknem lokalne vladajuće institucije opštine Prizren, pedstavnike Organizacija civilnog društva, poslovne zajednice, etničkih zajednica i međunarodne zajednice da se pridruže inicijativi i sprovođenju ovog strateškog dokumenta, i da zajedno radimo, izrazivši svoju bezrezervnu spremnost za izgradnju lokalne vlasti koja će biti na usluzi građanima. Neka ovo bude moj poziv svima da se uključe u ovaj značajan poduhvat za naše građane i da svi zajedno budu procenjeni na osnovu naših dostignuća Iskreno, Prof. Dr. Ramadan MUJA Pedsednik opštine Prizren 39

42 Hvala IzradaOpštinske Strategije i Akciomog plana za osobe sa posebnim potrebama pedstavlja zajednički napor različitih institucija opštine Prizren, Žene za žene sa ograničenim sposobnostima i Organizacija civilmog društva prizrenske opštine. Iz tog razloga opština Prizren izražava duboku zahvalnost svim stranama koje su bile uključene u procesu izrade ovog strateškog dokumenta i njegovog akcionog plana, posebno organizaciji Žene za žene sa osobama sa posebnim potrebama koju predvodi gosp. Drita Vukšinaj i Kosovskoj ženskoj mreži na tesnoj saradnji i pružanju kvalitetne pomoci kojom su dati neprocenjiv doprinos i mogućnost u realizaciji izrade ovog dokumenta. Posebna zahvalnost pripada fascilatorima gospodinu Arbenu Šalja i gospodinu Bariju Zeneljaj, kao i predstavnicima odborničkih grupa u opštinskoj Skupštini Prizrena i predsedavajućem opštinskoj Skupštini, gospodinu Kujtimu Gaši na konstruktivnosti i doprinosu procesu izrade opštinske Strategije i Akcionog plana za osobe sa invaliditetom , bez čije stručnosti i posvećenosti bi bilo teško izraditi ovaj dokument. 40

43 Skraćenice SO APM ODO DA DBF DKOS DJU DZ DUPP DSPP RG IVO O OSPP KŽM CSR OCPM OCD OSOSPP KRR KLJP PK KEI Skupština opštine Ambulanta porodične medicine Opštinski direktorijat obrazovanja Direktorijat administracija Direktorijat za budžet i finansije Direktorijat za kulturu, omladinu imspor Direktorijat javnih usluga Direktorijat zdravstva Direktorijat urbanizma i prostornog planitanja Deca sa posebnim potrebama Radne grupe Institucije visokog obrazovanja Opština Osobe sa posebnim potrebama Kosovska ženska mreža Centar za socijalni rad Opštinski Centar porodične medicine Organizacije civilnog društva Opštinska Strategija za osobe sa posebnim potrebama Kancelarija za rodnu ravnopravnost Kancelarija za ljudska prava Pravna kancelarija Kancelarija za Evropske integracije 41

44 Uvod Osobe sa posebnim potrebama (OSPP), odnosno osobe sa invaliditetom čine sloj stanovništva koji predstavlja značajan broj građana opštine Prizren. Uprkos njihovim ograničenjima oni imaju prava i potrebe koje društvo, država, a posebno lokalna vlast moraju da ispunjavaju u skladu sa međunarodnim Konvencijama i standardima, kao i zakonodavstva Republike Kosova koje je na snazi. Osobe sa posebnim potrebama će se osećati ne ucenjenim, jednakim i nediskriminisanim u odnosu na druge građane jedino ako se u potpunosti ispune sve te institucionalne obaveze. Tačnije, Strategija za osobe sa invaliditetom u opštini Prizren je izrađena u skladu i okvirima sprovođenja Nacionalne Strategije o pravima osoba sa posebnim potrebama Republike Kosova i Akcionog plana za primenu Nacionalne Strategije o pravima osoba sa invaliditetom Republike Kosova , uglavnom pozivajući se na sve ostale domaće i međunarodne dokumente koji regulišu pitanja osoba sa posebnim potrebama. Svrha OSOSPP je sveobuhvatnost, prevazilaženje postojećih barijera i poboljšanje kvaliteta života osobama sa posebnim potrebama, tako da uživaju osnovna prava za radno-stručno osposobljavanje, obrazovanje, socijlne usluge i pristupačnosti u opštini Prizren. Struktura OSOSPP je organizovana na tri glavna delova. Prvi deo pedstavlja kontekst izrade OSOSPP, kao i proces koji je pratio formulisanje ove Strategije, pravni okvir, osnovni pojmovi i opšte informacije. Drugi deo predstavlja kvalitetnu analizu u oblastima socijalnih usluga, obrazovanja, zapošljavanja, stručnog osposobljavanje i prilagođavanja ambijenta. Treći deo sadrži strateške intervencije u svakoj oblasti za period za poboljšanje kvaliteta života osobama sa posebnim potrebama u opštini Prizren. Definicija invaliditeta Pe nego što krenemo dalje, potrebno je da se objasni terminologija osoba sa posebnim potrebama, tako da sve zainteresovane strane na isti način razumeju terminologiju koja se koristi. U skladu sa terminologijom Ujedinjenih nacija, koncept jednakih mogućnosti za osobe sa posebnim potrebama, kao i u skladu međunarodne kategorizacije Svetske zdravstvene organizacije (SZO) termin "hendikepirana osoba" je zamenjena terminom "osoba sa posebnim potrebama "(pojedinačno) i "osobe sa posebnim potrebama"(društveni nivo). Od sada pa nadalje "osobe sa posebnim potrebama"(ospp) su one osobe kojima su fizičke funkcije, mentalna sposobnost, odnosno psihičko stanje otežani nešto više od šest meseci u odnosu na normalno stanje odgovarajuće starosti što kao posledica ograničava njihovo učešće u društvenom životu. Ova definicija, koja sadrži predloge SZO ne oslanja se na realne, odnosno pretpostavljene mogućnosti. U centru pažnje postavlja se učešće osoba sa posebnim potrebama u različitim oblastima života. Jedna promena od normalnih uslova znači gubitak, odnosno ograničenje fizičke, mentalne ili psihičke sposobnostii koje su prisutne kod odgovarajućih uzrasta. Invalidnost nastaje u slučajevima kada povrede dovode do ograničenja sposobnosti, što utiče na učešće u jednoj ili više oblasti života. Kriterijum proširenja od šest meseci ograničenja ne isključuje privremene nepravilnosti koje se ne smatraju kao ograničene sposobnosti, ali ne sprečava neposredne intervencije u pojedinim slučajevima da se to izbegne. Ovo se posebno odnosi na decu kod kojih je uočena ograničena sposobnost ili mogući rizik za ograničenu sposobnost. 42

45 Osnovna načela Ovaj strateški dokument koji je za sve zainteresovane strane, kako za organizacije civilnog društva, tako i za institucije lokalnih i centralnih vlasti treba da se rukovodi opštim načelima prava da bi bio deo kosovskog društva. Strateški dokument za OSPP za prizrenski region oslanja se na 7 osnovna načela. Načelo socijalnog prava, jednakosti i nediskriminacije Osobe sa posebnim potrebama su jednaki članovi društva; oni mogu da traže ista prava i dobiju istu socijalnu pomoć i vrste pomoći kao i svi ostali građani; oni ne smeju biti diskriminisani u nijednoj oblasti društvenog života. Tu je uključena i socijalna pomoć koja osobama sa posebnim potrebama omogućuje dostojanstven život. Načelo samoopredelenja Dolazi od pristupa društvenom pravu i podrazumeva da sredina u kojoj žive osobe sa posebnim potrebama mora da bude uređena na način da ih ohrabri da žive nezavisan život i budu u stanju da sami odlučuju. Samoopredelenje, takođe ima veze sa pravom slobode kretanja, raspolaganja vremenom i individualnim bogastvom. Ovaj princip, takođe predviđa da svaka mera za rehabilitaciju mora biti preduzeta u saradnji sa osobama sa posebnim potrebama. On/ona ne smeju da se ni u kom slučaju tretiraju bez njegove/njene saglasnosti. Načelo uključenosti, učešća i jednakih mogućnosti Osobe sa invaliditetom su deo društva u kojem žive, tako da moraju da se integrišu jer uživaju ista prava kao i drugi ljudi. One imaju beneficije koje im omogućavaju da u potpunosti učestvuju u svim oblastima društvenog života, uključujući medicinsku rehabilitaciju, učešće u radu i životu zajednice. Neometani način života je važan uslov za učešće. Načelo življenja bez prepreka i slobodne životne sredine Stanovanje i ostale usluge, prevoz, tehničko opremanje, sistem obrade informacija, akustični i vizuelni izvori informativnih usluga i komunikacija i druge okolnosti za koje se smatra da su stvorene bez prepreka (bez barijera) ako ih često koriste osobe sa posebnim potrebama bez posebnih teškoća, po pravilu bez pomoći drugih. Načelo prevencije, identifikacije i ranog otkrivanja Odnosi se na odeđeni broj mera koje se preduzimaju da bi se izbegle moguće pojave invaliditeta i hroničnih bolesti za sve starosne grupe i u svim oblastima života. U tom smislu, najznačajnije oblasti su zaštita zdravlja, zaštita na radu, sprečavanje nezgoda i zaštita životne sredine. Ovaj princip, takođe uključuje i sprečavanje invalidnosti u ranom detinjstvu kroz mere kao što su vakcinacja, itd. Ovo odražava intuiciju da će se, ako se ranije otkriju nepravilnosti kod dece, bolje i brže spreči invalidnost, odnosno njihovo uspešnije lečenje. Ovo se odnosi na sve starosne grupe. Načelo rehabilitacije Leži u procesu koji osobama sa posebnim potrebama omogućuje sredstva i puteve za samostalan život. To ima veze sa preduzetim merama za sprečavanje, eliminisanje, ublažavanje, odnosno kompenzaciju za invalidnost, da bi se sprečilo njegovo propadanje, potrebu za dugoročnu negu i omogućavanja normalnog života osobama sa posebnim potrebama. 43

46 Princip internacionalnosti Predviđa pružanje pomoći svakoj osobi sa invaliditetom i osobama za koje postoji opasnost da mogu postati takve, bez obzira na uzrok njihovog ograničenog kapaciteta, čak iako odgovornost za dodelu te pomoći ostaje na dodeljivanje fondova od strane različitih institucija. Metodologija izrade strateških dokumenata Izrada Opštinske Strategije za osobe sa posebnim potrebama u Prizrenu počela je u drugoj polovini godine uz podršku Kosovske ženske mreže (KŽM) i opštine Prizren. Na početku su održane oko 10 radionice uz široko učešće zainteresovanih strana na kojima su identifikovane problematične oblasti koje će se baviti ovom Strategijom. Svaka pojedinačna problematična oblast je sačinila sveobuhvatnu analizu problema koristeći se instrumentima SWOT analize. Kasnije, problematične oblasti su definisale određene mere i konkretne aktivnosti podeljene prema institucionalnim odgovornostima, kao i mogućnostima koje organizacije civilnog društva mogu doprineti u sprovođenjutih opštinskih strateških dokumenata. Opštinska Strategija za osobe sa posebnim potrebama u Prizrenu bazira se na Ustav Republike Kosova, Zakon o lokalnoj samoupravi, Nacionalnoj Strategiji o pravima osoba sa posebnim potrebama Republike Kosova i Akcionog plana za primenu Nacionalne Strategije o pravima osoba sa posebnim potrebama Republike Kosova , Statuta opštine Prizren, kao i Međunarodne Konvencije o ljudskim pravima i slobodi čoveka. U ovom strateškom dokumentu su obuhvaćene pet problematične oblasti kojima treba da se bave istitucije lokalne vlasti. Takođe, Akcioni plan opštine Prizren za OSPP se oslanja na tih pet oblasti koje se tretiraju odvojeno u detalje gde su za svaku oblast identifikovane odgovarajuće mere, konkretne aktivnosti, pokazatelji, institucije i odgovorne osobe za preduzimanje tih aktivnosti, podržavaoci, kao i odražavajući budžet koji je predviđen od strane odgovornih i podržavaoca, tačnije od organa lokalne vlasti, donatora i organizacija civilnog društva. Za izradu Strategije i Akcionog plana za OSPP u opštini Prizren formirana je radna grupa sastavljena od predstavnika opštine i opštinske Skupštine, organizacija civilnog društva, nevladinih organizacija i stručnjaka određenih oblasti, kao i odgovarajućih opštinskih organa kao što su KRR, PK i KEI. Pored toga, konsultovani su i predstavnici drugih opština kako bi se primenile dobre prakse da ova Strategija i Akcioni plan budu korisni, sprovodljivi i funkcionalni. Okrugli stolovi i radionice u pripremnoj fazi uspešno su poslužili nastojanju da se uključi što više aktera iz lokalne samouprave i zajednica i nevladinih organizacija. Ovakav pristup garantuje da će Strategija biti uspešno sprovedena i imati podršku društva u celini. U procesu izrade Strategije i Akcionog plana koriščena je metodologija za parcipativno planiranje, naime metodologija logičkog okvira i njenih alata za planiranje kao što su SWOT i PEST analiza. Ova radna grupa je analizirala rezultate svih prethodnih radionica i eksplicitno definisala uspehe, slabosti, mogućnosti i rizike koji se povezuju sa izazovima nepristrasnog i blagovremenog informisanja, efikasne komunikacije sa javnošću i učešće građana u procesima donošenja odluka i ostalim opštinskim aktivnostima od opšteg interesa za opštinu Prizren, u oblastima koje pokrivaju Strategija i Akcioni plan. Proces izrade Strategije i Akcionog plana pratio je parcipativni pristup i pristup zasnovan na pravima, sledeći smernice u nastavku: 1. Strategija je izrađena uz širi pristup učesnika, uključujući predstavnike relevantnih opštinskih organa, organizacija civilnog društva i medija. 2. Organizacije civilnog društva i mediji su uključeni u sprovođenju i nadgledanju Akcionog plana. 44

47 3. Izrada i implementacija Strategije i Akcionog plana posmatra se u širem kontekstu; ostale inicijative opštine i međunarodnih institucija su referentne tačke. 4. Strategija i Akcioni plan ne predviđaju da zamene ili dopune opšte inicinjative. S hodno tome, Strategija i Akcioni plan slede glavni pristup kad god je to moguće, i dopunjuju se afirmativnim aktivnostima kada je potrebno. 5. Preporuke koje proizilaze iz Evropske povelje o lokalnoj samoupravi, Saveta Evrope, kao i preporuke Ujedinjenih nacija i Evropske unije su značajna direktiva za izradu i sprovođenje ovog Akcionog plana. 6. Iskreno i realno sprovođenje Strategije, bazirano na identifikovane finansijske izvore, jeste ključ za poboljšanje položaja osoba sa posebnim potrebama. Uključivanje implementaciju Strategije u prioritete je garancija za iskreno i realno sprovođenje. 7. Opština Prizren će uspostaviti mehanizam odgovornosti za sprovođenje Strategije i Akcionog plana za osobe sa posebnim potrebama. Implementacija dokumenta od strane institucija lokalne samouprave Mere i aktivnosti koje su opisane u ovom strateškom dokumentu teba da se primene u svim politikama i projektima, stavljajući u prvi plan pravo osoba sa posebnim potrebama. Povećanje socijalne uključenosti osoba sa posebnim potrebama razvijaće se paralelno sa svešću društva, što će rezultirati njihovoj uključenosti u ovaj proces. Kroz opštinsku Kancelariju za ljudska prava, koja je odgovorna u vezi pitanja koja se odnose na osobe sa invaliditetom, posebnu pažnju treba posvetiti stvaranju efikasne strukture za praćenje i izveštavanje, koja će omogućiti svim stranama uključenim u proces, uključujući tu i međunarodne donatore za merenje napretka u sprovođenju ovog dokumenta, ali i uticaja koji je imao za sprovođenje jednog takvog dokumenta za poboljšanje položaja i životnog standarda OSPP u opštini Prizen. Izazovi Analiza trenutnih politika u oblast invalidnosti naglašava dva glavna izazova: - Unapređenje koherentnih politika koje treba da se usklade sa međunarodnim standardima i praksama - Striktno sprovođenje zakona i propisa koji su na snazi. Podrazumeva se da realizacija potpunog uključivanja osoba sa posebnim potrebama u društvenom životu ima potrebu za dugoročnim i više dimenzionalnim procesom, čiji uspesi u velikoj meri zavise od napora opštinske administracije i civilnog društva u opštini Prizren. Opštinske institucije teba da izraze potpunu spremnost i posvećenost, da neprekidno rade na dva ranije navedena ključna izazova, izražavajući istovremeno spremnost za iskorišćavanje iskustva i doprinosa organizacija civilnog društva. Kao ključni cilj svih politika opštinskih institucija treba da bude značajno poboljšanje uslova života osobama sa posebnim potrebama uz postizanje dugoročnih i održivih rezultata i njihove uključenosti u društvo kao građani koji ostvaruju pravo jednakih mogućnosti i uživaju sva društvena i ljudska prava. Vizija i misija Opštinske Strategije za osobe sa posebnim potrebama Vizija ovog strateškog dokumenta treba da doprinese da se opštinske institucije pretvore u sveobuhvatnu lokalnu samoupravu i jednakih mogućnosti, spremna da zadovolji potrebe osoba sa posebnim potrebama na način da se bolje prilagode njima, priznajući pravo osobama sa posebnim 45

48 potrebama da budu drugačije i da žive svoje živote na način koji ispunjava njihove posebne potrebe bez predrasuda. Misija strateškog dokumenta, odnosno obaveze koje opština dodatno preduzima za OSPP je da poboljša život osobama sa invaliditetom u opštini Prizren. Opština Prizren kroz realizaciju ovog strateškog dokumenta, preduzima aktivnosti koje vode direktno u društvu u kojem su osobe sa posebnim potrebama deo jednog sveta bez barijera, gde svako ima mogućnosti za izbor rešenja kojim će poboljšati svoj život, da vodi nezavisan život i živi dostojanstveno. Objektive opštinske Strategije za osobe sa posebnim potrebama Ovim objektivama se nastoji da se, s jedne strane olakšaju i, s druge strane poboljšaju zdravstvene usluge OSPP u opštini Prizren. Da bi se olakšalo postizanje ovog cilja opštinske institucije planiraju preduzimanje niz mera i aktivnosti koje se poklapaju sa obavezama i odgovornostima lokalne samouprave. Podizanje kapaciteta medicinskog osoblju za pružanje zdravstvenih usluga OSPP je pažljivo planiranje mera koje će dovesti do poboljšanja zdravstvenih usluga za OSPP. U početku će biti sprovedena analiza zdravstvenog stanja i potreba za zdravstvenu negu OSPP u opštini Prizren. Nalazi ove analize stanja odrediće potrebu za intervenisanje da se poboljša sposobnost medicinskog osoblja u pružanju zdravstvenih usluga OSPP. Organigovaće se strukturalni treninzi za timove lekara i medicinskih sestara koji pružaju posebne zdravstvene usluge OSPP. Izgradnja kapaciteta medicinskog osoblja za rano otkrivanje uzroka koji dovode do invaliditeta, dalje stručno usavršavanje medicinskog osoblja za bolesti kičme i rehabilitacije, uključujući i medicinske sestre od čijih aktivnosti se očekuje da pozitivno utiču na ranu identifikaciju uzroka stepena invalidnosti ali i odgovarajući tretman za ublažavanje invalidnosti. Sa ciljem da poseduje detaljnije informacije o broju OSPP, opština Prizren će sačiniti bazu podataka za osobe sa posebnim potrebama. Ova baza podataka služiće potrebama opštinskih institucija i istovremeno će se neprekidno usavršavati. Obezbeđivanje pristupa znakovnom jeziku u pružanju zdravstvenih usluga i poboljšanje hitnih usluga gluvima, takođe će biti značajan doprinos opštine ka pružanju kvalitetnih usluga OSPP. Obezbeđivanje neophodnih sredstava OSPP, dajući prednost snabdevanju lekovima i potrošnim materijalom i obezbeđivanje materijala za inkontienciju i materijala za otvorene rane, biće jedna od institucionalnih obaveza koja će doprineti poboljšanju medicinskih usluga osobama sa posebnim potrebama. Značajnu ulogu za pitanja osoba sa posebnim potrebama nesumnjivo igra svesnost zajednica o oblasti OSPP. Izrada programa za zdravstveno obrazovanje i informativni paket za roditelje za rano otkrivanje uzroka koji dovode do invalidnosti i realizacija programa za zdravstveno obrazovanje roditelja da utiču na rano otkrivanje uzroka koji dovode do ograničene sposobnosti računaju se kao neophodne institucionalne aktivnosti koje pomažu u ranom otkrivanju invalidnosti i sprečavanju njene dalje širenje. Svest o blagovremenom vakcinisanju dece upravo pomaže tim naporima u sprečavanju širenja stepena invalidnosti. Kada se radi o osetljivim društvenim kategorijama i njihovim ograničenim kretanjem, planiraju se aktivnosti pružanja mobilnih opštinskih usluga koje će prethodno odrediti medicinske radnike porodične medicine i identifikovani prigradska, gradska i ruralna naselja za posete. Biće sačinjen kalendar za sistematske mobilne posete osobama sa posebnim potrebama, kada će, između ostalog, biti obavljena i periodična vakcinacija i za te osobe obezbediti knjižice za imunizaciju. 46

49 Pružanje stručnih saveta OSPP u okviru postojećeg savetovališta u kojem će biti delegirano medicinsko osoblje koje je obučeno za OSPP biće jedna od sledećih aktivnosti koja će doprineti ukupnom poboljšanju zdravstvenih usluga osobama sa posebnim potrebama. Olakšavanje pristupa zdravstvenim uslugama OSPP doprineće izgradnji elektronskog sistema zdravstvenih kartona sa ažuriranim informacijama i razmenu podataka sa ostalim medicinskim centrima/ AFM. Dodatno olakšanje za sve ove institucionalne aktivnosti biće privremeno oslobađanje od participacije za usluge porodične medicine za sve individue iz redova OSPP. Druga objektiva "Stvaranje uslova za sveobuhvatnost u obrazovanju i stručne podrške OSPP" Sveobuhvatnost u obrazovanju i stručna podrška OSPP je vitalna potreba koja direktno utiče na život osoba sa invaliditetom i njihovu budućnost. Da bi se napravile značajne promene ovakvog položaja OSPP Strategija predviđa preduzimanje niz mera i institucionalnih aktivnosti. Izrada politika za uključivanje OSPP u obrazovanju u skladu principima sveobuhvatnosti biće jedna od važnih aktivnosti kojoj će prethoditi opšti pregled situacije OSPP u obrazovanju u opštini Prizren. Dobijanje ovlašćenja na opštinskom nivou za obrazovanje dece sa posebnim potrebama prethodiće imenovanje koordinatora za inkluzivno obrazovanje, profesionalca za OSPP u ODO, zatim izgradnju kapacitete opštinskih obrazovnih vlasti za rukovođenje pristupanja obrazovanju DSPP. Osnivanje (kreiranje) sistema (mehanizma) podrške za obrazovanje dece ometene u razvoju je dobro isplaniran potez koji će uslediti imenovanje i funkcionalisanje tima za procenu u opštini, angažovanje nastavnika koji putuju, prilagođavajući programe da se obezbedi školovanje kod kuće i tokom lečenja, angažovanje podrške nastavnicima i priprema vodiča za rad timova za procenu i koordinatora za sveobuhvatno obrazovanja. Podizanje svesti u društvu za sveobuhvatno obrazovanje DSPP je jedna od neophodnih mera koja će instalirati sveopštu kulturu jednakog tretmana dece sa posebnim potrebama i dece u celini. Sprovođenje ove mere pratiće institucionalne aktivnosti kao što su: Organizovanje kampanja o podizanju svesti, spotove na radio/tv, članke u novinama, letnje kampove, sportske aktivnosti, javne debate, okrugle stolove, letnje aktivnosti, obeležavanje međunarodnjh datuma za promovisanje prava DSPP, proizvodnja i raspodela promotivnih materijala za sveobuhvatno obrazovanje, itd. Stvaranje međusektorskih mehanizama na opštinskom nivou za identifikaciju i ranu intervenciju je sledeći planirani korak u ovom strateškom dokumentu koji će biti omogućen oslanjajući se na institucionalne aktivnosti, kao što su: razvoj i primena specifičnih programa za ranu intervenciju, izrada analize o trenutnom položaju dece sa posebnim potrebama, stvaranje baze podataka za identifikaciju i ranu intervenciju uključujući i starosnu grupu 3-5 godina, razvoj kampanje o podizanju svesti za identifikaciju i ranu intervenciju, organizovanje treninga za direktore škola i obrazovnog osoblja za identifikaciju i ranu intervenciju, treninzi za roditelje za identifikaciju i ranu intervenciju, kao i osnivanje Foruma nastavnika za inkluzivno obrazovanje. Sa ciljem poboljšanja pristupa obrazovanju OSPP Strategija predviđa niz neophodnih institucionalnih aktivnosti koje će biti preduzete, kao što su: organizovanje kampanja o podizanju svesti za decu i porodice o značaju obrazovanja, organizovanje aktivnosti/neprekidne igre sa decom ranog uzrasta, organizovanje poseta deci u predškolskim i školskim ustanovama, organizovanje dopunske nastave za decu sa smetnjama u razvoju, obezbeđivanje didaktičkih materijala ugroženim učenicima, 47

50 organizovanje redovnih grupnih i pojedinačnih sastanaka u školama sa porodicama koje imaju decu sa posebnim potrebama, obezbeđivanje stipendija za učenike srednjih i viših škola iz redova OSPP i prilagođavanje programa za integraciju učenika koji nisu bili upisani u školu ili koji su napustili školovanje (ubrzano učenje). Sveobuhvatnost osoba sa posebnim potrebama je mera koja značajno doprinosi obrazovnoj komponenti OSPP koja će biti sprovedena obezbeđivanjem prevoza do škole deci sa posebnim potrebama. Da bi se sveobuhvatnost shvatila ispravno potrebno je da se obrazovna zajednica i učenici upoznaju sa konceptom sveobuhvatnosti, da se organizuju aktivnosti za promovisanje jednakosti i sveobuhvatnosti u školama i zajednicama. Neformalno obrazovanje za porodice u znak podrške osobama sa invaliditetom je identivikovano kao neophodna mera sa ciljem stvaranja prijateljskog okruženja i pružanja podrške osobama sa posebnim potrebama. Ovo će u početku biti postignuto uz identifikaciju potreba za neformalno obrazovanje, a zatim organizovanjem rasprave o neformalnom obrazovanju. Postizanje sporazuma sa srednjom medicinskom školom za obavljanje prakse u osnovnim školama nižih ciklusa u kojima ima DSPP doprineće se stvaranju prijateljskog okruženja i podrške deci sa posebnim potrebama. Da bi se osigurao kvalitetan nadzor, praćenje i redovna procena prakse sveobuhvatnosti biće izgrađeni institucionalni kapaciteti kroz razvoj i implementaciju propisa o sveobuhvatnosti. Redovno izveštavanje predstavljaće potreban instrument preko kojeg će se deliti informacije zainteresovanim stranama o implementaciji praksi o sveobuhvatnosti dece sa posebnim potrebama. Treća objektiva "Obezbeđivanje jednakih mogućnosti zapošljavanja OSPP i povećanje blagostanja" je, takođe rezultat usmerenosti i boljeg planiranja u ovom strateškom dokumentu koji će se realizovati nakon serije mera i odgovarajućih institucionalnih aktivnosti. Stvaranje jednakih uslova za zapošljavanje OSPP kao identifikovana mera za ispunjenje ovog cilja biće omogućeno organizovanjem kampanja o podizanju svesti za zapošljavanje osoba sa posebnim potrebama u privatnom sektoru; postavljanje oglasnih tabli za zapošljavanje na najvidnijim mestima u gradu; identifikacija svih stručnih službi koje obavljaju pripadnici OSPP i njihovo objavljivanje. Osposobljavanje i stručna prekvalifikacija OSPP za zapošljavanje kao sledeći korak koji će doprineti postizanje ovog cilja omogućiće proširenje profila za osposobljavanje i stručnu prekvalifikaciju prema zahtevima tržišta rada, kao i izrada programa za zapošljavanje OSPP. Razvijaće se novi programi za stručno osposobljavanje OSPP imajući u vidu ekonomske potencijale u opštini Prizren i podržati realizaciju programa za stručno osposobljavanje kroz izdvajanje posebnih fondova za te ciljeve. Analiza potreba tržišta i adekvatne radne snage i zapošljavanje radnika uz mogućnost povećanje broja zaposlenih iz redova OSPP je predviđena mera koja će obezbediti neophodne informacije sa ciljem stvaranja mogućnosti zapošljavanja osoba sa posebnim potrebama u opštini Prizren. Ova mera će podstaći niz planiranih institucionalnih aktivnosti, kao što su: angažovanje konsultanata za istraživanje tržišta i adekvatne radne snage za OSPP, izrada ponude radne snage iz redova osoba sa posebnim potrebama, rezultati istraživanja biće javno predstavljeni i distribuirani svim poslovnim subjektima u opštini Prizren. 48

51 Pružanje mogućnosti zapošljavanja OSPP biće omogućeno uz olaakšice koje nudi opština za nove poslove za osobe sa invaliditetom. Opština nudi iznajmljivanje svojih prostora uz simboličnu kiriju i umanjenje opštinske takse za nove poslove koje otvaraju OSPP. Opština nudi svoje prostore osobama sa posebnim potrebama za uspostavljanje zanatskih delatnosti, turizma i kulturnog nasleđa. Jedna idetifikovana mera u ovom strateškom dokumentu kao mogućnost da (komercionalni) poslovi stimulišu povećanje broja radnika iz redova OSPP bilo bi izražavanje interesa/opština će preporučiti tendere/ za podsticanje da se uključi veći broj radnika iz redova osoba sa posebnim potrebama. Proširenje usluga u zajednici kao sledeća mera treće objektive ovog strateškog dokumenta realizovaće se kroz bolje funkcionisanje centara za decu i odrasle ometene u razvoju i kroz dodelu grantova za razvoj usluga za ove kategorije. Pružanje obuke stručnjacima ovih centara omogući će pružanje kvalitetnih usluga na osnovu potreba DSPP i OSPP. Želeći da osobe sa posebnim potrebama budu svesne o korišćenju socijalne šeme i da imaju dovoljno informacija o uslugama koje pružaju centri za socijalni rad, preduzimaju se aktivnosti za neprekidno informisanje o pravima korišćenja socijalne šeme. Četvrta objektiva "Stvaranje jednakih uslova pristupa OSPP" Ova objektiva ima za cilj da doprinese stvaranju jednakih uslova i mogućnosti pristupa osobama sa posebnim potrebama u opštini Prizren. Da bi se omogućilo postizanje ovog cilja strateškog dokumenta planirane su niz mere praćene konkretnim aktivnostima. Istraživanje prema potrebama situacije na terenu u vezi pristupa objektima od strane osoba sa posebnim potrebama je mera koja će podići mnoštvo instutucionalno organizovanjh aktivnosti. Razvoj istraživanja na lokalnom nivou o pristupu OSPP, podizanje svesti o važnosfi pristupa osoba sa invaliditetom javnim objektima, uključujući i privatni sektor, istraživanje i poboljšanje pristupa osoba sa posebnim potrebama određenim zdravstvenim institucijama, kampanja o podizanju svesti o važnosti pristupa osoba sa invaliditetom ponuđenim zdravstvenim uslugama, izgradnja i funkcionisanje pristupnih rampi (maksimlan nagib 6% prema standardima E.C) i toaleta sa standardima za osobe sa posebnim potrebama u javnim zdravstvenim ustanovama identifikovane su kao neoohodne aktivnosti za stvaranje neophodnih mogućnosti za pristup osoba sa invaliditetom. Obezbeđivanje pristupa deci ometenim u razvoju svim nivoima obrazovanja je dobro planirana mera, čijom će realizacijom biti omogućeno poboljšanje i prilagođavanja školske infrastrukture osobama sa posebnim potrebama, izgradnja i funkcionisanje pristupnih rampi ( sa maksimalnim nagibom od 6% prema standardima E.C.) i toaleta sa standardima za osobe sa invaliditetom u školskim ustanovama u opštini Prizren. Obezbeđivanje pristupa i informacije o javnom prevozu omogući će planiranje aktivnosti za prilagođavanje infrastrukture u stanicama javnog prevoza, opremanje vozila javnog prevoza sa rampama i tonskim i vizuelnim signalima. Stvararanje mogućnosti za uključivanje osoba sa posebnim potrebama u kulturni život može se realizovati uz organizovanje kulturnih i sportskih aktivnosti za osobe sa invaliditetom, obezbedivši finansijsku podršku za projekte sa kulturno-umetničkim i sportskim aktivnostima za osobe sa posebnim potrebama, uključujući i mlade iz redova OSPP u omladinskim aktivnostima, istovremeno, obezbedivši regionalnu saradnju u tim osobama. 49

52 Peta objektiva "Pravo na informisanje, komunikaciju i učešće u javnom i političkom životu" Svrha ovog cilja je da se osobama sa posebnim potrebama obezbedi pravo na efikasno i brzo informisanje, efektivnu komunikaciju i mogućnost da učestvuju u javnom i političkom životu. Ovo će biti omogućeno primenom mera predviđenih u ovom strateškom dokumentu na sledeći način: izrada verifikacione liste za promovisanje OSPP na opštinskom nivou, povećana je razmena informacija između Organizacija civilnog društva i osoba sa posebnim potrebama i relevantnih opštinskih organa kroz organizovanje redovnih koordinirajućih i informativnih sastanaka sa Kancelarijom za ljudska prava, OCD i OSPP. U želji da se obezbedi sveobuhvatnost, opština pruža mogućnost za učešće u procesu izrade budžeta organizujući otvorene sastanke u prigradskim, gradskim i seoskim naseljima, razmatra dobijene preporuke sa javnih sastanaka od interesnih grupa osoba sa posebnim potrebama, javno objavljuje predloge interesnih grupa OSPP za budžet. Značajna mera koja predviđa organizovanje opštinskih aktivnosti o podizanju svesti za pitanja koja se odnose na osobe sa invaliditetom je zadovoljavajuća finansijska podrška koju obezbeđuje opština za OSPP, identifikujući pitanja/oblasti za koje je potrebno podizanje svesti i podrška podizanju svesti o rodnim pitanjima. Povećanje učešća osoba sa invaliditetom na željenom nivou u javni život je veoma potrebna mera koja će podržati organizovanje kampanje za podizanje svesti da se osobe sa posebnim potrebama pozivaju da učestvuju u javni život. Odborničke grupe opštinske Skupštine konsultovaće neformalne i formalne grupe OSPP. Ovo će biti realizovano organizovanjem redovnih sastanaka parlamentarnih grupa sa predstavnicima OSPP u naseljima. Davanje prioriteta dobro argumentovanim rezultatima aktivnosti zagovaranja OCD i OSPP je mera koja će biti podržana aktivnostima KLJP koja iznosi i predstavlja prioritete na redovnim sastancima savetnika predsednika opštine Prizren. Povećano učešće pojedinaca iz redova OSPP u donošenju odluke obezbeđuje se zadovoljavajućom finansijskom podrškom za osobe sa invaliditetom. Ovo će biti omogućeno organizovanjem kampanje za učestvovanje OSPP na sastancima opštinske Skupštine i javnim debatama, organizovanjem javnih debata u prigradskim, gradskim i ruralnim naseljima i organizovanje kampanje za podizanje svesti o učešću pripadnika OSPP na izborima. Povećana politička participacija osoba sa invaliditetom će se postići kroz podršku opštine inicijativama za političko obrazovanje OSPP u opštini Prizren. Mera od posebnog značaja je izgradnja funkcionalnih mehanizama za rešavanje i tretiranje slučajeva diskriminacije OSPP. Sprovođene ove mere biće zasnovano na aktivnostima koje organizuje KLJP, koja sastavlja izveštaj o prikupljenim slučajevima diskriminacije OSPP na teritoriji opštine Prizren i na bazi redovnih periodičnih izveštaja Kancelarije predsednika opštine i aktivnostima koje se preduzimaju. KLJP će izraditi nacrt uredbe protiv diskriminacije OSPP u opštini Prizren. 50

53 OSPP su svesne da je ostvarivanje prava i obaveza/odgovornosti mera koju sprovodi KLJP u saradnji sa Kancelarijom za pružanje pravnih usluga, organizuje informativne kampanje o postojanju besplatnih pravnih usluga za OSPP u opštini Prizren. Organizacije civilnog društva Opština Prizren je poznata po dobrom organizovanju raznih inteesnih grupa, zajednici poslodavaca i sličnih zajednica. Veoma su aktivne Organizacije civilnog društva, posebno one koje se bave demokratizacijom i kulturom, ne zanemarujući mlade, žene, osobe sa posebnim potrebama, itd. Svi ti mehanizmi predstavljaju veliki potencijal kojeg opština Prizren treba da iskoristi sa ciljem uspostavljanja partnerstva sa svojim građanima. Organizacije civilnog društva istovremeno prate izbliza politički, društveno-ekonomski i kulturni razvoj opštine. One istovremeno objavljuju izveštaje i svremena na vreme svoje procene o određenom razvoju opštine. Ovi izveštaji i publikacije uvek mogu poslužiti kao izvor informacija opštinskim zvaničnicima sa ciljem da poboljšaju svoju efikasnost i efikasnost opštine u celini. Rad ovih organizacija je u mnogim slučajevima uticao na poboljšanje kvaliteta rada predsednika opštine, odnosno opštinskih direktorijata i na poboljšanje kvaliteta usluga koje pruža opština Prizren. Opština Prizren ima dobru saradnju sa većinom ovih organizacija i mehanizama koji dobijaju direktnu ili indirektnu podršku od opštine, pružaju podršku različitim sektorima koji su u nadležnosti opštine, odnosno procenjuju rad različitih opstinskih organa. Međutim, nedostaje sveobuvatan i strukturalan pristup opštine Prizren prema svim tim organizacijama. U narednom periodu će se pokušati da se ta saradnja opštine sa organizacijama i društvenim mehanizama institucionalizuje kroz osnivanje konsultativnih mehanizama. Cilj ovakvih aktivnosti je da se poveća nivo informisanja građana o aktivnostima opštine, povećanje nivoa međusobne komunikacije opštine sa građanima i krajnim instancama, povećanje učešća građana u aktivnostima i procesima odlučivanja u opštini, naglašavajući neprekidnu potrebu za institucionalnu i materijalnu podršku osobama sa posebnim potrebama u opštini Prizren. Oblici uključivanja OCD u procese učešća građana u donošenju odluka i aktivnostima lokalne samouprave Organizacije civilnog društva su dobro organizovane i uključene u sve procese donošenja odluka na lokalnom nivou. Uključenost u akrivnostima lokalne samouprave može direktno uticati na donošenje odluka na lokalnom nivou za dobrobit građana bez njihove različitosti, na efikasnu i proporcionalnu raspodelu opštinskog budžeta, na način trošenja javnog novca, na odgovorno sprovođenje opštinskog zakonodavstva i poboljšanje kvaliteta života građana u celini, posebno osoba sa posebnim potrebama. Ovaj strateški dokument može poslužiti organizacijama civilnog društva, koje razvijaju i sprovode projekte u oblastima poboljšanja usluga osobama sa posebnim potrebama, nadgledanju poslove u pružanju kvalitetnih usluga OSPP, odluke da konkretni i posebni projekti osoba sa posebnim potrebama budu svsrtani u prioritete. 51

54 Budžet Ukupni troškovi opštinske Strategije i Akcionog plana za osobe sa posebnim potrebama za trogodišnji period procenjeni su na ,- eura. Period implmentacije obuhvata 2016, 2017, i godinu. Za je planirana suma od ,- dok je za planirano ,- potrebe za budžet za 2018 su ,- Planirani budžet za realizaciju svake od pet objektiva strateškog dokumenta je sledeći: za realizaciju prve objektive "Poboljšanje pružanja zdravstvenih usluga OSPP" planirano je ukupno ,- ; za realizaciju druge objektive "Stvaranje uslova za sveobuhvatnu uključenost u obrazovanju i stručna podrška OSPP" planirano je ukupno ,- ; za realizaciju treće objektive "Pružanje jednakih mogućnosti za zapošljavanje OSPP" planirano je 50600,- ; za realizaciju četvrte objektive "Stvaranje jednakih uslova za pristup OSPP" planirano je ,- ; i za realizaciju pete objektive "Pravo na informisanje, komunikaciju i učešće u javnom i političkom životu OSPP" planirano je 18000,- Pošto planirane aktivnosti u ovom strateškom dokumentu nameravaju da uključe organizacije civilnog društva, donatore, poslovne sektore postoji mogućnost da se jedan deo troškova ovog strateškog dokumenta smanji u zavisnosti od programa i projekata kojih realizuju organizacije civilnog društva, donatori i poslovne zajednjce. Takođe, nije isključena mogućnost podrške razvojnih agencija/stranih donatora u sprovođenju različitih mera ovog strateškog dokumenta. # Objektive Total 1 Poboljšanje ponuđenih usluga za OSPP Stvaranje uslova za sveobuhvatno obrazovanje i stručna podrška OSPP Pružanje jednakih mogućnosti za zapošljavanje OSP Stvaranje jednakih uslova za pristup OSPP Pravo na informisanje, komunikaciju i učešće u javni i politički život OSPP , , , - Ukupan budžet Strategije za OSPP u opštini Prizren , - 52

55 Struktura implementacije Koordinator za implementac iju Strategije Sekretarijat Savetodavno telo za implementaciju Strategije Grupa za pitanja jednakog pristupa Grupa za pitanja obrazovanja Grupa za pitanja zapošljavanja Grupa za pitanja zdavstva Grupi za pitanja informisanja,k omunikacije i učešća u javnom životu i politika OSPP Struktura implementacije Organizaciona struktura mehanizma za koordinaciju, praćenje i implementaciju "Strategije i Akcionog plana za osobe sa posebnim potrebama" u opštini Prizren. Odgovornosti Koordinator: Koordinacija, praćenje i izveštavanje o implementaciji Strategije i AP za osobe sa posebnim potrebama i predsedava sastanxima radnih grupa. Sekretarijat (Tehnička radna grupa za Akcioni plan): Prikuplja materijale RG, sistematizuje ih, analizira, kao i prati eventualne odluke koordinarora o RG. Priprema neoohosne mateeinale koordinaroru. Radne grupe (RG): U tim RG su predstavnici opštinske Skupštine Prizrena, čiji su mandati za koordinaciju implementaxije AP, prate i izveštavaju o dostignućima. Savetodavno telou: domaće OCD i međunaeodni mehanizmi. 53

56 Akcioni plan Objektiva 1 Poboljšanje ponuda usluga za OSPP Mere 1. Podizanje kapaciteta kod zdravstvenog osoblja za pružanje medicinskih usluga Aktivnosti 1.1 Analiza zdravstvenog stanja i potreba za medicinsku negu za OSPP 1.2 Treninzi za lekarske i medicinske ekipe koje pružaju specifične zdravstvene usluge OOSP 1.3 Podizanje kapaciteta medicinskog osoblja za ranije otkrivanje uzroka koji dovode do ograničene sposobnosti 1.4 Dodatno profesionalno osposobljavanje medicinskog osoblja za oblast liečenja kičme i rehabilitaciju, uključujući i medicinske sestre 1.5 Izrada baze podataka za OOS za opštinu Prizen Odgovorna institucija DZ OCPM DZ OCPM DZ Pokazatelji Godišnji troškovi Kategorizacija prioriteta na bazi analiza Broj realizovanih treninga 1.2 Broj obučenih specijalista koji rade u sektoru zdravstva 1.3. Broj treninga Broj obučenih trenera Broj obučenog osoblja Broj obučenog osoblja za te usluge Broj pacijenata kojima su pružene hirurške usluge Broj pacijenata koji su išli na rehabilitaciju 1.5 Obrađeni podaci za OSPP

57 2.Obezbeđivanje potrebnih sredstava za OSPP 3. Podizanje svesti kod zajednica iz oblasti OSPP 1.6 Obezbeđivanje pristupa znakovnom jeziku u pružanju zdravstvenih usluga i poboljšanje hitnih usluga gluvima 2.1 Dati prioritet snabdevanju sa lekovima i potrošnim materijalom OSPP 2.2 Obezbediti materijal za inkontienciju, kao i specifične materijale za otvorene rane 3.1 Izrada programa za zdravstveno obrazovanje i informativnog paketa za roditelje radi ranog otkrivanja uzroka koji dovode do ograničene sposobnosti DZ DZ DZ DZ 1.6 Broj angažovanih prevodioca u zdravstvenim institucijama 1.7 Broj pacijenata koji su koristili prevodilačke usluge 1.8 Broj trenera koji imaju sertifikat za tu oblast Postotak (% ) snabdevenosti sa lekovima za OSPP Broj OSPP koje su dobile lekove i potrošne materijale Broj osoba koje imaju potrebe za takve materijale Broj osoba koje su dobile materijale za inkontienciju Broj osoba koje su dobile materijale za otvorene rane Sačinjeni program i plan rada Paket sa informativnim materijalom

58 3.2 Primena programa zdravstvenog obrazovanja za roditelje radi uticaja na ranije otkrivanje uzroka koji dovode do ograničene sposobnosti OCPM Broj održanih treninga Broj roditelja koji su učestvovali na treninzima Broj otkrivenih slučajeva Podizanje svesti kod stanovništva o vakcinisanju dece DZ Broj kampanja preko kojih se senzibilizira vakcinacija dece Broj podeljenih letaka, brošura, DVD-a i Brajevih pisama Pružanje mobilnih usluga od strane opštine 3.4 Dobro informisanje osoba sa ograničenim sposobnostima i njihovih porodica o zdravstvenoj nezi putem treninga 4.1 Određivanje medicinskih radnika porodične medicine 4.2 Identifikovati prigradska, gradska i ruralna naselja za posete OCPM OCPM Broj obučenih osoba sa ograničenim sposobnostima Broj obučenih porodica OSPP Broj distribuiranih obrazovnih materijala (broj letaka, brošura, Brajevih pisama i DVD-ija za gluvoneme) 4.1 Određeno je najmanje 15 zdravstvenih radionica 4.2 Godišnje su organizovana najmanje 4 koordinirajuća, konsultativna i informativna sastanka od strane DZ, KRR i NVO-a

59 5. Pružanje stručnih saveta OSPP 6. Olakšan pristup zdravstvenim uslugama OSPP 4.3 Izrada kalendara poseta 4.4 Organizovanje mobilnih sistematskih poseta 4.5 Periodično sprovesti vakcinaciju i obezbediti da institucije imaju knjižice za imunizaciju 5.1 U okviru postojećih savetovališta delegirati medicinsko osoblje koje je osposobljeno za OCPM i OSPP 6.1 Izrada sistema elektronskih zdravstvenih kartona, blagovremeno ažuriranje i razmena podataka sa ostalim zdravstvenim centrima/ APM 6.2 Sve osobe sa ograničenim sposobnostima povremeno osloboditi od participacije za pružene usluge iz oblast porodične medicine OCPM OCPM 4.3 Godišnje su organizovana najmanje 4 koordinacijska, konsultativna i informativna sastanka od strane DZ, KRR i NVO-a 4.4 Godišnje se obavi najmanje 4 sistematskih poseta u indentifikovanim naseljima 4.5 Organizuju se najmanje 4 vakcinacije 5.1 U okviru OCPM postoji adekvatno lečenje uz savetovanje za OSPP 6.1 Sačinjen sistem baze podataka i arhive 6.2 Broj osoba koje su oslobođene od participacije

60 7. Deljenje zdravstvenih informacija sa školama 7.1 Da OCPM i APM podele medicinsku dokumentaciju sa školama o deci sa posebnim potrebama OCPM Objektiva 2 Stvaranje uslova za sveobuhvatno uključivanje u obrazovanju i stručna podrška OSPP Mere 1. Izrada politika za uključivanje osoba sa posebnim potrebama u obrazovanje prema principima sveobuhvatnosti 2. Preuzimanje ovlašćenja na opštinskom nivou za obrazovanje dece sa posebnim obrazovnim potrebama 3. Osnivanje (kreiranje) sistema (mehanizma) Aktivnosti 1.1. Opšte istraživanje situacije OSPP u obrazovanju u opštini 1.2. Prilagođavanje programa da se obezbedi školovanje kod kuće i tokom lečenja 2.1. Imenovanje koordinatora za sveobuhvatno i stručno obrazovanje za OSPP u ODO 2.2. Podizanje kapaciteta kod opštinskih obrazovnih vlasti za upravljanje pristupa obrazovanju deci sa posebnim potrebama 3.1 Imenovanje i funkciinisanje tima za procenu u opštini Odgovorne institucije ODO Opštinska izvršna vlast ODO ODO Godišnji troškovi Pokazatelji Sprovedeno i ažurirano istraživanje 1.2 Modifikovani programi za pružanje obrazovanja u kući i broj osoba koje su imale koristi od tog programa Odluka o imenovanju Zaposlen koordinator 2. Broj obučenih opštinskih zvaničnika 3.1 Imenovan je tim za procenu

61 podrške obrazovanju dece ometene u razvoju 4. Podizanje svesti u društvu o sveobuhvatnom obrazovanju dece ometene u razvoju 5. Kreiranje međusektorskog mehanizama na opštinskom nivou 3.2 Angažovanje nastavnika koji putuju 3.3 Angažovanje dodatnih nastavnika 3.4 Priprema smernica za funkcionisanje tima za procenu i koordinatora 3.5 Trening za nastavnike koji putuju i asistente 4.1 Organizovanje kampanja za podizanje svesti: TV spotovi, članci u novinama, letnji kampovi, sportske aktivnosti, debate, okrugli stolovi, letnje aktivnosti 4.2 Obeležavanje međunarodnih praznika za promovisanje prava dece sa posebnim potrebama 4.3 Proizvodnja i distribucija materijala za sveobuhvatnu promociju obrazovanja 5.1. Razvoj i implementacija specifičnih programa za ranu intervenciju ODO ODO DZ 3.2 Broj angažovanih nastavnika koji putuju 3.3. Broj angažovanih nastavnika za podršku i broj dece sa posebnim potrebama koja su imala koristi od nastavnika podržavalaca Izrađen je vodič Broj obučenih nastavnika i asistenata Broj realizovanih kampanja 4.2. Broj održanih manifestacija 4.3. Količina proizvedenog promotivnog materijala 5.1 Izrađeni programi za ranu intervenciju

62 za identifikaciju i rano intervenisanje 6. Poboljšanje pristupa OSPP obrazovanju 5.2. Izrada analize o trenutnom stanju dece sa potrebnim potrebama 5.3.Stvaranje baze podataka za identifikaciju i ranu intervenciju, uključujući i starosnu grupu 3-5 godina 5.4. Razvijanje kampanje za podizanje svesti za identifikaciju i ranu intervenciju 5.5 Organizuju se treninzi za direktore škola i obrazovno osoblje za idenrifikaciju i ranu intervenciju 5.6 Treninzi za roditelje za identifikaciju i ranu intervenciju 5.7 Formiranje Foruma nastavnika za sveobuhvarno obrazovanje 6.1 Organizovati informativne kampanje za decu i porodice o značaju obrazovanja ODO 5.2 Izveštaj o analizi trenutnog stanja dece sa potrebnim potrebama 5.3. Stvorena je baza podataka za identifikaciju i ranu intervenciju 5.4 Organizovane najmanje 4 kampanje u jednij godini za identifikaciju i ranu intervenciju 5.5 Broj održanih treninga sa direktorima škola i obrazovnim osobljem, kao i broj održanih treninga sa 5.6 Broj održanih treninga sa roditeljima za idenrifikaciju i ranu intervenciju 5.7 Razmenjena su iskustva, proizvedeni obrazovni materijal i stručna saradnja na bazi ekspertiza 6.1 Godišnje se organizuju najmanje 2 kampanje

63 6.2 Neprekidno organizovati aktivnosti/igre za decu ranih uzrasta 6.4 Organizovati dodatne časove za decu ometenu u razvoju 6.2 Broj aktivnosti po školama 6.3 Godišnje se organizuju najmanje 2 posete Opština obezbeđuje sveobuhvatno uključivanje dece ometene u razvoju 6.4 Organizovati dodatne časove za decu ometenu u razvoju 6.5 Ponuditi didaktički materijal i igračke učenicima koji za to imaju potrebe 6.6 Škole organizuju redovne grupne i pojedinačne sastanke sa porodicama koje imaju decu ometenu u razvoju 6.7 Nude se stipendije učenicima srednjih i viših škola iz redova OSPP 6.8 Prilagođavanje programa za integraciju učenika koji nisu bili upisani u školu ili su napustili školu (ubrzano učenje) 7.1 Organizuje se prevoz do škole za učenike sa posebnim potrebama ODO 6.4 Godišnje se održavaju dopunski časovi najmanje za dve grupe dece 6.5 Najmanje 30 učenika godišnje ima koristi od didaktičkih materijala 6.6 Svaka škola u kojoj su OSPP organizuje najmanje 4 sastanka godišnje 6.7 Obezbeđene su i podeljene najmanje 10 stipendije 6.8 Lansiran je najmanje jedan program za integraciju učenika 7.1 ODO angažuje prevoz kuća-škola za učenike sa posebnim potrebama

64 8. Obrazovna zajednica i njeni učenici su upoznati sa konceptom sveobuhvatnosti 9. Neformalno obrazovanje članova porodice za pružanje podrške OSPP 10. Postizanje sporazima sa srednjim medicinskim školama za obavljanje prakse 11. Postoje kapaciteti za nadzor, praćenje i redovnu procenu sveobuhvatne prakse 8.1 Škole u zajednicama organizuju aktivnosti koje promovišu jednakost i ravnopravnost 9.1 Identifikovati potrebe za neformalno obrazovanje 9.2 Organizovati redovne sednice za neformalno obrazovanje 10.1 Organizovati praksu učenicima u osnovnim školama za niže razrede u kojima su deca sa posebnim potrebama 11.1 Izrada propisa za sveuključivanje 11.2 Implementacija propisa za sve uključene i redovno izveštavanje ODO ODO ODO ODO ODO 8.1 Organizuju se najmanje jedna pozorišna predstava godišnje i najmanje 4 sportske aktivnosti u kojima učestvuju OSPP 9.1 Identifikovane su potrebe za neformalno obrazovanje 9.2 Organizuju se najmanje 4 sednice godišnje 10.1 Broj sati realizovane prakse 11.1 Uredba je distdibuirana u svim obrazovnim institucijama 11.2 Škole redovno izveštavaju o primeni uredbe

65 Objektiva 3 Pružanje djednakih mogućnosti za zapošljavanje OOS i povećanje blagostanja Mere Aktivnosti Odgovorna institucija Godišnji troškovi Pokazatelji Stvoriti podjednake uslove za zapošljavanje OSPP 2. Stručno usavršavanje i prekvalifikacija radnika OSPP 1.1 Organizovati kampanje o podizanju svesti OSPP zaposlenih u privatnom sektoru 1.2 Postavljanje oglasnih tabli za radnike na najvidljivija mesta u gradu 1.3. Identifikovati sve stručne usluge koje vrše pripadnici zajednica i objaviti ih 2.1 Proširiti profile za obuku i stručnu prekvalifikaciju prema kriterijima tržišta rada, kao i izrada programa za zapošljavanje OSPP 2.2. Izrada novih programa za stručno osposobljavanje OSPP imajući u vidu ekonomske potencijale CSR CSR 1.1 Broj organizovanih kampanja 1.2 Broj informativnih panela Liste usluga Broj prilagođenih profila za osobe sa ograničenim sposobnostima Broj OSPP koji su osposobljeni Broj OSPP koji su sertifikovani Izrađeni programi 2.2 Izrađen je planprogram za stručno usavršavanje

66 3. Postoji adekvatna analiza tržišta o potrebi radne snage uz mogućnost povećanja broja zaposlenih iz redova OSPP 4. Pružena mogućnost za zapošljavanje OSPP 2.3 Podržati sprovođenje programa za stručno osposobljavanje preko dodeljivanje sredstava 3.1 Angažovanje konsultanata za istraživanje tržišta i adekvatne radne snage za OSPP 3.2 Izrada nacrta o ponudi radne snage 3.3 Istraživanje predstaviti javno i distribuirati ga svim poslovnim subjektima 4.1 Opština nudi olakšice za pokretanje novih poslova OSPP, nudeći poslovne prostore uz simboličnu kiriju 4.2 Opština smanjuje komunalne takse za nove poslove koje otvaraju OSPP 4.3 Opština nudi prostor za uspostavljanje domaće radinosti, turizma i kulturne baštine za OSPP CSR DUPP Izvršna opštinska vlast Izvršna opštinska vlast 2.3 Najmanje 30 pojedinaca iz redova OOS je završilo program za stručno osposobljavanje 3.1 Ugovoren je konsultant 3.2 Sačinjena je ponuda radne snage 3.3 Organizovan je javni sastanak i pedstavljeno istraživanje 4.1 Bord savetnika je izradio zaključke 4.2 Usvojeni zaključci na bordu savetnika 4.3 Broj prostorija određen za OSPP

67 5. Stimulisana su preduzeća (komercionalna) za povećanje broja zaposlenih iz redova OSPP 5.1 Za izražavanje interesa/ tendera, opština preporučuje/ ohrabruje što veće uključivanje radnika iz redova OSPP Izvršna opštinska vlast 5.1 Usvojeni zaključci na bordu savetnika 6. Proširenje usluga u zajednici 6.1. Što bolje funkcionisanje Centara za decu i odrasle sa ograničenim sposobnostima kroz pružanje bespovratne pomoći za razvijanje usluga DZ CSR Broj dece i odraslih koji su imali koristi od usluga u tim centrima Broj podržanih centara Obezbediti treninge za stručnjake tih centara CSR Broj održanih treninga Broj treniranih stručnjaka OSPP su svesne korišćenja solijalne šeme i dovoljno informisane o uslugama koje pružaju Centri za socijalni rad 7.1 Neprekidno preduzimanje informativnih kampanja za iskorišćavanje socijalne šeme CSR 7.2 Održane su najmanje 2 kampanje u godini

68 Objektiva 4 Mere 1. Istraživanje prema potrebama koje nalaže situacija na terenu u vezi pristupa objektima OSPP 2. Istraživanje i poboljšanje pristupa zdravstvenim institucijama OSPP Stvaranje uslova za pojednak pristup OSPP Aktivnosti Odgovorne Godišnji troškovi Pokazatelji institucije Razvoj istraživanja na lokalnom nivou pristupa KRR 1.1 Formirane grupe OSPP 1.2 Kampanja o podizanju svesti o značaju pristupa OSPP javnim objektima KRR 1.2 Broj kampanja uključujući i privatni sektor 2.1 Istraživanje pristupa zdravstvenim institucijama prilagođenim za OSPP 2.2.Kampanja o podizanju svesti o značaju pristupa OSPP ponuđenim zdravstvenim uslugama DZ DI DUPP 1.1 Broj zdravstvenih objekata koji su prilagođeni potrebama OSPP 1.2 Broj pristupačnih javnih zdravstvenih objekata za OSPP 1.3 Broj pristupačnih privatnih zdravstvenih objekata za OSPP 1.4 Interna uredba za medicinsko osoblje u vezi pristupa OSPPprimenjuje se Razvijene kampanje

69 2.3.Izgradnja i funkcionisanje pristupnih rampi (maksimalan nagib 6% u skladu sa evropskim standardima E.C), standardni toaleti za OSPP u javnim zdravstvenim objektima Identifikovane institucije koje trebaju da intervenišu u njima Broj institucija u kojima funkcionišu rampe Broj institucija koje imaju toalete prilagođene OSPP Obezbeđivanje pristupa deci ometenim u razvoju na svim nivoima obrazovanja 4.Obezbeđivanje pristupa i informacije o javnom prevozu 3.1.Poboljšanje i prilagođavanje školske infrastrukture za OSPP 3.2 izgradnja i funkcionisanje pristupnih rampi (maksimalan nagib 6% u skladu sa evropskim standardima E.C.) i toaleti prema standardima za OSPP u objektima za obrazovanje 4.1.Prilagođavanje infrastrukture u stanicama javnog prevoza 4.2.Opremanje vozila javnog prevoza sa rampama i tonskim i vizuelnim signalima ODO DJS 3.1 Broj škola koje su prilagođene i imaju pristup za decu sa posebnim potrebama Identifikovane obrazovne institucije koje treba da intervenišu u njima Broj obrazovnih institucija u kojima funkcionišu rampe Broj obrazovnih institucija koje su opremljene sa toaletima za potrebe OSPP Broj stanica javnog prevoza, uključujući autobuska stajališta Broj vozila javnog prevoza opremljenih rampama, tonskim i vizuelnim signalima

70 5. Stvaranje mogućnosti za uključivanje OSPP u kulturnom životu 5.1.Realizacija sportskih i kulturnih aktivnosti za osobe sa ograničenim sposobnostima 5.2.Finansijska podrška projektima sa kulturnoumjetničkim i sportskim aktivnostima za osobe sa posebnim potrebama 5.3. Uključivanje mladih iz redova OSPP u omladinskim aktivnostima 5.4. Podrška regionalnoj saradnji za OSPP DKOS Opštinska izvršna vlast 5.1 Broj formulisanih politika koje se pozivaju na Međunarodnu Konvenciju za osobe sa posebnim potrebama 5.2 Broj projekata koji su podržani od departmana Ministarstva za kulturu, omladinu i sport 5.3 Broj mladih (OSPP) u aktivnostima kao što su letnji kampovi, mini Olimpijade itd 5.4 Rezultati i učešće u regionalnim aktivnostima Objektiva 5 Pravo na informisanje, komunikaciju i učešće u javnom i političkom životu OSPP Mere 1. Postoji verifikaciona lista za promovisanje OSPP na opštinskom nivou Aktivnosti 1.1 Izrada verifikacione liste za promovisanje OSPP Odgovorne institucije KLJP Pokazatelji Godišnji troškovi Organizovana su najmanje dva sastanka između osoblja KLJP Organizacija civilnog društva OSPP 68

71 2. Povećane su i razmenjene informacije između organizacija civilnog društva i nadležnih opštinskih organa 3. Opština obezbeđuje sve učešće u procesu izrade budžeta 4. Opština pruža dovoljnu finansijsku podršku opštinskim aktivnostima o podizanja svesti o pitanjima koja se odnose na OSPP 5. Povećanje učešća OSPP na željenom nivou u javnom životu 2.1 Održavaju se redovni koordinirajući/informativni sastanci između KLJP i OCD-a 3.1 Organizuju se javni sastanci o budžetu u prigradskim, gradskim i seoskim naseljima 3.2 Razmatraju se predlozi dobijeni na javnim sastancima i od interesnih grupa OSPP 3.3 Javno se objavljuju predlozi za budžet koje daju interesne grupe OSPP 4.1 Identifikuju se pitanja/oblasti za koje je potrebno podizanje svesti 4.2 Podržati aktivnosti podizanja svesti o rodnim pitanjima 5.1 Organizovanje kampanje podizanja svesti za pozivanje OSPP da učestvuju u javnom životu KLJP KLJP KLJP KLJP KLJP KLJP KLJP 2.1. Najmanje četiri informativnih sastanka godišnje između Kancelarije za rodnu ravnopravnost i Organizacija civilnog društva OSPP 3.1 Najmanje dva javna sastanka godišnje 3.2 Izdvojeni su neophodni i dobro argumentovani predlozi 3.3 Predloge objaviti na veb stranici opštine 4.1 Najmanje četiri sastanka godišnje između KLJP i OCD osoba sa ograničenim sposobnostima 4.2 Najmanje dve aktivnosti o podizanju svesti koje su finansijski podržane od KLJP 5.1 Organizovane su najmanje 2 kampanje o podizanju svesti u jednoj godini

72 6. Odborničke grupe u opštinskoj Skupštini konsultuju neformalne i formalne grupe OSPP 7. Daje se prioritet dobroj argumentaciji rezultata aktivnostima zagovaranja Organizacija civilnog društva za OSPP 6.1 Parlamentarne grupe organizuju redovne sastanke sa predstavnicima OSPP u naseljima 7.1 KLJP pedstavlja prioritete na redovnim sastancima savetnika predsednika opštine Opštinski savetnici KLJP 6.1 Broj održanih sastanaka i broj pokrenutih pitanja 7.1 Učešće KLJP na sastancima savetnika predsednika opštine 8. Povećava se učešće pojedinaca iz redova OSPP u odlučivanju 8.1 Organizuju se kampanje za učešće OSPP na sednicama opštinske Skupštine i javnim debatama 8.2 Organizuju se javne debate u prigradskim, gradskim i seoskim naseljima 8.3 Organizuju se kampanje o podizanju svesti za povećanje učešća na izborima 8.1 Godišnje organizovane najmanje dve kampanje 8.2 Najmanje dve javne debate godišnje 8.3 Najmanje jedna kampanja prije izbora

73 9. Povećava se učešće u politikama OSPP 10. Izrađeni su funkcionalni mehanizmi za rešavanje i tretiranje slučajeva diskriminacije OSPP 11. OSPP su svesne da je ostvarivanje prava i obaveza/građanska odgovornost u slučaju diskriminacije 9.1 Opština podržava inicijative za političko obrazovanje OSPP 10.1 KLJP sačinjava rezime izveštaja o slučajevima diskriminacije OSPP u opštini 10.2 Redovno tromesečno izveštavanje u Kancelariji predsednika opštine o preduzetim aktivnostima 10.3 KLJP izrađuje uredbu protiv diskriminacije OSPP 11.1 KLJP u saradnji sa Kancelarijom za pružanje javnih usluga organizuje informativne kampanje o postojanju besplatne pravne pomoći KLJP KLJP 9.1 Najmanje dva treninga sa 30 učesnika o političkom obrazovanju OSPP 10.1 Najmanje četiri izveštaja sastavljena godišnje 10.2 Najmanje četiri izveštaja godišnje 10.3 Uključene su sve relevantne strane u izradi uredbe 11.1 Najmanje dve kampanje o podizanju svesti u jednoj godini

74 Republika e Kosovës Republika Kosova Kosova Cumhuriyeti Republic of Kosovo Komuna e Prizrenit Opština Prizren Prizren Belediyesi Municipality of Prizren Engelli Kişilere Yönelik Belediye Stratejisi ve Eylem Planı Prizren, 2015

75 Saygıdeğer Prizren Belediyesi halkı Engelli kişilere yönelik belediye stratejisi ve eylem planı etnik, dinsel, siyasi ve sosyal statü açısından hiçbir fark gözetmeden, olumlu değişiklikler yapmak gayesiyle, tüm vatandaşları için kaliteli hizmetler sağlamak doğrultusundaki siyasi irademiz ve Prizren Belediyesi nin kurumsal kararlılığını teyit etmek üzere, sıradaki katkılarımızdan bir diğerdir. Engelli kişiler birçok sorundan en yoğun bir şekilde etkilenen toplumsal gruplardan biridir, ancak bunların en zorlusu yoksulluk ve onun yarattığı sosyo-ekonomik sonuçlar olmaya devam etmektedir. Yoksulluk, engellilik ve sosyal dışlanma arasındaki bağlantı doğrudan engelli kişileri etkilemektedir, özellikle de yoksulluğun önemli bir gösterge olduğu toplum içerisinde. Bu nedenle, her zaman olumlu kurumsal değişimleri hedefleyerek, Prizren Belediyesi Engelli Kişiler için üç yıllık bir süreyle hizmetler, konum ve müdahale alanlarına yönelik bu stratejik belge aracılığıyla hareket kapasitelerini güçlendirmeye devam etmektedir. Bu stratejik belge ayrıca söz konusu kategoriye mensup vatandaşların hakları, haysiyeti ve refahının arttırılmasına da hizmet edecektir. Engelli kişiler toplumun tüm kademeleri yanı sıra ekonomik, politik, sosyal ve kültürel hayata entegre edilmelidir ve işte bu stratejik belge aracılığıyla Prizren Belediyesi engelli kişilerin Kosova toplumuna tam entegrasyonu sürecinde sürdürülebilir bir çözüm için müdahale yollarını tasarlamaya çalışmaktadır. Engelli kişilere yönelik tam bir kurumsal destek sağlamak ve onların aktif bir şeklide sosyal hayat ile kalkınmaya katılımı, hak ve özgürlüklerinin tanıtımı ve geliştirilmesi, haysiyetinin korunması ve istihdam, eğitim ile hizmetlere eşit bir şekilde erişimini teşvik etmek Prizren Belediyesi çalışmalarında öncelik teşkil etmektedir ve olmaya devam edecektir. Prizren Belediyesi nin bu stratejik belgesinde önerilen eylemler, söz konusu belgeden türeyen bu beklentilerin karşılanması için yapılması gerekenleri açıkça belirtmektedir. Bu vesileyle şahsım adına Prizren Belediyesi yerel kuruluşları, sivil toplum örgütleri, iş dünyası, etnik topluluklar ve uluslararası topluluk temsilcilerini bu stratejik belgenin uygulanması girişimine katılımını teşvik ederek, vatandaşların hizmetinde olan bir yerel yönetimin oluşturulması doğrultusunda çekincesiz olarak tüm istekliliğimi ifade ederek, hep birlikte çalışmayı teşvik etmek istiyorum. Bu vatandaşlarımız açısından büyük önem taşıyan bu girişime dahil olmak ve başarılarımız doğrultusunda hep birlikte değerlendirilmek üzere herkese yönelik bir davetiyem olsun. Saygılarımla, Prof. Dr. Ramadan MUJA Prizren Belediyesi Başkanı 1

76 Teşekkür Engelli kişilere yönelik belediye stratejisi ve eylem planı tasarlanması Prizren Belediyesi bünyesindeki çeşitli kuruluşlar, Engelli Kadınlar için Kadınlar ve Prizren Belediyesi sivil toplum kuruluşlarının ortak girişimiydi. Bu nedenle Prizren Belediyesi söz konusu stratejik belge ve eylem planının hazırlanması sürecine katılan tüm taraflara, özellikle Sn. Drita Vukshinaj tarafından temsil edilen Engelli Kadınlar için Kadınlar ve Kosova Kadınları Ağı na yakın işbirliği ve çok değerli katkıları ve söz konusu belgenin hazırlanmasını mümkün kılması nedeniyle şükranlarını ifade etmektedir. Özel teşekkürlerimizi de toplantı yöneticileri Sn. Arben Shala ve Sn. Bariu Zenelaj, Prizren Belediye Meclisi parlamenter grupları temsilcileri ve Belediye Meclis Başkanı Sn. Kujtim Gashi ye engelli kişilere yönelik belediye stratejisi ve eylem planı hazırlanması sürecindeki yapıcı katkıları nedeniyle iletiyoruz, ki onların uzmanlığı ve değerli katkıları olmaksızın söz konusu belgenin tasarlanması zor olacaktı. 2

77 Kıslatmalar BK AHA BEM İM BMM KGSM KHM SM ŞUPM ÖİÇ ÇG YEK BM EK KKA SYM BAHM STK EKBS CEO İHO HO AEO Belediye Kurulu Aile Hekimliği Ambulansı Belediye Eğitim Müdürlüğü İdare Müdürlüğü Bütçe ve Maliye Müdürlüğü Kültür, Gençlik ve Spor Müdürlüğü Kamu Hizmetleri Müdürlüğü Sağlık Müdürlüğü Şehirleşme ve Uzamsal Planlama Müdürlüğü Özel İhtiyacı olan Çocuklar Çalışma Grubu Yüksek Eğitim Kuruluşları Belediye Meclisi Engelli Kişiler Kosova Kadınları Ağı Sosyal Yardımlaşma Merkezi Belediye Aile Hekimliği Merkezi Sivil Toplum Kuruluşları Engelli Kişilere yönelik Belediye Stratejisi Cinsiyet Eşitliği Ofisi İnsan Hakları Ofisi Hukuk Ofisi Avrupa Entegrasyonu Ofisi 3

78 Giriş Engelli kişiler (EK) veya özel ihtiyacı olanlar Prizren Belediyesi vatandaşlarının önemli bir bölümünü oluşturan bir nüfus tabakasıdır. Kabiliyet durumlarından bağımsız olarak onların toplum, devlet ve bilhassa yerel yönetimler tarafından uluslararası düzenlemeler ve standartlar yanı sıra Kosova Cumhuriyeti nde yürürlükteki mevzuata uygun olarak yerine getirilmesi gereken hak ve ihtiyaçları vardır. Bu kurumsal yükümlülüklerin tam bir şekilde uygulanması bile engelli kişilerin diğer vatandaşlara nazaran değerli, eşit ve ayrımcılıksız hissetmesini sağlayacaktır. Prizren Belediyesi ndeki Engelli Kişilere yönelik belediye stratejisi Kosova Cumhuriyeti Engelli Kişilerin Haklarına yönelik Ulusal Strateji ve Kosova Cumhuriyeti Engelli Kişilerin Haklarına yönelik Ulusal Stratejinin uygulanmasına dair Eylem Planı ile tam bir uygunluk içerisinde ve engelli kişiler konusunu düzenleyen diğer tüm ulusal ve uluslararası belgelere danışarak tasarlanmıştır. Engelli Kişilere yönelik Belediye Stratejisi (EKBS) nin amacı, Prizren Belediyesi nde istihdam-mesleki eğitim, eğitim, sosyal hizmetler ve erişilebilirlik gibi temel haklardan yararlanarak, kapsayıcılık, mevcut engellerin kaldırılması ve engelli kişilerin yaşam kalitesini arttırmaktır. EKBS yapısı üç ana bölümden oluşturulmuştur. Birinci bölüm EKBS tasarlandığı ortam yanı sıra mevcut strateji, yasal çerçeve, temel kavramlar ve genel bilgilerin oluşturulmasına eşlik eden sürece hitap etmektedir. İkinci bölüm sosyal hizmetler, eğitim, istihdam-mesleki eğitim ve yapıların uygunluğu alanında nitel bir analiz sunmaktadır. Üçüncü bölüm Prizren Belediyesi nde engelli kişilerin yaşam kalitesini arttırmak üzere süresi içerisinde her alandaki stratejik müdahaleleri içermektedir. Engelliliğin Tanımlanması Konuya devam etmeden önce, tüm paydaşların kullanılan terminolojiyi aynı bir şekilde anlayabilmesi için, engelli kişiler terminolojisinin açıklanması öngörülmüştür. Birleşmiş Milletler terminolojisine uygun olarak, engelli kişilere yönelik fırsat eşitliği kavramı ve Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) uluslararası sınıflandırması çerçevesinde, özürlü kişi terimi Engelli Kişi (bireysel olarak) ve Engelli Kişiler (toplumsal düzeyde) terimi ile değiştirilmiştir. Bundan böyle Engelli Kişiler (EK) fiziksel fonksiyonları, zihinsel kapasitesi veya psikolojik durumunun bağlı olduğu yaş ile ilgili olarak gerçek durumdan altı ay süreyle önleme eğiliminde olan kişilerdir, ki bu onların sosyal hayata katılımı ile ilgili kısıtlamalar getirmektedir. DSÖ önerisini izleyen bu tanım, gerçek veya tahmini eksikliklere dayalı değildir. İlgi odağına engelli kişilerin hayatın çeşitli alanlarına katılımı yerleştirilmektedir. Normal şartlardan farklı olarak bu ilgili yaşta mevcut fiziksel, zihinsel veya ruhsal yapılar ile ilgili kayıp veya sınırlamalar anlamına gelmektedir. Engellilik hasarın hayatın bir veya birkaç alanına katılımı etkileyen bir kısıtlamaya yol açması durumda mevcuttur. Sınırlılığın altı aya kadar devam etmesi kriteri geçici düzensizlikleri dışlamaktadır ve bu engellilik olarak kabul edilmemektedir, ancak bu bireysel durumlarda bunu engellemek üzere anında müdahalelerin yapılmasına engel değildir. Bu özellikle engellilik veya olası engellilik riski bulunan çocuklar için geçerlidir. Temel İlkeler Bu stratejik belge, sivil toplum kuruluşları yanı sıra merkezi ve yerel yönetim kuruluşları olduğu gibi, tüm çıkar grupları için, Kosova toplumunun bir parçasını oluşturma hakkının genel ilkelerince 4

79 yönlendirilmelidir. Prizren bölgesine yönelik hazırlanan EK stratejisi toplam yedi ilkeye dayanmaktadır. Sosyal Haklar, Eşitlik ve Ayrımsızlık İlkesi Engelli kişiler toplumun eşit üyeleridir; onlar diğer vatandaşlar gibi aynı hakları iddia edebilir ve aynı sosyal yardım ve desteklerden faydalanmayı isteyebilir; onlar toplumsal yaşamın herhangi bir alanında ayrımcılığa maruz kalmamalıdır. Bu engelli kişilerin onurlu bir yaşam sürdürmesine olanak sağlayan sosyal yardımları içermektedir. Kendi Kaderini Belirleme İlkesi Sosyal hak yaklaşımından gelmektedir ve engelli kişilerin yaşadığı ortamın onların bağımsız bir hayat yaşamasını teşvik eden ve kendi kararlarını verecek durumda olması gerektiği anlamına gelmektedir. Kendi kaderini belirleme ayrıca hareketler, zaman ve bireysel servetin yönetimi hakkı ile de ilgilidir. Bu ilke aynı zamanda rehabilitasyon ile ilgili herhangi bir önlemin engelli kişiler ile birlikte yapılması gerektiğini öngörmektedir. O hiçbir zaman rızası olmadığı şekilde tedavi edilmemelidir. Dahil Olmak, Katılım ve Fırsat Eşitliği İlkesi Engelli kişiler yaşadığı toplumun bir parçasıdır, bu nedenle entegre olması gerekmemektedir, çünkü diğer insanlarla aynı haklara sahiptir. Onların toplumsal hayatın tüm alanlarına katılmasını izin veren yararları vardır, tıbbi rehabilitasyon, toplumsal ve çalışma hayatı dahil. Engelsiz bir yaşam katılım için en önemli şartlardan biridir. Engelsiz Yaşam ve Serbest Çevre İlkesi Engelli kişiler tarafından herhangi bir zorluk yaşamadan ve kural olarak başkalarının yardımı olmadan kullanılan binalar ve diğer hizmetler, ulaştırma araçları, teknik donanım, bilgi işlem sistemleri, sesli ve görsel bilgi ve iletişim hizmetleri kaynakları ve tasarlanan diğer ortamlar engelsiz (bariyersiz) olarak kabul edilmektedir. Önleme, Erken Teşhis İlkesi Tüm yaş grupları arasında ve hayatın her aşamasında engellilik ve kronik hastalıkların ortaya çıkmasını önlemek amacıyla alınan bir dizi önlemler ile ilgilidir. Bu bağlamda en önemli alanlar arasında sağlığın korunması, iş güvencesi, kazaların önlenmesi ve çevre koruması yer almaktadır. Bu ilke aynı zamanda aşılama vb. gibi önlemler aracılığıyla erken çocukluk döneminden itibaren engelliliğin önlemesini içermektedir. Bu herhangi bir düzensizliğin ne kadar erken çocukluk döneminde teşhis edilirse engelliliğin o kadar başarılı ve hızlı tedavi olacağı önsezisini yansıtmaktadır. Bu tüm yaş grupları için geçerlidir. Rehabilitasyon İlkesi Bu bağımsız bir yaşam için engelli kişilere yönelik araçlar ve caddeler sağlayan sürecin temelinde yer almaktadır. Bu bir engelliliğin önlenmesi, ortadan kaldırılması, hafifleştirilmesi veya telafi edilmesi, onun daha kötüye gitmesinin engellenmesi, daha uzun süreli bakım ihtiyacının önüne geçilmesi ve engelli kişiler için normal bir hayatın sağlanması ile ilgilidir. 5

80 Yönelimsellik İlkesi Bu yardım sorumluluğu farklı kuruluşlar tarafından sağlanan fonlar tarafından karşılansa da, engellilik sebebi ne olursa olsun, bir engeli olan veya böyle bir riski taşıyan tüm kişilere sağlanması gereken desteği öngörmektedir. Stratejik belgelerin hazırlanma metodolojisi Prizren Belediyesi Engelli Kişilere yönelik Belediye Stratejisi Kosova Kadınları Ağı (KKA) ve Prizren Belediyesi nin desteğiyle 2015 yılının ikinci yarısından itibaren başlamıştır. İlkönce, strateji tarafından ele alınması gereken sorunlu alanların belirlenmesi amacıyla, tüm çıkar gruplarının geniş katılımıyla 10 üzerinde çalışma atölyesi düzenlenmiştir. Belirlenen her sorun alanı üzerine SWOT Analizi enstrümanlarından yararlanarak kapsamlı bir sorun analizi yapılmıştır. Ardından sorun alanlarına karşılık alınacak önlemler ve kurumsal sorumluluklarına göre ayrıştırılan somut eylemler yanı sıra bu stratejik belgenin uygulanmasında sivil toplum kuruluşlarının katkıda bulunabileceği alanlar belirlenmiştir. Prizren Belediyesi Engelli Kişilere yönelik Belediye Stratejisi Kosova Cumhuriyeti Anayasası, Yerel Özyönetim Yasası, Engelli Kişilerin Haklarına yönelik Kosova Cumhuriyeti Ulusal Stratejisi ve Engelli Kişilerin Haklarına yönelik Kosova Cumhuriyeti Ulusal Stratejisi nin uygulanmasına yönelik Eylem Planı , Prizren Belediyesi Tüzüğü ve Uluslararası İnsan Hakları Sözleşmesine dayanmaktadır. Bu stratejik belgelerde yerel yönetim kuruluşları tarafından ele alınması gereken beş sorun alanı yer almaktadır. Ayrıca Prizren Belediyesi EK yönelik Eylem Planı bu beş alana dayanmaktadır ve bu alanların her biri ayrıntılı bir şekilde ele alınarak her biri için uygun önlemler, somut faaliyetler, göstergeler, bu faaliyetlerin yürütülmesinden sorumlu kişiler, kuruluşlar ve destekçiler belirlenmiştir ve yerel yönetim organları, donörler ve sivil toplum kuruluşları gibi sorumlular ile destekleyiciler tarafından öngörülen bütçe yansıtılmıştır. EK yönelik strateji ve eylem planının hazırlanması için Prizren Belediyesi nde belediye ve Meclis temsilcileri, sivil toplum örgütleri, devlet dışı kuruluşlar ve ilgili konu uzmanları yanı sıra CEO, HO ve AEO gibi belediye daireleri temsilcilerinden oluşan bir çalışma grubu oluşturulmuştur. Buna ilaveten, söz konusu strateji ve eylem planının kullanılabilir, uygulanabilir ve işlevsel olması için, en iyi uygulamalardan yararlanmak üzere Kosova Cumhuriyeti nin diğer belediyelerinden temsilciler ile de istişare yapılmıştır. Hazırlık aşamasında düzenlenen yuvarlak masa toplantıları ve atölye çalışmaları yerel yönetim ve sivil toplum kuruluşları topluluğundan çok sayıda paydaşın yüksek katılımını sağlayabilme hedefini başarılı bir şekilde yerine getirmiştir. Bu yaklaşım stratejinin başarıyla uygulanacağına ve geniş toplum desteğine sahip olacağına garanti sunmaktadır. Strateji ve eylem planının hazırlanmasında kullanılan metodoloji geniş katılım aracılığıyla sağlanmıştır, yani mantıksal çerçeve metodolojisi ve onun planlama araçları aracılığıyla, SWOT ile PEST analizleri olduğu gibi. Bu çalışma grubu tüm önceki atölye sonuçlarını analiz ederek zamanında ve tarafsız iletişim ile ilgili başarılar, zaaflar, fırsatlar ve riskler, vatandaşlarla etkin iletişim ve halkın karar alma süreçlerine katılımı ile strateji ve eylem planı gereğince ele alınan, Prizren Belediyesi nde ortak çıkara hitap eden diğer belediye faaliyetlerini açıkça belirlemiştir. Strateji ve eylem planının hazırlanması, aşağıda belirtilen yönergeleri takip ederek, katılımcı ve haklara dayalı yaklaşımı izlemiştir: 1. Strateji ilgili belediye organları, sivil toplum örgütleri ve medya temsilcilileri dahil olmak üzere, geniş bir katılımcı yaklaşımıyla tasarlanmıştır. 6

81 2. Sivil toplum kuruluşları ve medya eylem planının uygulanması ve denetimine dahil edilmektedir. 3. Strateji ve eylem planının geliştirilmesi ve uygulanması daha geniş bağlamda görülmektedir; diğer belediye ve ilgili uluslararası kuruluşları girişimleri referans noktalarıdır. 4. Strateji ve eylem planı genel girişimleri değiştirmeyi değil, onları tamamlamayı amaçlamaktadır. Dolayısıyla, strateji ve eylem planı gerekli görüldüğü kadar olumlu ayrımcılık girişimleri ile tamamlanmış, mümkün olduğunca temel bir yaklaşımı izlemektedir. 5. Avrupa Yerel Özyönetim Şartı, Avrupa Konseyi ve Birleşmiş Milletler ile Avrupa Birliği önerileri söz konusu strateji ve eylem planının tasarlanması ve uygulanması için önemli yönergeleri oluşturmaktadır. 6. Belirlenen finansi kaynaklara dayalı olarak stratejinin doğru ve gerçekçi bir şekilde uygulanması engelli kişilerin durumunun iyileştirilmesi için kilit öneme sahiptir. Stratejinin uygulanmasının bir öncelik oluşturması doğru ve gerçekçi bir uygulamayı garantilemektedir. 7. Prizren Belediyesi engelli kişilere yönelik strateji ve eylem planının uygulanması konusunda bir sorumlu mekanizma oluşturacaktır. Belgenin yerel yönetim kuruluşları tarafından uygulanması Bu stratejik belgede gereğince belirtilen önlemler ve eylemler, engelli kişilerin hakları ön plana konarak, tüm politika ve projelerde uygulanmalıdır. Engelli kişilerin toplumsal katılımının arttırılması toplumun bilinçlendirilmesi süreci ile paralel yürütülecektir, ki bu onların da bu sürece dahil edilmesine yol açacaktır. Engelli kişiler ile ilgili konulardan sorumlu Belediye İnsan Hakları Ofisi aracılığıyla etkin bir denetleme ve raporlama yapısının oluşturulmasına özel bir önem verilmelidir, ki bu sürece dahil olan tüm taraflara, uluslararası donörler dahil, söz konusu belgenin uygulanmasında kaydedilen ilerlemeyi ölçmesi ve böyle bir belgenin uygulanmasının etkisini değerlendirmesi imkanını sağlayacaktır. Zorluklar Engellilik alanında yürütülen mevcut politikaların analizi iki temel zorluğa dikkati çekmektedir: - Uluslararası standartlar ve uygulamalar ile uyumlu olması gereken tutarlı politikaların geliştirilmesi - Uygulamadaki yasa ve yönetmeliklerin özenle uygulanması Engelli kişilerin toplumsal hayata tam katılımının gerçekleşmesinin uzun vadeli ve çok boyutlu bir süreç olduğu aşikârdır ve bunun başarısı büyük ölçüde Prizren Belediyesi yönetimi ve sivil toplumun çabalarına bağlıdır. Belediye kurumları yukarıda belirtilen iki temel zorlukla sürekli bir şekilde çalışmak için tam bir isteklilik ve bağlılık göstermelidir, aynı zamanda da bu doğrultuda sivil toplum kuruluşlarının tecrübesi ve katkısından yararlanmak için adanmışlığını ifade etmelidir. Belediye kurumları, tüm politikaların temel hedefi olarak, engelli kişilerin eşit fırsatlardan yararlanma hakkına sahip birer vatandaş olarak topluma katılımı doğrultusunda uzun vadeli ve istikrarlı sonuçlar aracılığıyla engelli kişilerin yaşam koşulları konusunda önemli gelişme kaydetmelidir. 7

82 Engelli kişilere yönelik belediye stratejisi Vizyonu ve Misyonu Bu stratejik belgenin Vizyonu kapsamlı ve fırsat eşitliliğine dayalı, topluma en iyi bir şekilde uyum sağlayabilecağı şekilde, engelli kişilerin ihtiyaçlarını karşılamaya hazır, onların farklı olma ve kendi özel ihtiyaçlarını önyargısızca karşılayarak kendi hayatını yaşama hakkını tanıyarak, birer belediye yönetimine dönüşmesi konusunda belediye kuruluşlarını desteklemektir. Stratejik belgenin Misyonu ise, EK konusunda belediyenin üstlendiği sorumluluklar bağlamında, Prizren Belediyesi ndeki engelli kişilerin yaşamlarının iyileştirilmesidir. Prizren Belediyesi, söz konusu stratejik belgenin gerçekleştirilmesi aracılığıyla, herkesin kendi hayatını iyileştirmek ve bağımsız ile onurlu bir hayat sürdürmek konusunda seçim yapma imkânının bulunduğu, engelli kişilerin engelsiz bir dünyanın bir parçası olduğu bir tpolumun oluşturulması doğrultusunda girişimlerde bulunmaktadır. Engelli kişilere yönelik belediye stratejisinin hedefleri Bu hedef sayesinde bir yandan Prizren Belediyesi nde EK yönelik sağlık hizmetlerinin geliştirilmesi ve diğer yandan onların kolaylaştırılması hedeflenmektedir. Belediye kuruluşlarının bu hedefinin gerçekleşmesini sağlamak üzere yerel yönetim düzeyindeki görev ve sorumluluklarla örtüşen bir dizi önlem ve eylemlerin yürütülmesi planlaştırılmıştır. EK yönelik sağlık hizmetlerinin iyileştirilmesi için sağlık personeli kapasitelerinin arttırılması EK yönelik sağlık hizmetlerinin geliştirilmesine yol açacak özenle planlaştırılan önlemlerden biridir. İlk başta Prizren Belediyesi ndeki EK sağlık durumu ve sağlık ihtiyaçları üzerine bir analiz uygulanacaktır. Bu durum analizinden çıkan bulgular EK yönelik sağlık hizmetlerinin sağlanması konusunda sağlık personeli kapasitelerinin geliştirilmesi gereken alanları belirleyecektir. EK özel sağlık hizmetleri sağlayan sağlık ekipleri ve himşirelere yönelik yapılandırılmış eğitimler düzenlenecektir. Engelliliğe yol açan sebeplerin erken teşhisine yönelik tıbbi personel kapasitesinin geliştirilmesi, spinal ve rehabilitasyon alanında, hemşireler dahil, tıbbi personelin profesyonel gelişimin sürdürülmesi engellilik aşamasının erken teşhisi ve engelliliğin hafifletilmesine yönelik uygun tedavinin belirlenmesi konusunda olumlu etkilere yol açması beklenen eylemlerdir. Prizren Belediyesi nin EK sayısı hakkında ayrıntılı bilgiye sahip olması için EK yönelik bir veritabanı oluşturulacaktır. Bu veritabanı belediye kuruluşlarının ihtiyaçlarına hizmet edecek ve sürekli bir şekilde güncelleştirilecektir. Sağlık hizmetlerinin sağlanması sırasında işaret dilinin kullanılması ve işitme engellilerine yönelik acil hizmetlerin iyileştirilmesi de ayrıca Prizren Belediyesi nin EK kaliteli hizmetlerin sağlanması konusunda sunulan önemli katkılardan biri olacaktır. İlaç ve tüketim malzemeleri yanı sıra inkontinans ile dekubitar yara malzemeleri tedarikine öncelik tanıyarak EK için gerekli malzemelerin sağlanması EK sağlık hizmetlerinin iyileştirilmesine katkıda bulunacak bir kurumsal zorunluluk olacaktır. EK alanında toplumun bilinçlendirilmesi hiç şüphesiz ki engellilik konusunda önemli bir role sahiptir. Engelliliğe yol açan etkenlerin erken teşhisine yönelik sağlık eğitimi programları ve ebeveynler için bilgi paketlerinin hazırlanması ve engelliliğe yol açan etkenlerin erken teşhisine yönelik sağlık eğitim programlarının uygulanması engelliliğin erken teşhisi ve onun daha fazla yayılmasının önlenmesine 8

83 yardımcı olan zorunlu kurumsal eylemler olarak kabul edilmektedir. Çocukların zamanında aşılanmasına yönelik farkındalık engelliliğin yayılmasının önlenmesi doğrultusundaki bu çabalara yardımcı olmaktadır. Duyarlı ve hareket etme sınırlılığı bulunan bir toplum kategorisinin söz konusu olması nedeniyle, aile hekimliği tarafından görevlendirilecek sağlık görevlileri ve ziyaret edilecek yöresel, şehirsel ve kırsal mahalleler önceden belirlenerek, mobil (gezici) belediye hizmetlerinin sağlanması planlaştırılmaktadır. Bu doğrultuda, EK yönelik sistematik mobil ziyaretler takvimi geliştirilecektir, ki bunlar diğerleri yanı sıra EK periyodik aşılamasını gerçekleştirecek ve aşılama karneleri sağlayacaktır. EK üzerine eğitilmiş sağlık personelinin devredileceği EK yönelik mevcut danışmanlık çerçevesinde profesyonel danışmanlık hizmetlerinin sağlanması, EK yönelik genel sağlık hizmetlerinin geliştirilmesine katkıda bulunacakt bir sonraki faaliyet olacaktır. EK sağlık hizmetlerine erişimin kolaylaştırılması, güncelleştirilmiş veriler ve diğer sağlık merkezleri / AHA ile veri alışverişi sağlanarak, elektronik sağlık dosyaları sisteminin oluşturulmasına katkıda bulunacaktır. Tüm bu kurumsal kolaylıklara ilaveten EK yönelik sağlanacak bir diğer kolaylık da onların geçici bir süreyle sağlık hizmetlerine katılım payından muaf tutulması olacaktır. İkinci hedef Eğitimde kapsayıcılık ve EK yönelik profesyonel destek için şartların oluşturulması EK eğitime katılımı ve profesyonel destek EK hayatını ve onların geleceğini doğrudan etkileyen hayati bir ihtiyaçtır. EK bu durumunda önemli değişiklikler kaydetmek üzere strateji bir dizi kurumsal önlem ve faaliyet öngörmektedir. Kapsayıcılık ilkelerine dayanarak Prizren Belediyesi ndeki EK eğitime katılım politikalarının geliştirilmesi, Prizren Belediyesi EK eğitimdeki durumu ile ilgili yapılacak genel bir araştırma için önemli olacaktır. Özel eğitim ihtiyacı olan çocukların eğitimine yönelik belediye düzeyinde yetkilendirmenin sağlanması, ÖİÇ eğitime erişimi hakkında eğitimin yönetimi için belediye eğitim otoriteleri kapasitelerinin arttırılması sağlanarak, BEM bünyesinde EK uzman bir kapsayıcı eğitim koordinatörünün atamasıyla gerçekleşecektir. Engelli çocukların eğitimine yönelik destekleyici bir sistemin (mekanizma) oluşturulması (kurulması) belediye değerlendirme ekibinin adlandırılması ve işlevselliği, gezici öğretmenlerin görevlendirilmesi, tedavi sırasında eğitimin evde sağlanması için programların adapte edilmesi, yardımcı eğitimcilerin görevlendirilmesi ve değerlendirme ekipleri ile kapsayıcı eğitim koordinatörün işlevselliği hakkında bir kılavuzun hazırlanması iyi planlaştırılmış bir hamledir. ÖİÇ kapsayıcı eğitimi hakkında toplumun bilinçlendirilmesi ÖİÇ ile diğer çocuklar arasında eşit muamele üzerine genel bir kültürün oluşturulmasını sağlayacak en uygun önlemlerden biridir. Bu önlemin uygulanmasını sıradaki belediye faaliyetleri takip edecektir: Bilinçlendirme kampanyalarının düzenlenmesi, radyo/tv spotları, gazete makaleleri, yaz kampları, spor aktiviteleri, tartışmalar, yuvarlak masa toplantıları, yaz etkinlikleri, ÖİÇ haklarının geliştirilmesine yönelik uluslararası tarihlerin kutlanması, kapsayıcı eğitimi teşvik edici materyallerin geliştirilmesi ve dağıtımı, vb. Söz konusu strateji gereğince planlaştırılan önlemlerden bir diğeri de erken müdahale için belediye düzeyinde sektörler-arası bir mekanizmanın oluşturulmasıdır, ki bu şu gibi kurumsal eylemlerin gerçekleşmesiyle sağlanacaktır: erken teşhis ve müdahaleye yönelik özel programların geliştirilmesi 9

84 ve uygulanması, ÖİÇ mevcut durumu hakkında analizlerin yapılması, 3-5 yaş grubu dahil olmak üzere, erken müdahalenin teşhisi ve uygulanması konusunda bir veritabanın oluşturulması, erken teşhis ve müdahale konusunda bilinçlendirme kampanyalarının geliştirilmesi, erken teşhis ve müdahale konusunda okul yönetimi ve eğitim personeline yönelik eğitimlerin düzenlenmesi, erken teşhis ve müdahale konusunda ebeveynlere yönelik eğitimlerin düzenlenmesi ve kapsayıcı eğitim konusunda bir öğretmenler forumunun oluşturulması. EK eğitime erişiminin geliştirilmesi amacıyla, strateji aşağıda belirtilen bir dizi zorunlu kurumsal etkinliğin gerçekleşmesini öngörmektedir: eğitimin önemi hakkında çocuklar ve ailelere yönelik bilinçlendirme kampanyalarının düzenlenmesi, erken yaştaki çocuklara yönelik sürekli faaliyetler/oyunların düzenlenmesi, okul öncesi ve eğitim kuruluşlarındaki çocuklara yönelik ziyaretlerin düzenlenmesi, engelli çocuklar için ek derslerin organize edilmesi, ihtiyacı olan çocuklara öğretim materyalleri ve oyunların sunulması, okulların çocuğu/ek olan ailelere grup veya bireysel olarak düzenli toplantılar düzenlemesi, orta ve yüksek eğitim kurumlarına devam EK saflarındaki öğrencilere bursların sağlanması ve okula kayıtlı olmayan veya eğitimi bırakan öğrencilerin entegrasyonu için programların adapte edilmesi (hızlandırıcı eğitim). Engelli kişilerin kapsayıcılığı EK eğitimine önemli katkılar sağlayan bir önlemdir ve bu özel ihtiyacı olan çocukların okul ulaşımın sağlanmasını öngörmektedir. Kapsayıcılığın doğru anlaşılabilmesi için, eğitim ve öğrenci toplulukları kapsayıcılık kavramı hakkında bilgilendirilecek ve okullar tarafından eşitlik ile kapsayıcılığı teşvik edici faaliyetler düzenlenecektir. EK destek amacıyla ailelere yönelik yaygın eğitim EK dostça ve destekleyici bir ortamın oluşturulması için uygun bir önlem olarak tespit edilmiştir. Bu öncelikle yaygın eğitim ihtiyaçlarının belirlenmesi ve ardından düzenli olarak yaygın eğitim oturumlarının düzenlenmesiyle sağlanacaktır. ÖİÇ yönelik dostça ve destekleyici bir ortamın yaratılmasına katkıda bulunmak için, ÖİÇ devam ettiği ilköğretim okullarında öğrencilerin pratik yapabilmesi için orta tıp okulu ile anlaşmaya varılması. Kaliteli bir denetimin sağlanması amacıyla kapsayıcılık uygulamalarının düzenli gözetimi ve değerlendirmesi için kapsayıcılık üzerine bir düzenlemenin oluşturulması ve uygulanması aracılığıyla kurumsal kapasiteler geliştirilecektir. Düzenli raporlama ÖİÇ yönelik kapsayıcılık uygulamalarının uygulanması konusunda ilgili taraflarla bilgilerin paylaşımı için en uygun bir enstrüman olacaktır. Üçüncü hedef EK istihdamı eşit imkanların sağlanması ve refah artışı söz konusu stratejik belge gereğince doğruca hedeflenmiş ve iyi planlanmış bir sonuçtur. Bunun gerçekleşmesi ise bir dizi gerekli kurumsal önlem ve faaliyetleri gerektirmektedir. Belirlenen bir önlem olarak EK istihdamı için eşit imkanların oluşturulması hedefinin gerçekleşmesi EK özel sektörde istihdamına yönelik bilinçlendirme kampanyalarının düzenlenmesi; şehrin daha görünür alanlarına istihdam bilgi panolarının yerleştirilmesi; ve EK üyeleri tarafından gerçekleşen tüm profesyonel hizmetlerin belirlenmesi ve onların ilan edilmesi aracılığıyla sağlanacaktır. Sıradaki önlem olarak EK istihdamı için profesyonel gelişim ve mesleki rehabilitasyon hedefinin gerçekleştirilmesi işgücü piyasası talepleri doğrultusunda gelişim ve mesleki rehabilitasyon profillerinin genişletilmesi ve EK yönelik istihdam programlarının geliştirilmesiyle mümkün olacaktır. Prizren Belediyesi ndeki ekonomik potansiyel dikkate alınarak EK yönelik yeni profesyonel gelişim 10

85 programları hazırlanacak ve söz konusu programların uygulanması bu amaca yönelik sağlanacak özel fonlarla desteklenecektir. EK saflarından çalışanlar sayısının arttırılması ile ilgili olarak mevcut piyasa ihtiyaçları ve işgücü analizinin gerçekleştirilmesi Prizren Belediyesi nde EK için istihdam olanaklarının oluşturulmasına yönelik gerekli bilgileri sağlaması açısından öngörülen bir önlemdir. Bu önlem şu gibi kurumsal eylemleri teşvik edecektir: EK uygun pazar ve işgücü araştırması için danışmanlığın görevlendirilmesi, EK saflarından işgücü arzına yönelik bir teklifin geliştirilmesi, aştırma bulgularının kamuoyuna sunulması ve Prizren Belediyesi ndeki tüm işletmelere dağıtılması. EK istihdama katılımı için fırsatların sağlanması EK tarafından yeni işletmelerin açılması doğrultusunda belediye tarafından sağlanan kolaylıklarla gerçekleşecektir. Belediyelerin kendilerine ait tesisleri EK sembolik bir kira karşılığında tahsis etmesi, EK tarafından açılan yeni işletmelere yönelik vergileri indirmesi, zanaatçılık, turizm ve kültürel miras faaliyetlerini yürütmek üzere belediyenin kendi alanlarını EK sunmasıyla teşvik edilecektir. Söz konusu stratejik belge gereğince işletmelerin (ticari) EK saflarından çalışanları sayısını arttırması imkanı bağlamında belirtilen bir diğer önlem de belediyelerin ihaleler sırasında EK saflarından daha fazla işçinin katılımını önermesi/teşvik etmesidir. Söz konusu stratejik belgenin üçüncü hedefi gereğince hizmetlerin topluluğa dağılımı önlemi engelli çocuklar ve yetişkinlere yönelik merkezlerin daha iyi çalışması ve bu kategoriye yönelik hizmetlerin sağlanması için hibelerin verilmesiyle uygulanacaktır. Bu merkezlerdeki uzmanlara yönelik eğitimlerin sağlanmasıyla ÖİÇ ve EK ihtiyaçlarına dayalı daha iyi hizmetlerin sağlanmasını mümkün kılacaktır. EK sosyal programların kullanımı hakkında bilinçlendirmesi ve sosyal merkezler tarafından sunulan hizmetler hakkında yeterli bilgi sahibi olması için, sosyal programların kullanımı hakkında sürekli bilgilendirme faaliyetleri gerçekleştirilecektir. Dördüncü hedef EK için eşit erişim imkanlarının oluşturulması Bu hedef engelli kişilerin Prizren Belediyesi ne erişimi konusunda eşit şartlar ve imkanların yaratılmasına katkıda bulunmayı amaçlamaktadır. Söz konusu stratejik belgenin bu hedefine ulaşmasını kolaylaştırmak için somut eylemlerle desteklenen bir dizi önlem planlaştırılmıştır. EK tesislere erişimi ile ilgili sahadaki durum araştırması gereğince bir dizi kurumsal eylemi gerektiren bir önlemdir. EK erişimi hakkında yerel düzeyde araştırmaların geliştirilmesi, EK özel sektör dahil olmak üzere, kamu kuruluşlarına erişiminin önemi hakkında bilinçlendirme kampanyalarının düzenlenmesi, EK uygun sağlık kuruluşlarına erişiminin incelenmesi, EK sağlık hizmetleri sağlayıcılarına erişiminin önemi hakkında biliçlendirme kampanyalarının düzenlenmesi, erişim rampalarının inşaatı ve işlevselliştirilmesi (EC standartlarına uygun maksimum % 6 eğimli) ve kamu sağlık kuruluşlarında EK standartlarına uygun tuvaletlerin oluşturulması EK erişimin artması için gerekli eylemler olarak belirlenmiştir. Engelli çocukların tüm eğitim düzeylerine erişiminin sağlanması önlemi okul altyapısının EK ihtiyaçlarına göre geliştirilmesi ve adapte edilmesi, erişim rampalarının inşaası ve işlevselliştirilmesi (EC standartlarına uygun maksimum % 6 eğimli) ve Prizren Belediyesi eğitim kuruluşlarında EK startlarına uygun tuvaletlerin yapılması ile gerçekleşecektir. 11

86 Toplu taşıma araçlarına erişim ve bilgilendirme eylemi toplu taşıma istasyonları altyapısının uyarlanması, toplu taşıma araçlarının rampalar, tonik ve görsel sinyallerle donanımı ile sağlanacaktır. EK kültürel hayata katılımı için imkanların yaratılması engelli kişilere yönelik sportif ve kültürel faaliyetlerin düzenlenmesi, engelli kişilere yönelik düzenlenen kültürel-artistik ve sportif nitelikli projelerin gerçekleşmesi için maddi desteğin sağlanması, EK saflarından gençlerin gençlik faaliyetlerine katılımı ve EK bölgesel işbirliği için desteğin sağlanmasıyla gerçekleşebilecektir. Beşinci hedef EK bilgi, iletişim ve kamu hayatına katılım hakkı Bu hedefin amacı EK doğru ve hızlı bilgi sağlamak, etkin iletişim ve onların kamu ile siyasi hayata katılmasına fırsat tanımaktır. Bu söz konusu stratejik belge gereğince öngörülen aşağıdaki önlemlerin uygulanması ile sağlanacaktır: Belediye düzeyinde EK yönelik denetim listesinin oluşturulması ve İHO, STK ve EK düzenli koordinasyon toplantılarının düzenlenmesi aracılığıyla sivil toplum, EK ve sorumlu belediye kuruluşları arasındaki bilgi alışverişinin artması. Kapsamcılığı sağlamak amacıyla Belediye yöresel, şehirsel ve kırsal alanlarda bütçe ile ilgili halka açık toplantılar düzenleyerek bütçeleme sürecine katılımı teşvik etmek ve kamusal toplantılardan alınan önerilerin EK çıkar grupları tarafından incelenmesi ve EK çıkar grupları tarafından sunulan bütçe önerilerinin yayınlanması fırsatını sunmaktadır. BK ile ilgili konularda bilinçlendirici belediye faaliyetlerinin düzenlenmesini sağlayan önemli önlemlerden biri, bilinçlendirme gerektiren olaylar/alanların belirlenmesi ve gençlik konuları üzerine bilinçlendirici faaliyetlerin desteklenmesi aracılığıyla, EK için belediye tarafından yeterli mali desteğin sağlanmasıdır. EK kamusal hayata katılımının istenen düzeye ulaşması için EK kamusal hayata dahil edilmesine yönelik bilinçlendirme kampanyalarının düzenlenmesi çok gerekli bir önlemdir. Belediye Meclisi danışmanları EK resmi ve gayrı resmi grupları ile danışacaktır. Bu yerleşim alanlarındaki EK temsilcileri ile parlamento grupları temsilcileri ile düzenli toplantıların düzenlenmesi ile hayata geçirilecektir. EK STK faaliyetleri sırasında savunulan haklı sonuçların önceliklendirilmesi, Prizren Belediye Başkanı danışmanları ile gerçekleşen düzenli toplantılarda öncelikleri tanıtacak olan İHO faaliyetleriyle desteklenecektir. EK saflarından bireylerin karar-alma sürecine katılımının artması EK için yeterli mali destek sağlamaktadır ve bu yöresel, şehirsel ve kırsal alanlarda kamu toplantıları ve EK seçimlere katılımının arttırılmasına yönelik bilinçlendirici kampanyalar düzenlenerek, EK Meclis toplantıları ve kamu görüşmelerine katılımına yönelik bilinçlendirici kampanyalarının düzenlenmesiyle sağlanacaktır. EK siyasete katılımının arttırılması Prizren Belediyesi'ndeki EK siyasi eğitim girişimlerinin belediye tarafından desteklenmesiyle gerçekleşecektir. Özel bir öneme sahip önlemlerden biri de EK yönelik ayrımcılık vakalarını savunacak ve ele alacak işlevsel mekanizmaların oluşturulmasıdır. Bu önlemin uygulanması Prizren Belediyesi bünyesinde EK yönelik ayrımcılık vakaları hakkında özetlenmiş raporu hazırlayan İHO tarafından yürütülen faaliyetlerle desteklenecektir ve periyodik düzeyde gerçekleşen faaliyetler hakkında Belediye Başkanı 12

87 Ofisine düzenli rapor sunacaktır. İHO Prizren Belediyesi nde EK yönelik ayrımcılığa karşı bir yönetmelik hazırlayacaktır. EK ayrımcılık durumunda kendi hakları ve görevleri / vatandaşlık sorumlulukları hakkında, hukuki hizmetler sağlama ofisi işbirliği ile, İHO tarafından alınacak önlemler ve Prizren Belediyesi EK yönelik ücretsiz hukuki hizmetlerin varlığı hakkında bilinçlendirilmiştir. Sivil toplum örgütleri Prizren Belediyesi, iş dünyası, topluluklar vb. gibi, çeşitli çıkar gruplarının birlikte organizasyonu ile tanınmaktadır. Özellikle demokratikleşme ve kültür yanı sıra gençlik, kadın, engelli kişiler, vb. ile alınan sivil toplum kuruluşları da gayet aktifdir. Tüm bu mekanizmalar Prizren Belediyesi nin kendi vatandaşları ile ortaklığını derinleştirmek amacıyla kullanması gereken ve kullanacağı büyük bir potansiyel oluşturmaktadır. Sivil toplum kuruluşları aynı zamanda belediyedeki siyasi, sosyo-ekonomik ve kültürel gelişmeleri yakından takip etmektedir. Onlar ayrıca belediyedeki belirli gelişmeler hakkında periyodik olarak kendi rapor ve değerlendirmelerini yayınlamaktadır. Bu rapor ve yayınlar kendileri ve genel olarak belediye verimliliğini arttırmak amacıyla sürekli olarak belediye yöneticileri için bir bilgi kaynağı niteliğinde hizmet etmiştir. Birçok durumda bu kuruluşların çalışmaları Belediye Başkanı, Meclis veya belediye müdürlükleri çalışmalarının kalitesinin iyileşmesine ve Prizren Belediyesi tarafından sağlanan hizmetlerin kalitesinin artmasına yol açmıştır. Prizren Belediyesi nin belediye tarafından doğrudan veya dolaylı olarak destek alan, belediye yetkisi altındaki çeşitli sektörlere destek sağlayan veya belediyenin çeşitli organlarının çalışmaları hakkında değerlendirmeler yapan bu kuruluşlar ve mekanizmaların büyük bir çoğunluğuyla işbirliği ilişkisi bulunmaktadır. Bununla birlikte, Prizren Belediyesi nin tüm bu kuruluşlara yönelik çok yönlü ve yapılandırılımış bir yaklaşımı mevcut değildir. Önümüzdeki dönemde danışma mekanizmalarının oluşturulması aracılığıyla belediyenin bu kuruluş ve toplum mekanizmaları ile işbirliğinin kurumsallaşmasına gidilecektir. Böyle bir girişimin amacı vatandaşların belediye faaliyetleri hakkında bilgilendirilmesinin artması, belediye ile vatandaşları arasındaki karşılıklı iletişim düzeyinin artması ve son olarak, Prizren Belediyesi nde engelli kişilere yönelik kurumsal ve özlü bir destek ihtiyacını sürekli bir şekilde vurgularak, vatandaşların belediyedeki karar alma faaliyetleri ve süreçlerine katılımının arttırılmasıdır. Karar alma ve yerel yönetim faaliyetleri sürecine STK-ları katılımının artmasının çeşitleri İyi bir şekilde organize edilmiş ve yerel düzeydeki tüm karar alma süreçlerine müdahil ve yerel yönetim faaliyetlerine dahil bulunan sivil toplum örgütleri ayrım yapılmaksızın yerel düzeyde vatandaşlara yönelik daha iyi kararların alınması, belediye bütçesinin etkin ve proporsiyonel olarak dağılımı, kamu parasının harcanma şekli, belediye mevzuatının daha sorumlu bir şekilde uygulanması ve genel olarak vatandaşların ve özellikle EK yaşam kalitesinin iyileştirilmesini doğrudan etkileyebilir. Bu stratejik belge EK yönelik hizmetlerin iyileştirilmesi, EK yönelik kaliteli hizmetlerin sağlanması ve ihtiyaçların önceliklendirilmesi ile EK yönelik somut projelerin kararlaştırılması konusunda belediye çalışmlarının denetimi alanında projeler geliştiren veya uygulayan sivil toplum örgütlerine yarayabilir. 13

88 Bütçe Engelli kişilere yönelik belediye stratejisi ve eylem planının toplam maliyeti, üç yıllık bir süre için, ,- Euro olarak değerlendirilmiştir. Uygulama süresi 2016, 2017 ve 2018 yıllarını içermektedir yılı için ,- planlanırken, 2017 yılı için ,- ve 2018 yılı bütçe ihtiyaçları için ,- planlanmıştır. Bu stratejik belgenin her beş hedefinin gerçekleştirilmesi için planlanan bütçe aşağıdaki gibidir: EK yönelik sağlık hizmetlerinin iyileştirilmesi başlığı altında birinci hedefin gerçekleştirilmesi için ,- ; Eğitimde kapsayıcılık ve EK yönelik profesyonel destek için gerekli koşulların oluşturulması başlıklı ikinci hedefe ulaşmak için toplam planlanan bütçe ,- ; üçüncü hedefinin gerçekleşmesi için EK istihdamı ve refah artışı için eşit fırsatların sağlanması toplam planlanan 50600,- ; dördüncü hedef için EK için eşit erişim imkanlarının oluşturulması planlanan ,- ; ve beşinci hedef için EK enformasyon, iletişim ve kamu ile siyasi hayata katılım hakkı planlanan bütçe 18000,- Bu stratejik belge gereğince planlanan faaliyetler sivil toplum örgütleri, donörler ve iş dünyasını içine almayı hedeflemesi nedeniyle, sivil toplum kuruluşları, donörler ve iş dünyasının gerçekleştirdiği program ve projelere bağlı olarak, bu stratejik belge maliyetinin bir bölümünün düşürülmesi ihtimali bulunmaktadır. Bununla birlikte, söz konusu stratejik belgenin öngördüğü çeşitli önlemlerin uygulanması için kalkınma ajansları / donörlerden gelecek destek olanakları da dışlanmamaktadır. # Hedefler Toplam O EK yönelik sağlık hizmetlerinin iyileştirilmesi O Eğitimde kapsayıcılık ve EK yönelik profesyonel destek için gerekli koşulların oluşturulması O EK istihdamı ve refah artışı için eşit fırsatların sağlanması O EK için eşit erişim imkanlarının oluşturulması O EK enformasyon, iletişim ve kamu ile siyasi hayata katılım hakkı , , ,- Prizren Belediyesi nde EK için planlanan toplam strateji bütçesi ,- 14

89 Uygulama yapısı Prizren Belediyesi nde Engelli Kişilere yönelik Belediye Stratejisi ve Eylem Planı koordinasyon, denetim ve uygulama mekanizmalarının organizasyon yapısı. Stratejinin uygulama koordinatörü Sekretarya Stratejinin uygulanmasına yönelik danışma organı Eşit erişim konuları grubu Eğitim konuları grubu İstihdam konuları grubu Sağlık konuları grubu EK enformasyon, iletişim ve kamu ile siyasi hayata katılımı ile ilgili konular grubu Sorumluluklar Koordinatör: Engelli kişilere yönelik strateji ve eylem planı uygulanmasının koordinasyonu, denetimi, gözetimi ve rapor edilmesi yanı sıra çalışma gruplarının toplantılarına başkanlık eder. Sekreterya (Eylem Planı Teknik Çalışma Grubu): ÇG malzemelerini biriktirir, derler, analiz eder ve nihai kararları ÇG koordinatörüne aktarır. Koordinatör için gerekli malzemeleri hazırlar. Çalışma Grubu (ÇG) Bu ÇG da Prizren BM temsilcileri yer almaktadır ve görevi eylem planı uygulamasını koordine etmek, denetlemek ve kaydedilen başar hakkında rapor vermektir. Danışma organı: Yerel STK ları ve uluslararası mekanizmalar. 15

90 Eylem Planı Hedef 1 EK yönelik sağlık hizmetlerinin iyileştirilmesi Önlemler 1. Sağlık hizmetlerinin sağlanması için sağlık personeli kapasitesinin arttırılması Eylemler 1.1 EK sağlık durumunun ve sağlık ihtiyaçlarının incelenmesi 1.2 EK özel sağlık hizmeti sağlayan sağlık ekipleri ve hemşirelerin eğitimi 1.3 Engelliliğe yol açan nedenlerin erken teşhisi için tıbbi personel kapasitesinin geliştirilmesi 1.4 Hemşireler dahil olmak üzere, sağlık personelinin omurilik ve rehatbilitasyon alanında profesyonel gelişiminin arttırılması 1.5 Prizren Belediyesi EK yönelik bir veritabanının oluşturulması Sorumlu kuruluş SM BAHM SM BAHM SM Göstergeler Yıllık maliyet Analize dayalı olarak önceliklerin sınıflandırılması Gerçekleştirilen eğitimlerin sayısı 1.2 Sağlık sektöründe çalışan eğitilmiş uzmanların sayısı Eğitimlerin sayısı Eğitilmiş eğitmenlerin sayısı Eğitilmiş personel sayısı Bu tür hizmetler için eğitilmiş personel sayısı Cerrahi hizmetlerden yararlanan hasta sayısı Rehabilitasyon hizmetlerinden yararlanan hasta sayısı 1.5 EK yönelik işlenmiş veriler

91 1.6 İşitme engelli kişiler için işaret dilini kullanarak sağlık hizmetlerine erişimin sağlanması ve acil hizmetlerin iyileştirilmesi SM 1.6 Sağlık kuruluşlarında istihdam edilen tercüman sayısı 1.7 Tercümanlardan hizmet alan hasta sayısı 1.8 Bu alanda sertifikalı eğitimciler sayısı EK yönelik ilaçlar ve tüketim malzemelerinin tedarikinin önceliklendirilmesi SM EK yönelik ilaç tedarikinin % oranı İlaç ve tüketim malzemesi alan EK sayısı EK için gerekli araçların sağlanması 2.2 İnkontinans malzemeleri yanı sıra dekubitar yara malzemelerinin sağlanması SM Bu malzemelere ihtiyacı olan kişi sayısı İnkontinans malzemeleri alan kişi sayısı Dekubitar yara malzemeleri alan kişi sayısı EK alanında toplumun bilinçlendirilmesi 3.1 Engelliliğe yol açan etkenlerin erken teşhisi için ebeveynlere yönelik sağlık eğitimi programı ve enformasyon paketinin tasarlanması SM Tasarlanmış program ve eylem planı Enformasyon materyalleri paketi

92 3.2 Engelliliğe yol açan etkenlerin erken teşhisini etkilemek üzere ebeveynlere yönelik sağlık eğitimi programının uygulanması BAHM Gerçekleşen eğitimler sayısı Eğitime katılan ebeveynler sayısı Tespit edilen vakalar sayısı Çocukların aşılanması hakkında halkın bilinçlendirilmesi SM Çocukların aşılanması üzerine duyarlılık kampanyaları sayısı Dağıtılan bildiri, broşür, DVD ve brail alfabesi sayısı

93 5. EK yönelik profesyonel danışmanlığın sağlanması 6. EK için sağlık hizmetlerine erişim kolaylaşmıştır 4.3 Ziyaretler takviminin tasarlanması 4.4 Sistematik mobil ziyaretlerin düzenlenmesi 4.5 Periyodik aşılamanın gerçekleşmesi ve kurumların bağışıklık kartına sahip olması 5.1 Mevcut danışmanlık çerçevesinde, EK üzerine eğitilmiş tıbbi personelin tayin edilmesi 6.1 Diğer sağlık merkezleri / Aile Sağlığı Ambulansları ile verilerin paylaşımı ve güncelleşmesi için elektronik sağlık dosyalama sistemi oluşturulmaktadır 6.2 EK saflarından tüm kişiler AS hizmetleri için katılım payından geçici olarak muaf tutulmaktadır BAHM BAHM 4.3 EM, CEOi ve STK'ları tarafından yılda en az 4 koordinatif, konsultatif ve bilgilendirici görüşme düzenlenmiştir 4.4 Belirlenen ikamet alanlarına yönelik yılda en az 4 sitematik ziyaretin düzenlenmesi 4.5 En az 4 aşılama faaliyetinin düzenlenmesi 5.1 BAHM kapsamında EK yönelik uygun tedavi imkânlarının mevcut olması 6.1 Veritabanı ve arşivleme sistemi oluşturulmuştur 6.2 Katılım payından muaf tutulan kişiler sayısı

94 7. Sağlık bilgilerinin okullar ile paylaşılması 7.1 BAHM ve AHA'larının okullar ile ÖİÇ için sağlık kartlarını paylaşmaktadır BAHM 7.1 Okulların ÖİÇ yönelik sağlık kartları bulunmaktadı Hedef 2 Önlemler 1. Eğitimde kapsayıcılık ilkesine dayanarak EK eğitime dahil edilmesine yönelik politikaların oluşturulması 2. Özel eğitim ihtiyacı olan çocukların eğitimi için belediye düzeyinde yetkilerin alınması 3. Engelli çocukların eğitimi için destekleyici bir sistemin Eğitimde kapsayıcılık ve EK yönelik profesyonel destek için gerekli fırsatların oluşturulması Sorumlu Yıllık maliyet Eylemler Göstergeler kuruluş Belediyede EK 1.1 İnceleme yapılmış ve eğitimdeki genel güncelleştirilmiştir durumunun incelenmesi 1.2. Eğitimin evde ve tedavi sırasında sağlanmasına yönelik programların uyarlanması 2.1. BEM bünyesinde, EK üzerine uzman bir kapsayıcı eğitim koordinatörünün adlandırılması 2.2. ÖİÇ eğitime erişiminin yönetimi için Belediye eğitim otoriteleri kapasitelerinin arttırılması 3.1 Belediye değerlendirme ekibinin oluşturulması ve işleve geçirilmesi BEM Belediye Yürütmesi BEM BEM 1.2 Eğitimin evde sağlanmasına yönelik uyarlanmış programlar ve programdan yararlanan kişi sayısı Adlandırma kararı İstihdam edilen koordinatör 2. Eğitilmiş belediye görevlileri sayısı 3.1 Adlandırılmış değerlendirme ekibi

95 (mekanizmanın) kurulması (oluşturulması) 4. ÖİÇ kapsayıcı eğitimi hakkında toplum bilincinin arttırılması 3.2 Gezici eğitmenlerin görevlendirilmesi 3.3 Destekleyici eğitmenlerin görevlendirilmesi 3.4 Değerlendirme ekibi ve koordinatörün işlevi hakkında kılavuzun hazırlanması 3.5 Gezici eğitmenler ve asistanların eğitimi 4.1 Bilinçlendirici kampanyaların düzenlenmesi: TV spotları, gazete yazıları, yaz kampları, sportif faaliyetler, tartışmalar, yuvarlak masa toplantıları, yaz faaliyetleri 4.2 ÖİÇ haklarının tanıtımı için uluslar arası tarihlerin kaydedilmesi 4.3 Kapsayıcı eğitimin tanıtımına yönelik materyallerin üretimi ve dağıtımı 5.1. Erken müdahaleye yönelik özel programların geliştirilmesi ve uygulanması BEM 3.2 İstihdam edilen gezici eğitmen sayısı 3.2 İstihdam edilen destekleyici eğitmen sayısı ve destekleyici eğitimden yararlan ÖİÇ sayısı Tasarlanmış kılavuz Eğitilmiş eğitmen ve asistan sayısı 1. Gerçekleşen kampanya sayısı 2. Gerçekleşen etkinlikler sayısı 3. Üretilen tanıtım materyalleri sayısı 5.1 Geliştirilmiş erken müdahale programları

96 5. Erken teşhis ve erken müdahale üzerine belediye düzeyinde sektörler-arası mekanizmaların oluşturulması 5.2. ÖİÇ mevcut durumu hakkında incelemenin yapılması 5.3.Erken teşhis ve erken müdahale hakkında bir veritabanının oluşturulması, 3-5 yaşgrupları dahil 5.4.Erken teşhis ve müdahale hakkında bilinçlendirme kampanyaların geliştirilmesi 5.5 Erken teşhis ve müdahale için okul yöneticileri ve eğitim personeline yönelik eğitimlerin düzenlenmesi 5.6 Erken teşhis ve müdahale için ebeveynlere yönelik eğitimlerin düzenlenmesi 5.7 Kapsayıcı eğitim için eğitmenler forumunun oluşturulması 6.1 Eğitimin önemi üzerine çocuklar ve ailelere yönelik bilinçlendirici kampanyaların düzenlenmesi BEM SM BEM 5.2 ÖİÇ mevcut durumu hakkında inceleme raporu 5.3. Erken teşhis ve erken müdahale üzerine veritabanı oluşturulmuştur 5.4 Erken teşhis ve erken müdahale üzerine yılda en az 4 kampanya düzenlenmiştir 5.5 Okul yönetimi ve eğitim personeli ile gerçekleştirilen eğitimler sayısı 5.6 Erken teşhis ve müdahale üzerine ebeveynlere yönelik düzenlenen eğitim sayısı 5.7 Tecrübeler, üretilen eğitici malzemeler ve uzmanlık esasına göre işbirliği değişimi gerçekleşti 6.1 Yılda en az 2 kampanya düzenlenmiştir

97 6. EK eğitime erişiminin iyileştirilmesi 6.2 Erken yaştaki çocuklar için düzenli etkinlikler/oyunların düzenlenmesi 6.3 Okul öncesi ve ilköğretim düzeyindeki çocuklara ziyaretlerin düzenlenmesi 6.4 Engelli çocuklar için tamamlayıcı derslerin düzenlenmesi 6.5 İhtiyacı olan öğrenciler için eğitici matareyaller ve oyunların sunulması 6.6 Okullar çocuk sahibi olan/ek aile üyeleri ile düzenli grup ve bireysel görüşmeler düzenlemektedir 6.7 Lise düzeyindeki okullar tarafından EK öğrencilere bursların sağlanması 6.8 Okula kayıtlı olmayan veya okulu bırakan öğrencilerin entegrasyonu için programların uyarlanması (hızlandırıcı eğitim) 6.2 Okullarda düzenlenen etkinlikler sayısı 6.3 Yılda en az 2 ziyaret düzenlenmiştir 6.4 Yılda en az iki çocuk grubuna yönelik tamamlayıcı dersler düzenlenmiştir 6.5 Yılda en az 30 öğrenci eğitici materyallerden faydalanmaktadır 6.6 EK bulunan her okul yılda en az 4 görüşme düzenlemiştir 6.7 En az 10 burs sağlanmış ve takdim edilmiştir 6.8 Öğrencilerin entegrasyonuna yönelik en az bir program başlatılmıştır

98 7. Belediye engelli kişilerin kapsayıcılığını sağlamalıdır 7.1 Özel ihtiyacı olan çocuklar için okul ulaşımının düzenlenmesi BEM 7.1 BEM özel ihtiyacı olan çocuklar için okul-ev ulaşımını sağlamaktadır Eğitici topluluk ve öğrenciler kapsayıcılık kavramı hakkında bilgilendirilmiştir 8.1 Okul toplulukları eşitlik ve kapsayıcılığı teşvik eden faaliyetler düzenlemektedir BEM 8.1 EK katılımıyla yılda en az bir tiyatro gösterisi ve en az dört sportif faaliyet düzenlenmektedir EK desteklemek üzere aile üyelerine yönelik yaygın eğitimin düzenlenmesi 9.1 Yaygın eğitim ihtiyaçlarının belirlenmesi 9.2 Düzenli olarak yaygın eğitim seansları düzenlenmektedir BEM BEM 9.1 Yaygın eğitim ihtiyaçları belirlenmiştir 9.2 Yılda en az 4 seans gerçekleştirilmiştir Tıp lisesi ile pratik uygulaması için anlaşmanın sağlanması 10.1 ÖİÇ devam ettiği okullarda öğrenci pratik uygulamasının düzenlenmesi 10.1 Pratik uygulama dersleri sayısı 11. Kapsayıcılık uygulamasının gözetimi, denetimi ve uygulanması için yeterli kapasiteler mevcuttur 11.1 Kapsayıcılık düzenlemesinin tasarlanması 11.2 Kapsayıcılık ve düzenli raporlama düzenlemesinin uygulanması BEM BEM 11.1 Düzenleme tüm eğitim kurumlarına dağıtılmıştır 11.2 Okullar düzenli olarak düzenlemenin uygulanması hakkında rapor vermektedir 24

99 Hedef 3 Önlemler 1. EK istihdamı için eşit imkanların oluşturulması 2. EK istihdamı için mesleki eğitim ve rehabilitasyon EK istihdamı ve refah artışı için eşit fırsatların sağlanması Eylemler Sorumlu Yıllık maliyet Göstergeler kuruluş EK özel sektörde istihdamı için 1.1 Düzenlenen kampanya bilinçlendirme sayısı kampanyalarının düzenlenmesi 1.2 Şehrin daha belirgin alanlarına iş ilanları için bilgi panolarının SRM 1.2 Bilgi panoları sayısı kurulması 1.3. Topluluk üyeleri tarafından gerçekleştirilen tüm profesyonel hizmetlerin 1.3 Hizmetler listesi belirlenmesi ve yayınlanması 2.1 İşgücü piyasasının talepleri doğrultusunda mesleki eğitim ve rehabilitasyon profillerinin genişlemesi ve EK için istihdam programlarının hazırlanması 2.2. Ekonomik potansiyeli dikkate alarak EK mesleki eğitimine yönelik yeni programların SRM Engelli kişilere uygun profillerin sayısı Yetiştirilmiş EK sayısı Sertifikalı EK sayısı Tasarlanan programlar 2.2 Mesleki eğitim programı tasarlanmıştır

100 3. EK saflarından çalışan kişilerin sayısının arttırılması ile ilgili olarak piyasa ve işgücü ihtiyaçları analizi bulunmaktadır 4. EK istihdama dahil edilmesi için olanakların sağlanması tasarlanması 2.3 Fon tahsisi aracılığıyla mesleki eğitim programları uygulamasının desteklenmesi 3.1 EK uygun piyasa ve işgücü analizi için danışmanlığın yürütülmesi 3.2 İşgücü arzının tasarlanması 3.3 Analizin kamuoyuna tanıtımı ve tüm ticari kuruluşlara dağıtımı 4.1 Belediyenin kendine ait alanları sembolik bir ödenek karşılığında EK kiralaması ile yeni işletmelerin açılması için kolaylık sağlaması 4.2 Belediyenin EK tarafından açılan yeni işletmeler için belediye vergilerini düşürmesi 4.3 Belediyenin EK için el sanatları, türistik ve kültürel miras faaliyetleri gerçekleştirebilmesi için alan sağlaması SRM ŞUPM Belediye Yürütmesi Belediye Yürütmesi 2.3 EK saflarından en az 30 kişi mesleki eğitim programlarını tamamlamıştır Danışmanlık sözleşmesi İşgücü arzı tasarlanmıştır 3.3 Kamuoyu görüşmesi ve analizin tanıtımı gerçekleşmiştir 4.1 Danışma kurulu kararının alınması 4.2 Danışma kurulu kararının alınması 4.3 EK için takdim edilen alanların sayısı

101 5. İşletmelerin (ticari) EK saflarından işçi sayısını arttırması için teşvik edilmesi 5.1 İhaleler sırasında belediyenin EK saflarından daha fazla işçi katılımını önermesi/teşvik etmesi Belediye Yürütmesi 5.1 Danışma kurulu kararının alınması 6. Hizmetlerin topluluğa uzanması 6.1. Hizmetlerin geliştirilmesi için hibe sağlayarak engelli çocuklar ve yetişkin merkezlerinin daha iyi çalışması 6.2. Bu merkezlerin uzmanlarına yönelik eğitimlerin sağlanması SM SRM SRM Bu merkezlerin sağladığı hizmetten yararlanan çocuk ve yetişkinler sayısı Desteklenen merkez sayısı Gerçekleşen eğitimler sayısı Eğitilmiş uzmanlar sayısı EK sosyal şemanın kullanılması hakkında bilinçlendirilmiştir ve sosyal merkezlerin sağladığı hizmetler hakkında yeterli bilgiye sahiptir 7.1 Sosyal şemanın kullanılması hakkında sürekli bilgilendirici kampanyaların düzenlenmesi SRM 7.2 Yılda en az 2 kampanya düzenlenmiştir

102 Hedef 4 Önlemler 1. EK kamu binalarına erişimine ilişkin olarak sahadaki mevcut durum hakkında ihityaç analizi 2. EK sağlık kuruluşlarına erişiminin incelenmesi ve geliştirilmesi EK için eşit erişim imkanlarının oluşturulması Eylemler Sorumlu Yıllık maliyet Göstergeler kuruluş EK erişimi hakkında yerel düzeyde yürütülen İHO 1.1 Oluşturulan gruplar incelemeler 1.2 Özel sektör dahil olmak üzere, EK kamu kuruluşlarına erişiminin önemi hakkında İHO 1.2 Kampanyalar sayısı bilinçlendirme kampanyaları 2.1 EK için uygun sağlık kuruluşlarına erişimi analizi 2.2.EK sağlık hizmeti sağlayıcılarına erişiminin önemi hakkında bilinçlendirici kampanya SM IM ŞUPM 1.1 EK ihtiyaçlarına uyarlanmış sağlık kuruluşları sayısı 1.2 EK için erişilebilir kamusal sağlık kuruluşları sayısı 1.3 EK için erişilebilir özel sağlık kuruluşları sayısı 1.4 EK yaklaşım konusunda sağlık personeline uyarlanan iç düzenleme 2.2 Gerçekleşen kampanyalar

103 2.3.Erişim rampalarının inşatı ve işlevselliği (EC standartlarına göre max. %6 eğimli), kamu sağlık kuruluşlarında EK standartlarına göre yapılan tuvaletler Müdahaleyi gerektiren kuruluşların belirlenmesi Erişim rampalarının işleve geçirildiği kuruluşların sayısı EK ihtiyaçlarına göre tuvaletler ile donatılmış kuruluşların sayısı EK için okul altyapısının düzenlenmesi ve uyarlanması 3.1 Altyapısı uyarlanan ve özel ihtiyacı olan çocukların erişimi sağlanan okul sayısı Eğitimin her aşamasına engelli çocukların erişiminin sağlanması 3.2 Erişim rampalarının inşatı ve işlevselliği (EC standartlarına göre max. %6 eğimli), eğitim kuruluşlarında EK standartlarına göre yapılan tuvaletler BEM Müdahaleyi gerektiren kuruluşların belirlenmesi Erişim rampalarının işleve geçiren eğitim kuruluşları sayısı EK ihtiyaçlarına göre tuvaletler ile donatılmış eğitim kuruluşları sayısı Kamusal ulaşımda erişim ve enformasyonun sağlanması 4.1.Kamusal ulaşım istasyonlarındaki altyapı uygunluğu 4.2.Kamusal ulaşım araçlarının rampalar, tonik ve görsel sinyaller ile donatımı KHM Duraklar dahil olmak üzere, kamusal ulaşım istasyonları sayısı Rampalar, tonik ve görsel sinyaller ile donatılmış kamusal ulaşım araçları sayısı

104 5. EK kültürel hayata katılımını sağlayan imkanların oluşturulması 5.1.Engelli kişilere yönelik sportif ve kültürel etkinliklerin gerçekleşmesi 5.2.Engelli kişilere yönelik kültürel-artistik ve sportif faaliyetleri içeren projelerin finansi olarak desteklenmesi 5.3.EK saflarından gençlerin gençlik faaliyetlerine dahil edilmesi 5.4.EK için bölgesel işbirliğinin desteklenmesi KGSM Belediye Yürütmesi 5.1 Uluslararası Engelli Kişiler Sözleşmesi'ne atıfta bulunarak hazırlanan Politikalar sayısı 5.2 Kültür, gençlik ve spor alanında Kültür, Gençlik ve Spor Bakanlığı bölümleri tarafından desteklenen projeler sayısı 5.3 Yaz kampları, küçük olimpiyatlar, vs. katılan gençlerin (EK) sayısı 5.4 Sonuçlar ve bölgesel faaliyetlere katılım Hedef 5 Önlemler 1. EK belediye düzeyinde desteklenmesine yönelik doğrulama listesi mevcuttur EK bilgi, iletişim ve kamu ile siyasi hayata katılım hakkı Sorumlu Yıllık maliyet Eylemler Göstergeler kuruluş EK desteklenmesine yönelik doğrulama listesinin oluşturulması İHO 1.1 İHO ile EK yönelik STK personeli arasında en az iki görüşme gerçekleşmiştir 2. EK yönelik STK-ları ile sorumlu belediye organları arasında bilgi alışverişi artmıştır 2.1 İHO ve EK yönelik STKları arasında düzenli koordinasyon/bilgilendirme görüşmeleri gerçekleşmektedir İHO 2.1. İHO ile EK yönelik STKları arasında yılda en az dört bilgilendirme toplantısının gerçekleşmesi

105 3. Belediyenin bütçeleme sürecinde kapsayıcılığa yer vermesi 4. Belediyenin EK ile ilgili konular hakkında bilinçlendirici faaliyetlere yeterli mali destek sağlaması 5. EK kamusal hayata katılımının istenen düzeye çıkması 3.1 Yöresel, şehirsel ve kırsal alanlarda bütçe ile ilgili aleni toplantıların düzenlenmesi 3.2 Aleni toplantılar sırasında, EK çıkar grupları tarafından alınan önerilerin değerlendirilmesi 3.3 EK çıkar grupları tarafından ileri sürülen bütçe önerilerinin alenileştirilmesi 4.1 Farkındalık gerektiren konuların/alanların belirlenmesi 4.2 Cinsiyet konuları üzerine bilinçlendirici faaliyetlerin desteklenmesi 5.1 EK kamusal hayata katılımı üzerine bilinçlendirici kampanyalarının düzenlenmesi İHO İHO İHO İHO İHO İHO 3.1 Yılda en az iki görüşmenin gerçekleşmesi 3.2 Gerekli görülen ve iyi gerekçelendirilmiş önerilerin değerlendirilmesi 3.3 Önerilerin belediye internet sayfasında yayınlanması 4.1 İHO ile EK yönelik STKları arasında yılda en dört görüşmenin gerçekleşmesi 4.2 İHO tarafından mali açıdan desteklenen en az iki bilinçlendirici faaliyetin desteklenmesi 5.1 Yılda en az 2 bilinçlendirici faaliyetin gerçekleşmesi Belediye Meclisi danışmanlık gruplarının resmi ve gayrı resmi EK grupları ile danışması 6.1 Parlamenter grupların EK temsilcileri ile düzenli toplantılar düzenlemesi Belediye danışmanları 6.1 Gerçekleşen toplantı sayısı ve ele alınan konu sayısı 31

106 7. EK yönelik STK-ları savunuculuk faaliyetleri tarafından ileri sürülen sonuçların önceliklendirilmesi 7.1 İHO nin düzenli belediye başkanı danışmanları toplantısında öncelikleri tanıtması İHO 7.1 İHO nin belediye başkanı danışmanları toplantısına katılımı 8. EK saflarından bireylerin karar alma faaliyetlerine katılımının artması 9. EK siyasi katılımının artması 10. EK ayrımcılık vakalarının ele alınması konusunda işlevsel mekanizmaların oluşturulması 8.1 EK Meclis toplantıları ve kamu görüşmelerine katılımına yönelik kampanyaların düzenlenmesi 8.2 Yöresel, şehirsel ve kırsal alanlarda kamu görüşmelerinin gerçekleşmesi 8.3 Seçimlere katılımın artması üzerine bilinçlendirme kampanyalarının düzenlenmesi 9.1 Belediyenin EK siyasi eğitim girişimini desteklemesi 10.1 İHO belediye düzeyinde EK yönelik ayrımcılık vakaları üzerine özetlenmiş raporlar tasarlaması 10.2 Belediye Başkanı Ofisi ne düzenli üç aylık raporu ve gerçekleşen faaliyetler raporunun sunulması İHO 8.1 Yılda en az iki kampanyanın düzenlenmesi 8.2 Yılda en az iki görüşmenin gerçekleşmesi 8.3 Seçimlerden önce en az bir toplantının gerçekleşmesi 9.1 EK siyasi eğitimi üzerine 30 kişiden oluşan en az iki eğitim kursunun düzenlenmesi 10.1 Yılda en az dört raporun tasarlanması 10.2 Yılda en az dört raporun sunumu

107 10.3 İHO nin EK karşı ayrımcılık düzenlemesini hazırlaması 10.3 Düzenlemenin hazırlanmasına ilgili tüm tarafların katılımı 11. EK ayrımcılık durumunda kendi hakları ve vatandaşlık görevleri / sorumlulukları hakkında bilinçlendirilmiştir 11.1 İHO nin Hukuki Hizmetler Sağlama Ofisi işbirliği ile ücretsiz hukuki danışmanlık hizmetleri hakkında bilinçlendirme kampanyaları düzenlemesi İHO 11.1 Yıl içerisinde en az iki bilinçlendirici faaliyetin düzenlenmesi

108