TÜRKİYE DE ZEYTİNYAĞI TÜKETİMİ ÜZERİNE ETKİLİ BAZI FAKTÖRLERİN DEĞERLENDİRİLMESİ

Transkript

1 Türkiye 2. Tarım Ekonomisi Kongresi, Adana (.'İh: I Sayfa: 214 TÜRKİYE DE ZEYTİNYAĞI TÜKETİMİ ÜZERİNE ETKİLİ BAZI FAKTÖRLERİN DEĞERLENDİRİLMESİ Y rd D o c. D r. K ü fe n i M İR A N ' D r.r cıuın T U N 1. GİRİŞ Türkiye, dünyanın önemli zeytinyağı üreticisi ülkeleri arasında yer almasına rağmen tüketimde benzer bir yere sahip değildir Son verilere göre yılda ortalama 18,2 kg yağ tüketen Türk insanı, bunun % 15,3 ünü hayvansal yağlar, %39,2 sini margarinler, % 4 1,2 sini diğer bitkisel yağlarla karşılarken bu miktarın ancak % 4 3'unu zeytinyağına ayırmaktadır (A N O N İM, 1994) Diğer yandan kişi başına zeytinyağı tüketiminin bazı önemli zeytinyağı üreticisi ülkelerden Ispanya'da 14 kg, İtalya da 12 kg, Yunanistan'da 2 0 kg iken, Türkiye'de 0,8 kg olduğu görülmektedir (Tunalıoğlu. 1995) Son yıllarda toplam tüketimin bin ton arasında hemen hemen sabit bir seyir göstermesine karşın, artan nüfus nedeniyle kişi başına zeytinyağı tüketiminin giderek azalmıştır Çoğunlukla üretim bölgelerindeki üreticiler tarafindan, alışkanlıklarla sınırlı olarak tüketilen zeytinyağında kişi başına tüketimin I990'lı yıllardan sonra 0 8 kg'a dek düşmesiyle deyim yerindeyse kırmızı alarm verilmektedir Uzmanlar tüketimin böylesine önemli düzeyde azalmasında en önemli etkenin zeytinyağı fiyatlarının yüksek olmasını göstermektedir. Bunun yanında diğer bitkisel yağlarla olan fiyat makası (paritesi) ve tüketimi artırıcı tanıtma ve reklam faaliyetlerinin yetersizliği de bıına eklenmektedir (Dikmen ve Ark, 1995). Oysa zeytinyağı, insan sağlığı açısından ınono doymamış yağ asitlerini en çok içeren, doğal kaynaklı hücre yapıcı, kolestrole olumsuz etkisi olmayan, bünyesindeki E Vitamini ile kalp ve hormonal sisteme olumlu katkısı olan değerli bitkisel bir yağdır Bu yağ doğal olarak üretilebildiği ve tüketilebildiği için de insan sağlığı açısından önemli kabul edilmektedir (Anonim, 1987) Zeytinyağı, sağlıklı yaşam kaygısı nedeniyle A B D, Japonya ve Avustralya gibi daha önce hemen hemen hiç tüketimi olmayan ülkelerde tüketilmeye başlanıp giderek yayılmış olmasına rağmen, Türkiye de 1970'li yılların başlarında yaklaşık 1 1Ege Üniversitesi. Ziraat Fakiillcsi. Tanın Ekonomisi Bölümü. İZMİR Zeytincilik Araşlırma Enstitüsü. İZMİR

2 Hrkiye 2 Torını Ekonomisi Kongresi, Atlan Cilt: l Sayfa: kg olan kişi başına zeytinyağı tüketiminin bugün 0.8 kg'a düşmesi beraberinde som işaretlerini g e tirm ^ ^ fa. Çîtiişmâ da, Türkiye'nin zeytinyağı tüketimi konusunda dünyadaki UPİİşnWİfrin aksine bir sürece girmesine neden olduğu iddia edilen faktörlerin ekonometrik yöntemlerle değerlendirilmesi amaçlanmıştır. Kişi başına zeytinyağı tüketiminin bağımlı değişken olarak alındığı ekonometrik m odellerde 9 yw\yağı tüketimini etkileyen gerek nicel gerekse kukla değiıköntet1 yşrahüiştır. Elde edilen sonuçlann zeytinyağı tüketiminin arttloiniasına yönelik politikalann belirlenmesinde, karar vericilere yardım cı Olabileceği umulmuştur. Buna göre zeytinyağı tüketimini etkileyen Zeytinyağı Fiyatı Tereyaf ^ yatl Margarin Fiyatı Sıvıyağ Fiyatı Kişi Başına Milli Gelir değişkenler: Kukla değişkenler ise: Zeytinyağının desteklendiği dönemler1 Zeytinyağı reklamının medyada yeraldığı dönemler2 olarak belirlenmiştir. V eriler 1970/71 ile 1992/93 dönemleri arasına aittir (İzm ir Ticaret Borsası; DIE). Parasal değişkenlerin tümü reel olarak modellere alınm ıştır. Ekonom etrik m odellerin matematiksel formu çift logaritm iktir. M W D testi (G ujarati, 1995), R 2 ve standart hata gibi değerlendirme test ve ölçütleri, çift logaritm ik form un doğrusal ve yarı logaritm ik form lardan daha iyi olduğunu gösterm iştir. B u form, tahm incilerin doğrudan esneklik katsayıları olarak yorum lanabilirle kolaylığı sunması açısından da uygun bulunm uştur. Tüm m odellerde otokorelasyon olduğu görülm üştür. B u hatanın giderilebilm esi için m odellere trend değişkeni eklenmiştir. M o d ellerin yeni halleriyle otokorelasyon gösterm edikleri belirlenmiştir. M o d ellere çeşitli açılardan tanı (diagnostic) testleri uygulanmıştır. Değişik gecikm e düzeylerinde otokorelasyon, otoregresif farklı varyanslılık, normallik, ikinci ve üçüncü dereceden terim ihtiyacı gibi hususlar için testler yapılm ıştır. '79/80. 81/82. 83/84. 84/85. 85/86. 87/88. 88/89. 89/90. 90/91 dönemlerinde destekleme yapılm amıştır : yılla rı arasında zeytinyağı reklam larına rasilanmaktadır

3 Türkiye 2. Tarım Eknnom ısı Konfprsı. 4-6 E\4ü - tıkma 2. TÜRKİYE DE ZEYTİNYAĞI TÜKETİMİ Son yıllarda Turkiyede zeytinyağı tüketiminin nufiıs artış hızı ile orantılı olarak değişmemesi nedeniyle kışı başına tüketim, giderek azalan bir eğilim göstermektedir (Grafik I ) Öyle ki. son on yılda toplam tüketim miktarı adeta sabitleşmiştir Üretim ve dolavısı ile de tüketimin Tıırkiyenin batı yörelerinde yoğunlaştığı sektörün ise bu zıncın henüz kıramadığı izlenmektedir Onfik 1 Mnemlcrc Oârc Kı$i Flaşını Z«rytin\ağı Tüketim Miktarı (kfk ışi)

4 Türkiye 2. Tanıtı Ekonomisi Kongresi, Eylül Adana Cilt: I Sayfa : 217 Dönem * Zeytinyağı F iy a th ^ - Tereyağ Fiyatı *» Margarin Fiyatı * S ıvıyağ Fiyatı Grafik 2: Dönemlere Göre Reel Zeytinyağı, Tereyağ. Margarin ve Sıvıyağ Fiyatları Cumhuriyet sonrasında zeytinciliğe verilen önemle birlikte uygulanan ciddi ve süreli politikalar, zeytinyağı üretim ve tüketimini artırmış fakat üretim ve tüketim 1950 li hatta 1970 li yıllardan sonra diğer bitkisel yağ ve margarin sanayi sektörlerinin devreye girmesi ile birlikte önce durma, sonra azalma eğilimi göstermiştir. Daha önce de bahsedildiği gibi, zeytinyağını diğer bitkisel ve hayvansal yağlardan ayıran önemli farklara ve Türkiyenin önemli üretici bir ülke olmasına rağmen bu olumsuz gidiş Uluslararası platformda dikkati çekmiştir Nitekim, 1987 yılında Türkiye nin de üyesi olduğu Uluslararası Zeytinyağı Konseyi Türkiyeye bu konuda yardımcı olma karan almış ve bunun için 150 bin dolarlık bir yardımda bulunmayı teklif etmiştir (U Z K, 1989). Bu çerçevede Türkiye de zeytinyağı pazan ve tüketimi konulu bir araştırma yaptınlmıştır. Bu araştırmanın sonuçlanna göre, Türkiye de zeytinyağı tüketiminin, bilanço hesaplamalanru denkleştirecek şekilde hesaplandığı tesbit edilmiştir. A ynca diğer sıvı ve margarin fiyatlannın ucuzluğunun tüketiciyi zeytinyağından uzaklaştırdığı (grafik 2 ) ve tüketimin arttınlması için öncelikle tüketicinin bilinçlendirilmesi gerektiği ifade edilmektedir (IO O C,1989). Diğer yandan uzmanlar toplumdaki tüketim alışkanlıklarının toplumun refah düzeyi, zevk ve alışkanlıklar yanında ürün hakkındaki bilgilendirilmelerini ile sınırlandığı görüşündedirler (Kayahan, 1991).

5 Türkiye 2. Tarım Ekonomisi Kongresi, Adana ('Ut: I Sayfa: K İ Ş İ B A Ş IN A Z E Y T İ N Y A Ğ I T Ü K E T İ M İ V E E T K İ L İ B A Z I F A K T Ö R L E R Zeytinyağı tüketimindeki gelişmeye neden olduğu iddia edilen değişkenlerle yedi ayrı ekonometrik model geliştirilmiştir. B u modeller ve ilgili istatistik v e test bilgileri tablo T de sunulmuştur. Tablo l'de yeralan kişi başına zeytinyağı tüketimine ilişkin modeller değerlendirildiğinde aşağıdaki sonuçlara ulaşmak mümkündür. M odellerdeki trend değişkenlerinin tümü negatif ve istatistiki açıdan önemlidir. Bu, kişi başına zeytinyağı tüketiminin ele alınan dönem içinde sürekli bir azalma gösterdiğini doğrulamaktadır. Zeytinyağı fiyatının, tüm modellerde tüketim üzerinde etkili olduğu görülmektedir. Beklendiği gibi tüketim ile fiyat arasındaki ilişki negatiftir. Zeytinyağı fiyatına ilişkin katsayı aynı zamanda esneklik katsayısını da vermektedir. Buna göre modellerde esneklik 0.3 ile 0.5 arasında değişmektedir Y ani düşük bir esneklik (inelastik) söz konusudur. Örneğin zeytinyağı fiyatındaki % I lik bir artış kişi başına zeytinyağı tüketimini yaklaşık % 0.5 azaltmaktadır. Esnekliğin düşük olması zeytinyağı tüketiminin daha öncede belirtildiği gibi alışkanlıklara dayalı olduğu savını güçlendirdiği de söylenebilir. M odel 4 den izlenebileceği gibi, rakip ünün olarak kabul edilen sıvı yağ fiyatlarının kişi başına zeytinyağı tüketimini etkilemediği görülmektedir. Halbuki zeytinyağı tüketimindeki düşmenin en önemli etkenlerinden biri olarak özellikle ayçiçek yağı fiyatlarının düşük olması gösterilmektedir. Sıvı olmamakla beraber zeytinyağına ikame olabilecek tereyağı ve margarin fiyatlarının da zeytinyağı tüketimi üzerine etkili olmadığı model 2 ve model 3'den anlaşılmaktadır. M odel 5, kişi başına zeytinyağı tüketiminin artmasında refah düzeyindeki yükselmenin etkili olacağı varsayımını doğrulamamaktadır. B ir başka deyişle mevcut koşullar devam ettiği sürece gelir düzeyindeki iyileşmelerin zeytinyağı tüketimine yansıması olası görünmemektedir. Zeytinyağı tüketiminde, devletin zeytinyağında destekleme uyguladığı dönemlerin etkisini araştırmak üzere kurulan model 6, böyle bir etkinin bulunmadığını göstermektedir. Destekleme konusu, özellikle A B üyeliği açısından önem taşımaktadır. Üyelik gerçekleştiği takdirde, A B'n in zeytinyağı destekleme politikalarının zeytinyağı tüketimi yönünde istenen yaran göstermesi için gerekli önlemlerin şimdiden alınması faydalı olacaktır.

6 Türkiye 2. Tarım Ekonom isi kongresi, IV96 - Adana ( 'ih: I Sayfa: 2 19 Tablo I: Kişi başına zeytinyağı tüketimi ve etkili faktörlere ilişkin çift modeller Değişken Model 1 Model 2 Model 3 MmJcI -1 Model 5 Model 6 Model 71 Şahit «192* (5 03) 0.62 (0.52) 1.89* (4 57) 2.11* (5 22) Zeytinyağı Fiyatı -0.46** -0.5** -0.47** -042*** (-2 32) (-2 49) (-2 24) (-2.09) Tercyağ Fiyatı 0.48 (1 14) Margarin Fiyatı 0.03 (0.16) Sıvıyağ Fiyatı (-1 29) Kişi Başına Milli Gelir 5.63** (2.63) -0.49** (-2 59) -045 l-l 76) 191* (4 24) -0.46** (-2 15) Dcsteklemc(Kukla) )05) 156* j (3.33) (-1 32) Reklam (kukla) (-128) Trend -0.04* (-9.68) -0.05* (-9.80) -0.05* (-9.31) -0.05* (-9.64) -0.04* (-7.84) -0.05* (-7 34) -0.04* (-4 19) Rl F 49.66* 34.05* 31.42* 34.83* 37.78* 31 37* 34,75* St.Hata o 159 DW AR(1) , l 003 AR(2) J-B ARCH(l) ARCH(2) Rcset(l) Rcset(2) Parantez içindekiler, tahmincilerin t istatistikleridir * % I için önemli ** % 5 için önemli *** % ll) için önemli Medyada zeytinyağı rekjamlanna son yıllarda rastlanmakla birlikte ele alınan dönem için bu reklamların zeytinyağı tüketimini artıncı bir etkisinin bulunmadığı anlaşılmaktadır (model 7). Bu, yapılan reklamlann sadece ticari kaygıya dönük olmasından da kaynaklanıyor olabilir. Tüketiciyi özellikle sağlık yönünde bilinçlendirmeye yönelik gerek ticari gerekse devlet destekli kampanyalann etkili olacağı düşünülebilir. Bu noktada yılında Uluslararası

7 Türkiye 2. '/'arını /ikonam isi Kongresi, Adana Ci/t: / Sayfa: Zeytinyağı Konseyinin zeytinyağı tüketimini artırmak amacıyla yaptığı reklam kampanyası teklifinin Türkiye'den ilgi görmemesi hususunun hatırlatılması yararlı olacaktır M o d ellere ilişkin tahm incileri ve tanı testlerini içeren tablo l de: R% serbestlik derecesine göre düzeltilm iş belirlilik katsayısını; F, tahmincilerin tümünün istatistiki geçerliliğini ifade eden standart F katsayısını; standart hata, regresyonun standart hatasını; D W, gecikm esiz seri bağlantı testi için D urbin-w atson katsayısını; A R ( 1) ve A R ( 2 ), I. ve 2 gecikmelerde otokorelasyonun belirlenmesi için L M (Lagrange M u ltip lie r) testine ait F değerlerini (H o : Seri bağlantı yo k ) (G ujarati, 1995); A R C H ( l) ve A R C H (2 ), o to reg resif farklı varyanslılığın belirlenmesi için 1. ve 2. gecikm elerdeki LM testine ait F değerlerini (H o : O toregresif farklı varyanslılık yok) (Ram anathan. 1995); J- B (Jarque-Bera katsayısı), hata terim lerinin normal dağılış durumunu (H o ; Norm al dağılış gösteriyor) (A k k a ya, Pazarlıoğlu, 1995); R e s e t(l) ve R eset(2 ), denklemdeki değişkenlerin sırasıyla kareli ve küplü terim lerine ihtiyaç bulunup bulunmadığını (H o : n nci üsse sahip terim gerekli değil) ifade etmektedir. 4. S O N U Ç Türkiye'de kişi başına zeytinyağı tüketiminin giderek düşmesine ilişkin çeşitli görüşler ileri sürülmüştür. Bunlardan bazılarını etkili faktör kabul etmek suretiyle elde edilen ekonometrik modeller yardımıyla, ilgili görüşlerin geçerliliği irdelenmiştir Zeytinyağı fiyatının önemli bir etken olduğu doğrulanmıştır. Ancak, diğer sıvı yağ fiyatları ve refah düzeyinin zeytinyağı tüketimi üzerinde, iddia edilenin aksine etkili olmadığı belirlenmiştir. Bunun, zeytinyağının kendine özgü bir tüketim yapısına sahip olmasından kaynaklandığı düşünülmektedir Zeytinyağının genellikle üreticiler ve kırsal kökenli tüketiciler tarafından tercih edilmesinin, tüketimin böylesi bir gelişme göstermesi üzerinde etkili olduğu şeklindeki kuşkuları artırmaktadır. Aynı zamanda son yıllarda üst gelir düzeyindeki tüketicilerin sağlıklı yaşam kaygısıyla zeytinyağı tüketimine yönelmesi de bu durumu değiştirmemiştir. B u çalışmayla, zeytinyağı tüketiminin artırılması için gösterilecek çabanın, fiyat üzerinde toplanması gerektiği sonucuna varılmıştır. Bunun yanında özellikle bilinçlendirici ve daha yoğun reklamın yararlı olacağına inanılmaktadır. Zeytinyağı tüketimi üzerinde etkili faktörlerin bir kısmı bu çalışmada ele alınmıştır Etkili olduğu düşünülen diğer bazı faktörlere ise veri bulma güçlüğü nedeniyle ulaşılamamıştır Ayrıca mevcut değişkenlerin tümü için en fazla 23 yıl geriye gidilebilmiştir. Zeytinyağı tüketimine ilişkin daha güçlü modellerin

8 Türkiye 2. Tarım Ekonom isi Kongresi, Adana ('ih: I Sayfa: 221 kurulabilmesi için, daha geniş bir zaman dilimi ve diğer etkili değişkenlerin elde edilmesi ve benzer yeni çalışmaların yapılması gerekmektedir. K A Y N A K L A R A K K A Y A, Ş, V P A Z A R L 1 0 Ğ L U (1995), Ekonometri I, İzmir A N O N İM (1994), Focus Araştırmlan, Hürriyet Gazetesi, Nisan. A N O N İM (1987), Olive Oil and Health, IOOC. Madrid DİE, Türkiye İstatistik Yıllığı, Çeşitli Yıllar D İK M EN, İ T U N A L IO Ğ L U, R ve Ark (1995), Zeytincilik Tüketim Projeksiyonları ve Üretim Hedefleri, IV Ziraat Müh. Tek Kong., Ankara. GUJARAT1, D (1995), Basic Econometrics, U S A İZ M İR T İC A R E T B O R S A S I K A Y IT L A R I, Çeşitli Yıllar K A Y A H A N, M. (1991), Türkiye de Zeytinyağı Tüketiminin Artırılması, Ticaret Gazetesi, 2 Temmuz 1991, İzmir R A M A N A T H A N, R. (1995), Intoductory Econometrics, U SA T U N A LIO Ğ L U, R (1995), Önemli Zeytin Üreticisi Ülkelerin Zeytinciliği İle Türkiye Zeytinciliğinin Bazı Yönlerden Karşılaştırılması, T C. Dış Tic. Müst. Ege İhr Biri Yayın N o :l, İzmir. (JL U S L A R A R S I Z E Y T İN Y A Ğ I K O N S E Y İ (1989), 60. Dönem Toplantısı, İzmir.