T.C. ANADOLU ÜN VERS TES YAYINI NO: 2659 AÇIKÖ RET M FAKÜLTES YAYINI NO: 1625 SOSYAL GÜVENL K

Transkript

1 T.C. ANADOLU ÜN VERS TES YAYINI NO: 2659 AÇIKÖ RET M FAKÜLTES YAYINI NO: 1625 SOSYAL GÜVENL K Yazarlar Prof.Dr. Kadir ARICI (Ünite 1-3, 7) Prof.Dr. Yusuf ALPER (Ünite 4-6, 8) Editörler Prof.Dr. Yusuf ALPER Yrd.Doç.Dr. Seda TEKEL ANADOLU ÜN VERS TES

2 Bu kitab n bas m, yay m ve sat fl haklar Anadolu Üniversitesine aittir. Uzaktan Ö retim tekni ine uygun olarak haz rlanan bu kitab n bütün haklar sakl d r. lgili kurulufltan izin almadan kitab n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay t veya baflka flekillerde ço alt lamaz, bas lamaz ve da t lamaz. Copyright 2012 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without permission in writing from the University. UZAKTAN Ö RET M TASARIM B R M Genel Koordinatör Doç.Dr. Müjgan Bozkaya Genel Koordinatör Yard mc s Yrd.Doç.Dr. rem Erdem Ayd n Ö retim Tasar mc s Ö r.gör. Dr. Zekiye Rende Grafik Tasar m Yönetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö r.gör. Cemalettin Y ld z Ö r.gör. Nilgün Salur Dil Yaz m Dan flman Emine Erdir Grafiker Hilal Küçükda aflan Kitap Koordinasyon Birimi Uzm. Nermin Özgür Kapak Düzeni Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö r.gör. Cemalettin Y ld z Dizgi Aç kö retim Fakültesi Dizgi Ekibi Sosyal Güvenlik ISBN Bask Bu kitap ANADOLU ÜN VERS TES Web-Ofset Tesislerinde adet bas lm flt r. ESK fieh R, Nisan 2014

3 çindekiler iii çindekiler Önsöz... x Genel Olarak Sosyal Güvenlik (Kavram-Amac -Konusu ve Tarihî Geliflimi)... 2 G R fi... 3 SOSYAL GÜVENL K KAVRAMI... 3 SOSYAL GÜVENL K KAVRAMI LE BENZER VE L fik L KAVRAMLAR... 5 Benzer Kavramlar... 5 Sosyal Yard mlaflma Kavram... 6 Sosyal Yard m Kavram... 7 Sosyal Hizmet Kavram... 7 Sosyal Sigorta Kavram... 8 Özel Sigorta Kavram... 9 lgili Kavramlar... 9 Sosyal Politika Kavram... 9 Sosyal Devlet Kavram Sosyal Adalet Kavram Sosyal Dayan flma Kavram Sosyal Devlet ve Sosyal Refah Kavram SOSYAL GÜVENL N AMACI SOSYAL GÜVENL N ÖNEM Genel Olarak Sosyal Güvenli in Sosyal, ktisadi, Hukuki ve Siyasi Önemi Sosyal Önemi ktisadi Önemi Hukuki Önemi Siyasi Önemi SOSYAL GÜVENL N LG L OLDU U B L M DALLARI Sosyal Güvenlik Hukuku fl Hukuku Sosyal Politika ktisat SOSYAL GÜVENL N ÇER VE KAPSAMI Sosyal Güvenlik Politikas Kavram Sosyal Güvenlik Politikalar n Belirleyen ve Etkileyen Faktörler Ülkenin Ekonomik ve Sosyal Durumu Sosyal Güvenlik Sistemi SOSYAL GÜVENL N FONKS YONU ktisadi Güvenlik Fonksiyonu Kiflili i Koruma Fonksiyonu Önleme Fonksiyonu SOSYAL GÜVENL N KISA TAR HÎ GEL fi M Geleneksel Anlamda Sosyal Güvenlik Bak m ndan Ça dafl Anlamda Sosyal Güvenlik Bak m ndan Özet Kendimizi S nayal m ÜN TE

4 iv çindekiler Yaflam n çinden Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ÜN TE Sosyal Güvenli in Konusu Olan Tehlikeler (Sosyal Güvenlik Riskleri) G R fi SOSYAL GÜVENL KTE TEHL KE KAVRAMI SOSYAL GÜVENL N KONUSU OLAN TEHL KELER N ÇEfi TLER Niteliklerine Göre Tehlikeler Fizyolojik Tehlikeler Hastal k Sakatl k (Malullük) Yafll l k Do um Sosyo-Ekonomik Riskler flsizlik Evlenme ve Çocuk Sahibi Olma Konut Ölüm Sonuçlar na Göre Tehlikeler Gelir Azalmas na Yol Açan Tehlikeler Gelir Kesilmesine Yol Açan Tehlikeler Gider Art fl na Yol Açan Tehlikeler Kayna Bak m ndan Tehlikeler nsan n Neden Oldu u Tehlikeler Tabiat n Neden Oldu u Tehlikeler TEHL KELERLE MÜCADELE VE SOSYAL GÜVENL K Önemi Tehlikelerle Mücadele fiekilleri Tehlikenin Kendisi ile Mücadele: Tehlikenin Önlenmesi Tehlikenin Sonuçlar ile Mücadele Bireysel Mücadele Toplu Mücadele Toplum Dayan flmas ve Yard mlaflmas Olarak Toplu Mücadele Devletin Mücadelesi SOSYAL GÜVENL N KONUSU OLARAK TEHL KELER VE GELECEK Genel Olarak Sosyal Güvenli in Konusu Olan Tehlikeler ve Sosyal Güvenlik Sistemi Etkileflimi ktisadi Geliflme ve Sosyal Risklerin Kapsam Olarak Geliflimi Muhtemel Geliflmeler Özet Kendimizi S nayal m Yaflam n çinden Okuma Parças... 57

5 çindekiler v Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Sosyal Güvenlik Teknikleri G R fi SOSYAL GÜVENL K TEKN KAVRAMI SOSYAL GÜVENL K TEKN KLER N N ÇEfi TLER Bireysel Sosyal Güvenlik Teknikleri Genel Olarak Bireysel Sosyal Güvenlik Tekniklerinin Çeflitleri Toplu Sosyal Güvenlik Teknikleri Sosyal Yard mlaflma Tekni i Sosyal Yard mlaflmada Kurumlaflma Dönemi: Kurumsallaflm fl Sosyal Güvenlik Teknikleri Özel Sigorta Tekni i Sosyal Yard m Tekni i Sosyal Hizmet Tekni i Tamamlay c Sosyal Sigortalar GELENEKSEL VE ÇA DAfi SOSYAL GÜVENL K TEKN KLER AYIRIMI Sosyal Güvenlik Tekniklerinin Gelece i Özet Kendimizi S nayal m Yaflam n çinden Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Sosyal Güvenli in Yönetimi SOSYAL GÜVENL K S STEMLER N N YÖNET M N N ÖNEM VE KAPSAMI Önemi Sosyal Güvenlikte Yönetim Baflar s n n Ölçülmesi ve yi Yönetimin Unsurlar Sosyal Güvenli in Yönetimi Nedir? SOSYAL S GORTALARIN YÖNET M Genel Olarak Sosyal Sigortalar n Organizasyon Yap s Sosyal Sigortalar n Yönetimi ve Özerklik Sosyal Sigortalar n Merkez ve Taflra Örgütlenmesi Merkez Örgütleri (Birimleri) Taflra Örgütleri (Birimleri) De iflen Hizmet Anlay fl ve Taflra Hizmet Birimlerinin Artan Önemi Sosyal Sigortalar n Yönetimi le lgili Di er Hususlar SOSYAL YARDIMLAR VE H ZMETLER N (PR MS Z REJ MLER N) YÖNET M Kurumsal Yap lanma ve Organizasyon ÜN TE 4. ÜN TE

6 vi çindekiler Sosyal Yard mlar ve Hizmetlerin Kapsam Sosyal Yard mlar ve Hizmetlerin Finansman Özet Kendimizi S nayal m Yaflam n çinden Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ÜN TE Sosyal Güvenli in Finansman G R fi SOSYAL S GORTALARIN GEL R KAYNAKLARI (F NANSMANI) SOSYAL S GORTALARIN GEL R KAYNA I OLARAK PR MLER Primlerin Tarifi Primlerin Vergilerden Üstünlü ü Primlerin Çeflitleri Ödeyenlere Göre Primler Tek Prim-Sigorta Kollar na Göre Ayr Prim (Çoklu Prim) Nispi Primler-Mutlak Primler Safi (Net)-Gayrisafi (Brüt) Primler Primlerin Belirlenmesi SOSYAL S GORTALARIN PR M DIfiI GEL RLER Fon ve Yat r m Gelirleri Devlet Katk lar dari Para ve Gecikme Cezalar Di er Gelirler PR MLER N YANSIMASI Sigortal Primlerinin Yans mas Ba ml Çal flanlar ve Primlerin Yans t lmas Kendi Ad na Ba ms z Çal flanlar ve Primlerin Yans t lmas flveren Primlerinin Yans t lmas Devlet Primlerinin Yans mas SOSYAL S GORTALARIN F NANSMAN YÖNTEMLER Hangi Finansman Yöntemi, Niçin Tercih Edilir? Da t m Yöntemi (Y l Y l na Finansman Yöntemi) Fon Yöntemi SOSYAL GÜVENL N VERG LERLE F NANSMANI Sosyal Sigortalar n Vergilerle Finansman Kamu Sosyal Güvenlik Harcamalar n n Vergilerle Finansman Sosyal Güvenli in Vergilerle Finansman le lgili Tart flmalar Özet Kendimizi S nayal m Yaflam n çinden Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar

7 çindekiler vii Sosyal Güvenli in ktisadi ve Mali Boyutu G R fi SOSYAL GÜVENL K HARCAMALARI: SEV YES VE SEYR Sosyal Güvenlik Harcamalar n Art ran Faktörler Sosyal Güvenlik Harcamalar n n Geliflme Seyri Günümüzde Sosyal Güvenlik Harcamalar Nüfusun Yafllanmas ve Sosyal Güvenlik Harcamalar n n Gelece i Millî Gelir ve Sosyal Güvenlik Harcamalar SOSYAL GÜVENL K FONLARININ YATIRIMI Sosyal Güvenlik Fonlar n n Önemi ve Büyüklü ü Sosyal Güvenlik Fonlar n n Yat r m lkeleri ve Kriterleri Fonlar n Yat r m lkeleri Fonlar n Yat r m Kriterleri Fonlar n Yat r m ve Tart flmalar Fonlar n Yat r m nda Türkiye Tecrübesi SOSYAL GÜVENL N KT SAD ETK LER Sosyal Güvenlik: Millî Gelir ve ktisadi Büyüme Emek Arz ve stihdam Seviyesine Etkileri Tasarruf E ilimi ve Sermaye Birikimine Etkileri Gelirin Yeniden Da l m na Etkileri Sosyal Güvenli in Di er ktisadi Etkileri Özet Kendimizi S nayal m Yaflam n çinden Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Sosyal Güvenli in Uluslararas Boyutu G R fi SOSYAL GÜVENL N ULUSLARARASI BOYUT KAZANMASINI HIZLANDIRAN SEBEPLER ktisadi Geliflmeler Devlet Anlay fllar ndaki Geliflmeler ktisadi Bütünleflme Hareketleri nsan Haklar Alan ndaki Geliflmeler Uluslararas Göç SOSYAL GÜVENL N ULUSLARARASI BOYUT KAZANMASINDA HUKUK SÜREC N SEYR kili Uluslararas Anlaflmalar Çok Tarafl Uluslararas Anlaflmalar ve Sözleflmeler Borçlanma mkânlar n n Getirilmesi Anayasal Boyutu SOSYAL GÜVENL KLE LG L BELL BAfiLI ULUSLARARASI SÖZLEfiME VE TAVS YE KARARLARI Birleflmifl Milletler Sözleflmeleri nsan Haklar Evrensel Bildirgesi ÜN TE 7. ÜN TE

8 viii çindekiler Mültecilerin Statüsüne Dair Sözleflme (1951) Vatans zlar n Statüsüne Dair Sözleflme (1954) Uluslararas Medeni ve Siyasi Haklar Sözleflmesi (1966) Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Uluslararas Sözleflmesi (1966) Her Çeflit Irk Ay r m n n Ortadan Kald r lmas na Dair Uluslararas Sözleflme (1966) Kad nlara Karfl Her Türlü Ayr mc l n Kald r lmas na Dair Sözleflme (1979 ) Çocuk Haklar Sözleflmesi (1989) Bütün Göçmen flçilerin ve Ailelerinin Haklar n n Korunmas na Dair Uluslararas Sözleflme (1990) Uluslararas Çal flma Örgütü nün Sözleflme ve Tavsiye Kararlar Genel Nitelikli Sözleflme ve Tavsiye Kararlar ILO nun Sosyal Güvenlik Dallar na Dair Sözleflme ve Tavsiye Kararlar çerisinde Sosyal Güvenlik Hükmü Bulunan Farkl Alanlarla lgili Sözleflme ve Tavsiye Kararlar Avrupa Konseyi Sözleflmeleri Avrupa Sosyal Güvenlik Sözleflmesi Özet Kendimizi S nayal m Yaflam n çinden Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ÜN TE Sosyal Güvenlikte Yeni Geliflmeler ve Sorunlar SOSYAL GÜVENL N ARTAN ÖNEM VE ARTAN SORUNLARI KÜRESELLEfiME ÖNCES DÖNEM Sanayi Toplumu Sosyal Güvenlik Sistemi: Geliflimi, Baflar lar ve Baflar s zl klar Kurumsal Yap s ve Geliflimi Sosyal Güvenlik Alan nda Sa lanan Baflar lar ve Olumlu Geliflmeler Sistemin Baflar s zl klar ve Olumsuz Geliflmeler Sanayi Toplumu Sosyal Güvenlik Sistemlerinde Kriz ve Yeniden Yap lanma htiyac Yeniden Yap lanma htiyac Do uran ktisadi, Sosyal ve Kültürel Geliflmeler Sosyal Güvenlikte Yeniden Yap lanman n Esaslar ve Yönleri KÜRESELLEfiME SONRASI DÖNEM Küreselleflme Süreci ve Sosyal Etkileri Günümüz Sosyal Güvenlik Sistemlerinde De iflimi Zorlayan Faktörler Nüfus Yap s ndaki De iflim stihdam ve flgücü Piyasas ndaki De iflim Uluslararas Emek ve nsan Göçü

9 çindekiler ix Kay t D fl Çal flman n Yayg nlaflmas Küreselleflme ve Uluslararas Rekabetin Art fl Ekonomik Krizler DE fien SOSYAL GÜVENL K ANLAYIfiI VE YEN YAKLAfiIMLAR ILO ve Sosyal Güvenlikte Yeni Yaklafl m Sosyal Güvenlikte Yeni Yaklafl m n Temel Esaslar Herkes çin Sosyal Güvenlik Herkese Asgari Sosyal Güvenlik Garantisi Krizlere Karfl Mücadele Arac Olarak Sosyal Güvenlik Özet Kendimizi S nayal m Yaflam n çinden Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Sözlük

10 x Önsöz Önsöz Gelirin yeniden da l m n sa layarak refah ve huzur içinde bir toplumsal hayat n oluflmas n sa lamak sosyal politikan n görevidir. Sosyal politikan n bu amac n gerçeklefltirmek için kulland birçok yöntem, politika ve araç olmakla birlikte, bunlardan en önemlisi ve en genifl kapsaml s sosyal güvenliktir. Sosyal güvenlik, sosyal politikan n en önemli arac d r: Çünkü; 1) Di er sosyal politika tedbirleri toplumu oluflturan baz kesimleri ilgilendirirken sosyal güvenlik, evrensel bir ihtiyaç olarak toplumu oluflturan herkesi ilgilendirir. Yafl, cinsiyeti, medeni durumu, rk, inanc, gelir seviyesi ve statüsü ne olursa olsun hiç kimse bu ihtiyaçtan muaf de ildir. 2) Di er sosyal politika tedbirleri insan hayat n n belirli bir dönemini ilgilendirirken yaln zca sosyal güvenlik do umundan ölümüne insan n bütün hayat n, hatta anal k riski dolay s yla do um öncesi, ölüm riski dolay s yla da ölüm sonras belirli bir dönemi kapsad için bir insan hayat ndan daha uzun süreyi ilgilendirir. Sosyal güvenli in önemini vurgulamak için bir baflka gösterge kullanmak gerekirse, bireylerin ve toplumlar n bu amaçla tahsis ettikleri kayna n büyüklü- ünün geliflmifl ülkelerde, milli gelirin % i aras nda de iflen bir pay n oluflturmas konunun önemi kendili inden ortaya ç kar r. Tarihi geliflim süreci içinde insano lu sosyal güvenlik ihtiyac n karfl lamak için çeflitli yollara ve yöntemlere baflvurmufl, bunlardan baflar l olanlar sürekli olarak kullanmak üzere sosyal güvenlik teknikleri olarak gelifltirmifltir. Birey, toplum ve devlet olarak gelifltirilen tedbirlerin ve tekniklerin bütünü sosyal güvenlik sistemlerini oluflturmufltur. Ça dafl sosyal güvenlik anlay fl na göre sosyal güvenlik sistemlerinin ideali; toplumu oluflturan herkesi, bütün sosyal risklere karfl koruma kapsam na alan, kiflilere ve ailelerine yaflad klar toplum içinde, onlar baflkas na muhtaç etmeyecek bir hayat standard sa lamay garanti etmektir. Sosyal güvenlik kitab n n içeri i ve ünite konular, bir yandan sosyal güvenli- in önemini vurgulamak, di er yandan küreselleflme gibi sosyal hayatta meydana gelen de iflikliklerin bu alana yönelik etkilerini kapsayacak flekilde haz rlanm flt r. lk ünitede sosyal güvenlik kavram ve bu kavram ortaya ç karan tarihi geliflim süreci ele al nm flt r. Bir sistem olarak sosyal güvenli in anlafl lmas bak m ndan sosyal güvenlik ihtiyac n n kayna n oluflturan sosyal riskler ve bu ihtiyac karfl lamak için gelifltirilen teknikler sonraki iki ünitede ifllenmifltir. Bir sistem olarak sosyal güvenli in yönetimi dördüncü ünitede, finansman ise beflinci ünitede ele al nm flt r. Özellikle yirminci yüzy l n son çeyre inde yaflanan iktisadi kriz sanayi toplumu sosyal güvenlik sistemlerinde de iflim ve dönüflüm tart flmalar n bafllatm flt r. Bu tart flmalar da dikkate alarak sosyal güvenli in iktisadi boyutu ayr bir ünitede incelenmifltir. Kitab n son iki ünitesi, ILO nun bu alandaki çal flmalar n öne ç karacak flekilde sosyal güvenli in uluslararas boyutuna ve özellikle küreselleflme dolay s yla sosyal güvenlik alan nda yaflanan de iflime ayr lm flt r. Bir bütün olarak kitap, sosyal güvenli i anlamak yan nda gelecek dönemlerde ortaya ç kabilecek muhtemel geliflmelerin sisteme etkilerini de ortaya koyacak flekilde haz rlanm flt r. Aç kö retim Fakültesinin ders kitab haz rlama format na uygun olarak; her ünitede ünite içinde geçen anahtar kavramlara, ö rencinin bilgilerini s nama ve kontrol etme imkan verecek sorulara yer verilmifltir. Her ünitede okuma parçalar ve yaflam n içinden konular n n seçilmesine büyük özen gösterilmifl, özellikle

11 Önsöz xi yaflam n içinden konular ile ülkemizde günlük hayatta karfl lafl lan veya çok konuflulan sosyal güvenlik sorun alanlar ile ilgili tart flmalar kitaba yans t lmaya çal fl lm flt r. Son olarak, bütün kitaplarda oldu u gibi anahtar sözcükler ve temel kavramlara yer verilmifltir. Kitab n dört ünitesinin yaz m n üstlenen meslektafl m Prof.Dr. Kadir Ar c ya; ünitelerin düzenlenmesi, gözden geçirilmesi, sorular n haz rlanmas ve yay na verilmesinde yo un ve titiz bir çal flma gösteren, eme ini ve mesaisini esirgemeyen genç meslektafl m Yrd.Doç.Dr. Seda Tekeli ye teflekkür ederim. Editörler olarak, kitab n ö rencilere ve konuyla ilgilenenlere faydal olmas temennisiyle yay na haz rlanmas nda eme i geçen herkese teflekkür ederiz. Editörler Prof.Dr. Yusuf ALPER Yrd.Doç.Dr. Seda TEKEL

12 1SOSYAL GÜVENL K Amaçlar m z Bu üniteyi tamamlad ktan sonra; Sosyal güvenlik kavram n tan mlayabilecek, Sosyal güvenlik kavram ile benzer ve iliflkili kavramlar ifade edebilecek, Sosyal güvenli in amac n anlatabilecek, Sosyal güvenli in önemini tart flabilecek, Sosyal güvenli in ilgili oldu u bilim dallar n aç klayabilecek, Sosyal güvenli in tarihi geliflimini anlatabileceksiniz. Anahtar Kavramlar Sosyal Güvenlik Dar Anlamda Sosyal Güvenlik Genifl Anlamda Sosyal Güvenlik Sosyal Hizmet Sosyal Sigorta Sosyal Yard m Özel Sigorta Sosyal Politika Sosyal Devlet Sosyal Adalet Sosyal Dayan flma çindekiler Sosyal Güvenlik Genel Olarak Sosyal Güvenlik (Kavram- Amac -Konusu ve Tarihî Geliflimi) G R fi SOSYAL GÜVENL K KAVRAMI SOSYAL GÜVENL K KAVRAMI LE BENZER VE L fik L KAVRAMLAR SOSYAL GÜVENL N AMACI SOSYAL GÜVENL N ÖNEM SOSYAL GÜVENL N LG L OLDU U B L M DALLARI SOSYAL GÜVENL N ÇER VE KAPSAMI SOSYAL GÜVENL N FONKS YONU SOSYAL GÜVENL N KISA TAR H GEL fi M

13 Genel Olarak Sosyal Güvenlik (Kavram-Amac - Konusu ve Tarihî Geliflimi) G R fi Sosyal güvenlik, herkesin farkl anlamlar yükledi i bir kavramd r. Sosyal güvenli- in ne olmad bilinmektedir. Sosyal güvenlik polisiye anlamda güvenlikle yani asayifl ve emniyet kuvvetlerinin görev alan olan güvenlik kavram yla hiçbir ilgisi olmayan bir kavramd r. Ancak sosyal güvenli in ne oldu unun tam olarak bilindi- i de söylenemez. Sosyal güvenlikle ilgili baflkaca kavramlar da vard r. Sosyal yard m, sosyal hizmet, sosyal refah, sosyal politika, sosyal devlet, sosyal adalet gibi kavramlar ile sosyal güvenlik kavram aras nda ne gibi bir anlam fark bulunmaktad r? Sosyal güvenlik ile sosyal güvenlik hukuku nerede ayr fl r? Sosyal güvenlik, ça dafl bir kavram olarak adland r l r. Peki, daha önceki ça larda sosyal güvenlik bilinmemekte midir? Daha önceki y llarda insanlar n sosyal güvenlik ihtiyac yok muydu? Bu k s mda bütün bu sorular n cevaplar verilmeye çal fl lacak; sosyal güvenlik kavram n n anlam ve tarihî geliflimi ortaya konulmaya gayret edilecektir. SOSYAL GÜVENL K KAVRAMI Sosyal güvenlik nedir? Sosyal güvenlik sosyal ve güvenlik kelimelerinden meydana gelen bir ifade olmas na ra men zaman içinde terim anlam kazanarak bu iki kelimenin tek tek kelime anlamlar ndan öte bir anlam kazanm fl bir kavramd r. Sosyal kavram, toplum ve toplumun bir parças olan insana iliflkin her fleyi ifade eden bir kavramd r. Toplum içinde yaflamaktan kaynaklanan her konu sosyal kelimesi ile ifade edilebilir. nsan n sosyal bir varl k olarak kabul edilmesi de toplumu meydana getirebilen, toplum hâlinde yaflama kültürüne sahip bir varl k oldu unu ifade eder. Sosyal kelimesi, hangi di er kelimenin önünde kullan l rsa o kelime ile birlikte oluflan terime insani bir boyut kazand ran farkl bir anlama da sahiptir. Bu anlamda sosyal; iktisaden zay f durumda olan n korunmas amac yla karfl l kl yard mlaflma ve dayan flmay da ifade eder (Alper, 2011:161). Güvenlik kavram ise farkl anlamlarda kullan lan bir kavramd r. nsan n d flardan gelen her türlü sald r ve tecavüzlerden korunmas, can ve mal emniyetinin sa lanmas anlam nda kullan labilir. Bu anlamda güvenlik emniyet ve asayifl kelimeleri ile de ifade edilebilmektedir. Güvenlik kavram n n, kiflilerin muhtaçl a karfl korunmas anlam nda da kullan ld gözlemlenir.

14 4 Sosyal Güvenlik Sosyal güvenlik, toplum hâlinde yaflamaktan kaynaklanan tehlikeler de dâhil olmak üzere insan n karfl karfl ya bulundu u tehlikelerin ekonomik sonuçlar na karfl emniyet sa lanmas n ifade eder. Sosyal güvenlik, kapsama ald risklere karfl kiflilere gelir güvencesi sa lar. Sosyal güvenli in soyut ve somut olmak üzere iki boyutu vard r. nsanlar n yar n endiflesinden uzaklaflmalar sosyal güvenli in soyut boyutu ile ilgilidir. Dar anlamda sosyal güvenlik belirli sosyal risklere karfl (yafll l k, hastal k, iflsizlik vb.) koruma garantisi sa lanmas d r. Sosyal güvenlik kavram, terim anlam ile; toplum hâlinde yaflamaktan kaynaklanan tehlikeler de dâhil olmak üzere insan n karfl karfl ya bulundu u tehlikelerin ekonomik sonuçlar na karfl emniyet sa lanmas n ifade eden bir kavramd r. Sosyal güvenlik sa lanmas demek, kiflinin sosyal güvenli in konusu olan tehlikelerin ortaya ç kard olumsuz ekonomik sonuçlar olan gelir kesilmesi, gelir azalmas ya da gider art fl biçiminde ortaya ç kan zararlar na karfl gelir-gider süreklili inin sa lanmas na imkân sa layan asgari bir gelirin sa lanmas ; böylece kiflilerin muhtaçl a düflmekten korunmas n konu alan bir kavramd r. Sosyal güvenlik; bu anlamda kiflilerin muhtaçl ktan kurtar lmas, muhtaçl ktan kaynaklanan korkunun ortadan kald r lmas ve bu anlamda bir emniyet duygusunun sa lanmas n ifade eder. Bu amaca hizmet eden her faaliyet, sosyal güvenlik faaliyeti say l r. Sosyal güvenlik ile kifliler yar n ndan emin olmak; aç kalmak ve muhtaç duruma düflmek korkusundan kurtulma imkân n elde eder. fiu hâlde sosyal güvenli in sa lad güvenlik kiflileri toplum içinde iktisadi anlamda muhtaçl ktan koruma, muhtaçl a karfl duyulan korkudan kurtulma anlam nda bir emniyet sa lar (Yazgan, 1992:18-19). Sonuç olarak sosyal güvenlik, sosyal güvenli in konusu olan risklerin sonuçlar na karfl kiflide gelir güvenli inin sa lanmas n ifade eden bir kavramd r. Gelir güvenli ini sa lamaya yönelik her türlü tedbir ve bunlarla ilgili kurumsal yap, hukuki sistem sosyal güvenlik sistemini oluflturur. Sosyal güvenli in sa lam fl oldu u emniyet duygusundan hareket edilirse sosyal güvenli in iki boyutu ortaya ç kar. Sosyal güvenli in soyut boyutu; insanlar n tehlikelerle karfl laflt klar zaman karfl laflacaklar zararlar n giderilece ini bilmelerinden kaynaklanan kendini güven içinde hissetme hâlini; somut boyutu ise karfl laflt klar zararlar n fiilen karfl lanmas hâlini ifade eder (Alper, 2009:3). Toplumsal huzurun sa lanmas bak m ndan, insanlar n yar n endiflesinden uzak olarak hayatlar n sürdürmelerini sa layan sosyal güvenliktir. Geliflmifl bir sosyal güvenlik sistemi toplumsal bar fl n garantisidir. Sosyal güvenlik, dar ve genifl anlamda olmak üzere iki farkl aç dan da tan mlanabilmektedir. Dar anlamda sosyal güvenlik; tan mlanm fl sosyal risklerin zararlar na karfl koruma sa layan sosyal güvenlik anlay fl n ; genifl anlamda sosyal güvenlik ise sebebi ne olursa olsun muhtaçl k yaratan bütün sosyal risklere karfl koruma garantisi sa layan sosyal güvenlik anlay fl n temsil eder. Dar anlamda sosyal güvenlik sosyal sigortalarla sa lanan sosyal güvenlik garantisini (Alper, 2011:162; Ar c, 1999:3); genifl anlamda sosyal güvenlik ise sosyal sigortalarla sa lanan koruma garantisine ilaveten devletin nakdi veya ayni gelir transferleri ile sa lad garantiyi de kapsar. Dar anlamda sosyal güvenlik anlay fl içinde Uluslararas Çal flma Örgütünün (ILO-International Labour Organisation) sosyal güvenlik sözleflmelerinde belirtilen yafll l k, malullük, ölüm, iflsizlik, hastal k ve ifl kazalar gibi tan ml sosyal risklere karfl garanti sa larken; genifl anlamda sosyal güvenlik ise e itim, kira ve g da harcamalar n n karfl lanmas, dâhil olmak üzere genifl gelir transferi uygulamalar n kapsar (Güzel vd., 2010:5-7; Gerek, 2010:4). Genifl anlamda sosyal güvenlik uygulamalar gelir da l m adaleti sa lamay amaçlayan sosyal refah devleti politikalar ile geliflmifltir. Sosyal güvenlik kavram sosyal bilimler alan nda kullan lan bir çok kavram gibi kendini oluflturan sosyal ve güvenlik kelimelerinin anlamlar d fl nda bir anlam kazanm fl ve bu anlamda kullan lmaya bafllanm fl bir kavramd r. Sosyal güvenlik kavram ça dafl bir kavramd r. Sosyal güvenlik, insanl n ezelî ve ebedî bir ihtiyac olmas na ra men kavram olarak ça dafl bir kavramd r. Sosyal güvenlik kavram,

15 1. Ünite - Genel Olarak Sosyal Güvenlik (Kavram-Amac -Konusu ve Tarihî Geliflimi) 5 sanayi devrimi sonras nda ortaya ç kan, ancak 20. yüzy lda kullan m yayg nlaflm fl, bugünkü anlamda kullan lmaya bafllanm fl bir kavramd r. Terim olarak sosyal güvenlik, ilk defa, zannedildi i gibi bugünkü anlamda bu sistemi ilk defa kuran ngiltere, Fransa ve Almanya gibi ülkelerde de il, ABD de, 1935 tarihli Sosyal Güvenlik Kanunu (The Social Security Act) ile kullan lm flt r (ILO, 1984:3). Bu tarihten sonra 1941 tarihinde Atlantik fiart nda ve 1948 de nsan Haklar Evrensel Bildirgesi nde sosyal güvenlik kavram kullan lm fl ve tarifi yap lm flt r. Sosyal güvenlik, bugünkü anlamda en kapsaml flekilde ILO nun 1952 tarih ve 102 say l Sosyal Güvenli in Asgari Normlar sözleflmesinde kullan lm flt r (ILO, 1984:3). Sosyal güvenli in terim olarak uluslararas belgelerde yer almas ndan sonra çok say da ülkenin Anayasalar nda ve ilgili yasalarda sosyal güvenlik terimine yer verilmifltir. Sosyal güvenli in ça dafl bir kavram olarak kabul edilmesinde, herkes için zorunlu olarak karfl lanmas gereken evrensel bir ihtiyaç olmas n n yan s ra Bir- DÜfiÜNEL M leflmifl Milletler (BM), nsan Haklar Evrensel Bildirgesi ile temel sosyal haklardan biri olarak tarif edilmesinin önemli rolü olmufltur. Bildirge nin SORU 22. maddesinde Herkesin, toplumun bir üyesi olarak sosyal güvenli e hakk vard r ifadesi kullan lm flt r. Sosyal güvenlik hakk n n kapsam ise ayn bildirgenin D KKAT 25. maddesinde belirtilmifltir. Buna göre, Herkesin gerek kendisi, gerek ailesi için yiyecek, giyim, konut, t bbi bak m ve gerekli sosyal hizmetler dâhil olmak üzere sa l k ve refah n sa layacak uygun bir hayat düzeyine ve iflsizlik, hastal k, sakatl k, dulluk, yafll l k veya geçim imkânlar ndan kendi iradesi d fl nda yoksun b rakacak baflka durumlarda sosyal güvenli e hakk vard r. Bu madde ile genifl anlamda sosyal güvenlik tan m na daha uygun bir tan mlama yap lm flt r. Sosyal güvenlik terim olarak ilk defa 1935 tarihli Amerikan Sosyal Güvenlik Kanununda kullan lm flt r. DÜfiÜNEL M Sosyal güvenlik temel ve vazgeçilmez insan SORU haklar ndan biridir. D KKAT AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ YAZGAN, Turan (1992), ktisatç lar çin Sosyal Güvenlik Ders Notlar, K KUTYAY, T A P stanbul: GÜZEL, Ali-OKUR, Ali R za-can KL O LU, Nurflen (2010). Sosyal Güvenlik Hukuku, 13. Bas, stanbul, s. 1-7.; TUNCAY, A. Can EKMEKÇ, Ömer (2011). Sosyal Güvenlik Hukuku Dersleri, 14.Bas, stanbul, s.1-4; Ar c, Kadir (1999); Sosyal Güvenlik, TELEV ZYON Tes- fl Sendikas, Ankara: ALPER, Yusuf (2009), Sosyal Güvenlik, Uluda Üniversitesi, s.1-3. K T A P TELEV ZYON Sosyal güvenlik kavram genel olarak sizce nas l tan mlan r? SOSYAL GÜVENL K KAVRAMI LE BENZER VE L fik L KAVRAMLAR DÜfiÜNEL M Sosyal güvenlik kavram n n daha iyi anlafl labilmesi için sosyal güvenlik kavram ile benzer ya da yak n anlamdaki baz kavramlar hakk nda k sa SORU bilgi verilmesine ihtiyaç vard r. Bu kavramlar benzer ve ilgili kavramlar olmalar na ra men sosyal güvenlik ile ayn anlamda kavramlar de ildir. D KKAT Benzer Kavramlar NTERNET NTERNET DÜfiÜNEL M SORU D KKAT Baz kavramlar vard r ki sosyal güvenlikle benzer kavramlar SIRA olarak S ZDE nitelenir. Bu kavramlar sosyal güvenli i do rudan ifade eden ya da sosyal güvenlik kavram - n n yerine geçen kavramlar de ildir. Ancak sosyal güvenli in muhtevas içinde AMAÇLARIMIZ kalan baz kavramlar sosyal güvenli i ça r flt r r ve sosyal güvenlikle ilgili kavramlard r. Bu kavramlar sosyal güvenli i ifade eden kavramlar olmamakla beraber, AMAÇLARIMIZ sosyal güvenlik kavram n daha iyi anlayabilmek için bilinmelerinde K T A fayda P vard r. K T A P Zira bu kavramlar sosyal güvenlik teorisinde ve literatüründe s k s k karfl lafl lacak kavramlard r. 1 TELEV ZYON TELEV ZYON NTERNET NTERNET

16 6 Sosyal Güvenlik Sosyal yard mlaflma, ayn toplumun üyesi olmaktan, bir arada yaflamaktan do an bir olgudur. Sosyal yard mlaflma, iste e ba l olarak ve gönüllülük esas na göre gerçekleflir. Sosyal Yard mlaflma Kavram Sosyal yard mlaflma kavram, sosyal güvenlik kavram ile benzer kavramlardan birisidir. Sosyal yard mlaflma toplum içinde yaflayan kiflilerin ihtiyaçlar n karfl lamak bak m ndan karfl l kl olarak birbirlerine yard mlar yapmas n ifade eden bir kavramd r. Sosyal yard mlaflma toplumlar n iç dayan flmas ndan gücünü al r. Her toplumun birtak m ortak paydalar vard r ki bu ortakl k toplumu birbirine kaynaflt ran ve ba layan ba lard r. Ayn kökenden gelmek, ayn tarihi yaflamak, ayn de er hükümlerini paylaflmak, ayn dine sahip olmak vs. gibi ortak paydalar toplumu bir arada tutar. Her seviyede toplumlar için bu tespit do rudur. flte sosyal yard mlaflma ayn toplumun üyesi olmaktan ve bir arada yaflamaktan do an bir dayan flma olgusudur. Sosyal yard mlaflma, sosyal güvenlik ihtiyac n n karfl lanmas n sa lamakta kullan lan bir yoldur. Kifliler, sosyal güvenli in konusu olan risklerin sonuçlar ile bafl edebilmek için en çok sosyal yard mlaflma yolunu tercih etmifller ve bu yolu kullanarak muhtaçl ktan kurtulmaya çal flm fllard r. Sosyal yard mlaflma, kiflilerin sahip oldu u sosyal yard m kültürüne ve yard m yapabilme gücüne ba l olarak ve iste e ba l bir flekilde (gönüllülük esas na göre) gerçekleflir. Kiflilerin yard ma muhtaç duruma düflmeleri ve yard m ça r s nda bulunmalar gerekir. Ancak kiflilerin bu ça r s na toplumun di er kesimleri bütünüyle gönüllerine ve imkânlar na göre cevap verirler. Sosyal yard mlaflma en eski ve en yayg n klasik sosyal yard m yoludur. Sosyal yard mlaflman n özünü oluflturan sosyal dayan flma, sosyal güvenlik ihtiyac ortaya ç kt ktan sonra gerçekleflir. Sosyal dayan flman n gerçekleflebilmesi için riskin do mas gereklidir. Ancak yaln zca riskin do mas yeterli de ildir. Risk gerçekleflecek; riskle karfl karfl ya gelen kimse muhtaç duruma düflecek ve muhtaç duruma düflen kimse de üyesi oldu u toplumdan kendisine yard m yap lmas - n talep edecektir. Sosyal yard mlaflman n sonuçlar n n sosyal güvenlik ihtiyac n karfl lay p karfl - layamayaca da bilinemez. Çünkü sosyal yard mlaflma gönüllülük esas na dayanan bir harekettir. Sosyal yard mlaflman n bafllamas da bütünüyle kiflilerin iste ine ba l gerçekleflir. Zaman zaman toplumda sivil toplum önderleri denilen baz kimselerin, lider nitelikli kimselerin, toplum liderlerinin sosyal yard mlaflmay harekete geçirici rolleri de söz konusu olabilir. Ancak sosyal yard mlaflman n sosyal güvenlik ihtiyac n karfl lay p karfl layamayaca konusunda da bir belirsizlik vard r. Çünkü kifliler güçleri kadar de il gönüllerinden koptu u kadar yard m yaparlar. Sosyal yard mlaflman n bir baflka eksikli i toplanan yard mlaflman n ihtiyaca cevap verip vermeyece inin kimsenin umurunda olmamas d r. Kifliler gönlünden koptu u kadar ve istedi i zaman bu yard mlaflmaya kat l r ve sosyal yard mlaflmaya destek verir. Sosyal yard mlaflman n bu anlamda yetersizlikleri halk diline yerleflmifl atasözlerinde aç kça görülür. Elden gelenle ö ün olmaz, o da vaktinde bulunmaz sözü bunu ifade eder. Benzer flekilde; Zenginin gönlü oluncaya kadar fukaran n can ç kar atasözü de bu gerçe in bir baflka yönünü ifade eder. Bütün eksik ve yetersizliklerine ra men sosyal yard mlaflma, sosyal güvenlik ihtiyac n n karfl lanmas na katk sa layan bir olgudur. Aile içi yard mlaflma, kabile, köy, flehir ve millet çerçevesinde yap lan sosyal yard mlaflmalar n sosyal güvenlik ihtiyac n n karfl lanmas na katk s hiçbir zaman göz ard edilemez. Sosyal yard mlaflman n gönüllük esas na dayal olmas, kiflilerin ve toplumun yard m yapabilme imkânlar na ba l olmas ve bu yard mlar n zaman nda ulaflma-

17 1. Ünite - Genel Olarak Sosyal Güvenlik (Kavram-Amac -Konusu ve Tarihî Geliflimi) 7 s n n garantisinin bulunmamas yönü ile sosyal güvenlik sa lamada bütünüyle yeterli olmad da bilinir. Sosyal Yard m Kavram Sosyal yard m kavram, sosyal yard mlaflma kavram ile çok defa kar flt r labilen bir kavramd r. Sosyal yard m kavram n n, kamu sosyal yard mlar n ifade eden bir farkl l vard r. Sosyal yard mlar, kamu kurum ve kurufllar nca yap lan yard mlard r ve karfl l ks zd r. Muhtaçl k flart na ve muhtaçl k kontrolüne ba l olarak yap - l rlar. Bu yard mlar n finansman bütünüyle muhtaçl k sürdü ü sürece ve devlet taraf ndan karfl lan r. Sosyal yard mlarda amaç, yard m alan kiflinin mümkün olan en k sa zamanda yeniden çal flabilme, gelir elde etme ve kendi geçimini sa layabilece i bir duruma kavuflturulmas d r (Dilik, 1991: 53). Sosyal yard m kavram günümüzde anlam kaymas na u ram fl ve kamu taraf ndan yap lan ayni ve nakdi yard mlar ifade eder bir içeri e sahip hâle gelmifltir. Daha önceleri kamu taraf ndan yap lan sosyal hizmetleri de ifade eden sosyal yard m kavram, günümüzde bu kapsam n kaybetmifltir. Sosyal yard mlar, mümkün olan durumlarda ihtiyaç sahibi olanlar n muhtaçl n n objektif olarak belirlenmesi ve ihtiyac n karfl layacak yard mlar n yap lmas n gerektirir. Bu sebeple sosyal yard mlar n kimlere, nas l, ne miktarda ve ne süre ile yap laca kanunlarla belirlenir ve bugünkü anlamda bir tan m n yapmak gerekirse yaflad yer ve çevrede kendini ve ailesini geçindirme imkânlar ndan mahrum kalm fl kiflilere, muhtaçl k durumlar n n tespitine ba l olarak ayni veya nakdi, sürekli veya geçici, sistemli ve düzenli olarak yap lan karfl l ks z gelir transferleri olarak tan mlanabilir (Seyyar, 2005: 314). Sosyal yard m günümüz modern sosyal güvenlik sistemleri içinde bir sosyal güvenlik tekni i hâline gelmifltir. Hâlihaz rda muhtaç durumda olanlarla ileride muhtaç duruma düflenlere karfl l ks z, muhtaçl k kontrolüne dayal olarak sa lanan bütün kamu sosyal yard mlar n ifade eder. Yoksul ve muhtaçlara sosyal güvenlik sa lamada kullan lan temel teknik sosyal yard m tekni idir (Demirbilek, 2005: 36-40). Kamu sosyal yard mlar muhtaçlar n sosyal güvenlik ihtiyaçlar n n karfl lanmas bak m ndan çok önemli bir rol oynar. Sosyal yard m sistemi sosyal güvenlikte asgari seviyede sosyal güvenlik ihtiyac n n karfl l ks z olarak karfl lanmas n sa layan yard mlard r. Sosyal Hizmet Kavram Sosyal hizmetler toplumda uyumlu olarak yaflama engelleri bulunan kimselere hayat n kolaylaflt rmak, ihtiyaçlar n gidermek ve toplumda insana yarafl r bir biçimde yaflamas n temin etmek için sa lanan sosyal hizmetleri ifade eden bir kavramd r (Demirbilek, 2005: 40-45). Sosyal yard mlar n hizmet biçiminde yard ma ve deste e muhtaç kimselere götürülme flekline sosyal hizmet ad verilir. Sosyal hizmet, sosyal yard m ile ayn flartlarda yap l r. Sosyal hizmet muhtaçl k flart, muhtaçl k kontrolüne ba l olarak karfl l ks z olarak yap lan kamu yard mlar d r. Sosyal güvenlik sistemi içinde sosyal yard mlar n bir türevi olarak yap l r. Karfl l ks z olarak ve muhtaçl k durumu sürdü- ü sürece yap l r. Sosyal hizmet, sosyal güvenlik ihtiyac n karfl lar. Sosyal hizmetler bir sosyal güvenlik tekni idir. Günümüzde sosyal hizmetler, hem bir meslek hem de bir bilim alan hâline gelecek kadar geliflmifltir. Çocuklara, gençlere, yafll lara, kad nlara (dezavantajl gruplara) vb. toplum kesimlerine götürülecek sosyal hizmetler kadar Sosyal yard mlar, kamu kurum ve kurulufllar nca, ihtiyaç sahiplerine karfl l ks z yap l r. Sosyal yard mlar, günümüz modern sosyal güvenlik sistemleri içinde bir sosyal güvenlik tekni i hâline gelmifltir. Sosyal hizmet, sosyal yard mlar n muhtaç bireylere hizmet yard m olarak götürülmesi faaliyetidir.

18 8 Sosyal Güvenlik sosyal hizmet teknikleri de farkl lafl r. Sosyal hizmetler, sosyal hizmet uzmanlar denilen kiflilerin gözetim ve yönetiminde götürülür. Sosyal hizmetler, ça dafl sosyal güvenlik sistemlerinin olmazsa olmaz nitelikte ayr lmaz bir parças d r. Sosyal hizmetler, ça dafl devlet için bir görevdir ve sosyal güvenlik hakk n n kapsam içinde sosyal hizmet hakk da vard r. Sosyal hizmet alan ayn zamanda bir meslek alan d r. Sosyal hizmetler bu alanda e itilmifl uzmanlar, e itilmifl personel eliyle sa lan r. Sosyal hizmete ihtiyac n DÜfiÜNEL M DÜfiÜNEL M tespiti, kimin nas l bir sosyal hizmete ihtiyac oldu unun belirlenmesi ve buna göre uygun sosyal hizmetin sa lanmas bir meslek ve bir mesleki e itim alan oldu- SORU u kadar bir SORU uzmanl k alan d r. Sosyal hizmetler, ça dafl sosyal güvenlik sistemlerinin olmazsa olmaz nitelikte D KKAT ayr lmaz bir D parças KKAT niteli ine sahiptir. Sosyal hizmetler, ça dafl devlet için bir görevdir. Sosyal güvenlik hakk n n kapsam içinde sosyal hizmet hakk da vard r. Sosyal yard m ve sosyal hizmetler kamu sosyal güvenlik harcamalar ya da kamu sosyal harcamalar olarak da ifade edilebilmektedir. Bu ifade biçimi psikolojik ya da finansal gayeli olabilir. Terim anlam nda sosyal yard m ve sosyal hizmet kavramlar n n korunmas nda fayda oldu unu düflünüyoruz (Alper, AMAÇLARIMIZ 2009: 23 vd.). AMAÇLARIMIZ K T A P TELEV ZYON NTERNET DÜfiÜNEL M SORU D KKAT Sosyal sigorta zorunluluk esas na dayal bir sosyal güvenlik tekni idir. Sosyal hizmet K konusunda T A P daha ayr nt l bilgi için: DUYAN, Veli (2010), Sosyal Hizmet: Temelleri, Yaklafl mlar ve Müdahale Yöntemleri, Sosyal Hizmet Uzmanlar Derne i, Ankara. TELEV ZYON Sosyal yard m SIRA ve S ZDE sosyal hizmet kavramlar aras ndaki fark sizce nedir? Sosyal Sigorta Kavram Sosyal sigorta DÜfiÜNEL M NTERNET ça dafl sosyal güvenlik tekniklerinden en önemlisidir. Hatta ça dafl sosyal güvenlik sistemlerinin büyük ço unlu unun sosyal sigorta tekni ine dayand n söylemek SORU mümkündür. Esasen, geleneksel sosyal güvenlik tekniklerinin sanayi toplumunun ortaya ç kard sosyal güvenlik ihtiyac n karfl lamada yetersiz kalmas dolay s yla ortaya ç km fl bir sosyal güvenlik tekni idir (Yazgan, 1991: 27). D KKAT Sosyal sigorta tekni i, devlet taraf ndan ve kanunla uygulamaya konulur. Sosyal sigorta zorunlu bir sigorta tekni idir ve zorunluluk özelli i ile özel sigortadan ayr l r. Sosyal SIRA sigorta, S ZDE devletin kanun zoruyla bir ülkede yaflayan vatandafllar n sosyal güvenlik alan nda sosyal dayan flmaya itilmesini sa layan bir sigorta tekni idir. Kar amac gütmedi i, devletin sosyal güvenlik bak m ndan ihtiyaç duyaca finansman ihtiyac n karfl lamas ya da katk sa lamas bak m ndan önem tafl r. Kamu taraf ndan düzenlenerek uygulanan ve prim esas na göre millî ölçekte bütün çal flanlar kapsayan K sosyal T A P güvenlik a olarak da tarif edilir (Seyyar, 2005: 289). Sosyal sigorta, sosyal güvenlik tekni i olarak ça dafl sosyal güvenlik sistemine damgas n vurmufl bir tekniktir. Sosyal sigorta tekni i günümüz sosyal güvenlik sistemlerinde en çok kullan lan tekniktir. Sosyal sigorta tekni i sigorta tekni inde TELEV ZYON büyük say lar kanununu harekete geçiren bir özelli e sahiptir. Sosyal sigorta tekni i, hem kiflilerin kat l m n sa lamas hem de devletin bu alana ay raca kaynak ihtiyac n azalt c rolü ile tercih edilen bir tekniktir. Günümüzde NTERNET devletlere en az yük yükleyerek sosyal güvenlik sa lamada sosyal sigorta tekni i kullan labilmektedir. Sosyal sigorta sistemi bireylerin uzun y llar sosyal güvenlik ihtiyac n karfl layan tek teknik olmufltur. Sosyal sigorta o kadar sosyal güvenlikle içsellefltirilmifltir ki sosyal sigorta sosyal güvenlik olarak an- AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ K T A P TELEV ZYON NTERNET 2

19 1. Ünite - Genel Olarak Sosyal Güvenlik (Kavram-Amac -Konusu ve Tarihî Geliflimi) 9 lafl l r olmufltur. Günümüzde hâlâ sosyal güvenli in var m d r? sorusunu büyük bir ço unluk sosyal sigortan var m d r? sorusu olarak alg lar ve bu çerçevede cevap verir. Sosyal sigorta, sosyal güvenlik sa lamada kullan lan bir tekniktir, tek bafl na bütün bir sosyal güvenlik demek de ildir. kisi birbiri ile iliflkili, ancak farkl kavramlard r. Sosyal güvenlik sosyal sigortalar da kapsay c bir kavramd r. Sosyal sigorta, sosyal güvenlik tekni idir, ancak yaln zca sosyal sigortalarla sosyal güvenlik sa lanmaz. Sosyal yard m ve sosyal sigorta kavramlar aras ndaki fark sizce nedir? Özel Sigorta Kavram DÜfiÜNEL M Özel sigorta, ayn riskle karfl karfl ya kalm fl olan kimselerin bu riskin sonuçlar na karfl dayan flmaya girmesini sa layan bir tekniktir. Bu dayan flmay ticari bir faaliyet olarak organize eden kimselere sigortac denilir. Sigorta yapt ran SORUkimse karfl - laflt riski bu dayan flma organizasyonuna belirli bir bedel karfl l nda devreder. Bu karfl l a prim ad verilir. Sigortalayana ödenen prim içinde dayan flman n aktueryal karfl l, kiflinin masraflar ve bekledi i kar pay da vard r. D KKAT Özel sigortada kifli ne kadar çok prim öder ise garanti alt na almak istedi i risk konusu varl da o kadar yüksek bir karfl l k sa layacak flekilde SIRA riskini S ZDE sigortalayana devredebilir. Dolay s ile sigortac n n risk sonucunda karfl layaca miktar, sigortaya ödeyebilece i prim miktar ile do ru orant l olarak artar. Özel sigortada sigortalayan ile sigortalanan aras nda bir sigorta sözleflmesi yap l r. Buna sigorta poliçesi de denilir. Bu poliçede taraflar n haklar ve yükümlülükleri yer al r. Risk gerçekleflti i zaman ne gibi bir riskin karfl l K T olaca A P poliçede yaz l r. Sigorta ettiren yükümlülüklerini yerine getirdi i takdirde risk gerçekleflti inde karfl l n talep hakk do ar. Özel sigorta, do uflu itibar yla mal varl na yönelik risklere TELEV ZYON karfl güvenlik sa lamak amac ile uygulanm flt r. Ancak 20.yy. dan itibaren özel sigortan n, kaza, ölüm ve sa l k gibi alanlarda sosyal güvenlik maksatl olarak da kullan lmaya baflland görülmektedir. Özel sigorta günümüzde daha çok zorunlu sigorta sistemlerini tamamlay c bir sosyal güvenlik tekni i olarak kullan lmaktad r. NTERNET Özel sigorta kural olarak iste e ba l bir tekniktir ancak do al afetler ve trafik için söz konusu oldu u gibi kamu yarar n ilgilendiren kapsaml risklerde zorunluluk unsuru da getirilebilir. Özel sigortan n kaza, hastal k, yang n, hayat, yafll l k gibi risklere karfl kullan ld uygulamalar gün geçtikçe yayg nlaflmaktad r. lgili Kavramlar Sosyal güvenli i daha iyi anlayabilmek için sosyal güvenlik ile ilgili baz kavramlar n da daha iyi bilinmesi gerekir. Afla da sosyal güvenlikle yak ndan ilgili baz kavramlar hakk nda k saca bilgi verilecektir. DÜfiÜNEL M S ORU D KKAT AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ 3 K T A P TELEV ZYON Özel sigortalar iste e ba l olmakla birlikte, NTERNET kaza ve do al afetler gibi genel toplum menfaatini ilgilendiren durumlarda devlet taraf ndan zorunlu hâle getirilebilir. Sosyal Politika Kavram Sosyal politika sanayileflme sonras ortaya ç km fl bir kavramd r. Sosyal politika dar anlamda iflçinin korunmas hususunda haz rlanan ve yürürlü e konulan kamu politikalar n ifade eder. Dar anlamda sosyal politikan n konusu iflçinin korunmas d r. Genifl anlamda sosyal politika ise toplumda ortaya ç kabilecek sosyal ve iktisadi farkl l klar, sosyal adaletsizlikleri en aza indirmek, sosyal adaleti ve sosyal bar fl sa lamaya yönelik her türlü devlet politikas n ifade eder. Sosyal politikalar devlet taraf ndan haz rlan r ve uygulan r. flçinin korunmas konusunda haz rlanan ve yürürlü e konulan kamu politikalar dar anlamda sosyal politikad r.

20 D KKAT D KKAT 10 Sosyal Güvenlik AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ K T A P TELEV ZYON NTERNET KESSLER, Gerhard K T A(Çev.TUNA P,Orhan). (1945). çtimai Siyaset, stanbul, s.3 v.d.; TUNA, Orhan-YALÇINTAfi, Nevzat (1981). Sosyal Siyaset, stanbul, TALAS, Cahit. (1981). Toplumsal Politikaya Girifl, Ankara; ALTAN, Ömer Zühtü. (2006). Sosyal Politika Dersleri, Eskiflehir, s TELEV ZYON Sosyal politikalar iki flekilde hayata geçirilir. Bir baflka ifade ile sosyal politikan n yürürlü e konulmas n n araçlar ikidir. Bunlardan birisi, devlet müdahalesidir. Devlet, NTERNET haz rlad sosyal politikalar kamu müdahale araçlar ile uygulamaya koyar. Bu anlamda devlet kanuni ve idari müdahale araçlar n kullan r. Sosyal politikalar devletçe kanun ç kar larak ya da idari düzenleyici ifllemler yolu ile (tüzük, yönetmelik, bakanlar kurulu karar, bakanl k karar vd.) uygulamaya konulur. Sosyal politikan n ikinci arac ise kendi kendine yard m mekanizmalar d r. Bu mekanizmalar sosyal ve/veya ekonomik meselelerle karfl karfl ya bulunan kesimlere kendi güç ve imkânlar n birlefltirerek; dayan flma içinde kendi sorunlar n çözme imkânlar n n verilmesi ve bunlara devlet deste inin sa lanmas suretiyle gerçekleflir. Kendi kendine yard m mekanizmalar n n en önemli araçlar sendikalar, kooperatifler ve yard mlaflma sand klar d r. Sendikalar, çal flma hayat nda çal flanlar n ekonomik ve sosyal sorunlar n n en aza indirilmesini sa lamaya yönelik örgütlerdir. Sendikalar çal flanlar n iflveren karfl s nda ve siyasi iktidarlar karfl s nda hak ve menfaatlerin korunmas mücadelesini verirler. Kooperatifler ise, dar gelirlilerin k t ekonomik imkânlar n birlefltirerek daha büyük ekonomik fayda sa lamak ve ekonomik ihtiyaçlar n daha iyi karfl lamak amac ile kurulan ekonomik gayeli örgütlerdir. Kooperatifler yolu ile kifliler konut, ulafl m, üretim ve tüketim gibi pek çok alanlarda kaynaklar n birlefltirerek ekonomik durumlar n koruma, gelifltirme imkân n elde ederler. Yard mlaflma sand klar ise yine kiflilerin kendi aralar nda k t kaynaklar n birlefltirerek yard mlaflma amac yla kurduklar derneklerdir. Kurucular bak m ndan grup içi dayan flma ve yard mlaflma amac tafl rlar. Sosyal politikalar, ça dafl bütün devletlerde sosyal bar fl n sa lanmas, sosyal düzenin ve istikrar n temin edilmesi; toplumda sosyal düzenin bozularak sosyal kargaflan n önlenmesine yönelik olmak üzere her ülkenin kendi flartlar içinde belirlenir ve uygulamaya konulur. Ça dafl toplumlarda sosyal politikan n boyutlar daha da genifllemifl; sosyal d fllanman n (social exclusion) önlenmesi ve sosyal bütünleflmenin (social inclusionintegration) sa lanmas na yönelik politikalar boyutu kazanm flt r. Sosyal güvenlik ile sosyal politika birbirleri ile iliflkili iki ayr kavramd r. Sosyal güvenlikle sosyal politikan n ilgisi; sosyal güvenlik politikalar bak m ndand r. Sosyal güvenlik alan ndaki politikalar özünde birer sosyal politikad r. Devletin sosyal güvenlik alan nda gerçeklefltirmek istediklerini ortaya koyan sosyal politikalar uygulamada sosyal güvenlik politikalar olarak ifade edilir. Sosyal güvenlik sistemi; sosyal güvenlikte tercih edilecek sosyal güvenlik tekniklerini ve sistemin amaçlar ve hedefleri, norm ve standartlar sosyal güvenlik politikalar ile belirlenir. Dolay s ile sosyal güvenlik sisteminin kuruluflu, iflleyifli ve gelece i sosyal güvenlik politikalar ile belirlenir. Sosyal Devlet Kavram Sosyal devlet, devletleri siyasi amaç ve e ilimleri ya da hedefleri bak m ndan s n fland rma biçimi olarak ortaya ç km fl bir kavramd r. Sosyal devlet, toplumun korunmaya, bak ma ve yard ma muhtaç kesimlerine gerekli görüldü ünde ekonomik

21 1. Ünite - Genel Olarak Sosyal Güvenlik (Kavram-Amac -Konusu ve Tarihî Geliflimi) ve sosyal durumlar n gelifltirmelerini sa lamak ve toplum içinde d fllanmaks z n yaflamalar n, insanca bir beslenme ve bar nma imkân na kavuflmalar n sa lamas için destek yapmas gerekti i anlay fl n benimseyen bir devlet s fat, bir devlet niteli idir. Sosyal devlet vatandafllar n sosyal durumlar, refah ile ilgilenen ve vatandafllara asgari bir yaflama seviyesi sa lamay kendisi için bir görev olarak kabul eden bir devlettir (Soysal, 1974: 178). Sosyal devlet, sosyal ve ekonomik bak mlardan destek ve yard ma muhtaç toplum kesimlerine devletçe pozitif ayr m yap lmas n kabul eden ve bunu bir kamu görevi sayan bir devlettir. Sosyal devlet anlay fl, sosyal güvenlikte ça dafl norm ve de erlerin hayata geçirilmesi bak m ndan önemli bir alt yap haz rlar. Sosyal devlette sosyal güvenlik flemsiyesi alt na al nmayan kimse kalmaz. Sosyal devlet, sosyal bak mdan d fllanman n önlenmesi ve ayr mc l klar n ve farkl l klar n en aza indirilmesine yönelik çal flmalar yapmay kendisi için bir görev olarak sayan bir devlet anlay fl d r. Sosyal devlet, sosyal sorunlar n çözümüne yönelik politikalar gelifltirmeyi ve uygulamay görev olarak kabul eden devlettir (Seyyar, 2005:256). Sosyal devletin hayata geçirilmesinin asgari flart sosyal güvenlik sa lanmas d r. Bu yolla vatandafllar hem muhtaçl a karfl korunmufl hem de insan haysiyetine uygun asgari bir hayat seviyesine devlet eli ile kavuflturulmufl olurlar. En iyi iflleyen sosyal güvenlik sistemleri sosyal devlet anlay fl n kabul eden devletlerde mümkün olabilir. Çünkü sosyal devlet, sosyal güvenli e özel bir önem veren devlettir. Sosyal güvenli i, asgari bir hayat seviyesinin olmazsa olmaz olarak kabul eden bir devlettir. Sosyal Adalet Kavram Sosyal güvenlikle ilgili bir baflka kavram da sosyal adalet kavram d r. Günlük dilde, siyasetçiden akademisyene, sendikac dan sokaktaki vatandafla herkesin yayg n olarak kulland bir kavramd r. Sosyal adalet, toplumda sosyal farkl l klar n ortadan kald r lmas n, en aza indirilmesini ve sosyal alanda adaletli bir toplum yarat lmas n sa layan devlettir. Sosyal adalet, biri yer biri bakar k yamet ondan kopar atasözünün gerçe ini kabul eden ve bu adaletsizli i önlemeyi konu alan bir kavramd r. Sosyal adaletin sa lanmas, toplumda üretilen mal ve hizmetlerin adil bir biçimde bölüflülmesine; f rsat eflitli inin sa lanmas na ve sonuçta yaflanabilir huzurlu bir toplumun sa lanmas na katk sa lar. Toplumsal gruplar aras nda kamplaflmalara yol açabilecek geliflme farkl l klar n n, uçurumlar n ortadan kald r lmas, sosyal s n flar aras ndaki çeliflkilerin en aza indirilmesi durumunu ifade eder (Seyyar, 2005:248). Sosyal güvenlik amaç ve iflleyifl biçimi itibar yla bir sosyal yard mlaflma ve dayan flma mekanizmas d r. Sosyal güvenlik sisteminin gelir da l m fonksiyonu sosyal adaletin sa lanmas bak m ndan önemlidir. 11 Sosyal devlet anlay fl n hayata geçirmenin asgari flart, vatandafllar na sosyal güvenlik garantisi sa lamas d r. Sosyal adalet huzurlu bir toplumsal hayat n temel flart d r. Sosyal Dayan flma Kavram Sosyal dayan flma toplum içinde yaflayan bireylerin ekonomik ya da sosyal amaçla bir araya gelmeleri; yard mlaflmaya girmeleridir. Sosyal dayan flma insanlar n sosyal hayattaki pek çok sorununu çözmek amac ile gerçeklefltirilen bir maddi ve manevi yard mlaflma hareketidir. nsanlar ekonomik ve sosyal dayan flma yaparak pek çok maddi ve manevi sorunlar n çözme imkân bulurlar. Modern sosyal güvenlik sistemleri devletin zorlamas ile bir tür sosyal dayan flma sa lar. Sosyal güvenlik amaçl kamu ve özel örgütlenmeler birer sosyal dayan flma fonksiyonunu ifade eder.