ÇOCUK VE ERGENLERDE EBEVEYN EVL L K ÇATIfiMASI ALGISI

Transkript

1 ÇOCUK VE ERGENLERDE EBEVEYN EVL L K ÇATIfiMASI ALGISI Gül fiendil *, Özgün K z lda ** ÖZET Amaç: Bu çal flman n amac, çocuk ve ergenlerin ebeveynlerinin evlilik çat flmalar na yönelik alg lar n n geliflimsel olarak incelenmesidir. Yöntem: Çal flman n kat l mc lar, yafllar 5-24 aras nda de- iflen 198 çocuk ve ergen ile anne-babalar d r. Çocuk ve ergenlere Çocuklar n Evlilik Çat flmas n Alg s Ölçe i, anne ve babalara ise Çocuk Bilgi Formu, Anne-Baba Bilgi Formu ve Evlilik Çat flmas Ölçe i uygulanm flt r. Bulgular: Çal flmada, annelerin, babalara göre evlilik çat flmas de erlendirmelerinin daha yüksek oldu u bulunmufltur. Ayr ca, evlilik süresi ve evlilik çat flmas aras nda pozitif bir iliflki oldu u gözlenmifltir. Yine, evlilik çat flmas, görücü usulü evliliklerde daha yüksek bulunmufltur. Ebeveynlerin evlilik çat flmas bildirimleri ile çocuklar n çat flma özelliklerine iliflkin alg lar aras nda pozitif yönde anlaml iliflki bulunmufltur. Ayr ca 13 ve üzeri yafl grubundaki çocuklar n 5-7 ve 8-12 yafl grubundaki çocuklara oranla tehdit alg lar n n daha düflük oldu u, bu yafl grubundaki çocuklar n çat flma özelliklerine iliflkin alg lar n n ise 8-12 yafl grubuna göre daha yüksek olarak görülmüfltür. Cinsiyete göre anlaml bir farkl l k bulunamam flt r. Tart flma: Çocuklar n evlilik çat flmas ndan alg lad klar tehdit yafl büyüdükçe azalmaktad r. Bu geliflimsel farkl l k, büyük çocuklar n çat flman n nedenlerini anlamada ve çat flmay de erlendirmede daha etkin olmalar yla aç klanabilir. Anahtar sözcükler: Ebeveynler, çocuk, çat flma, çocuklar n alg s. SUMMARY: THE PERCEPTION OF PARENTAL MARITAL CONFLICT IN CHILDREN AND ADOLESCENTS Objective: The aim of this study was to investigate the perceptions of children and adolescents on marital conflict of their parents from a developmental perspective. Method: Subjects of the study consisted of 198 children and adolescents between 5-24 ages and their parents. While Children s Perception of Interparental Conflict was applied to children and adolescents, Child Information Form, Parent Information Form and Marital Conflict Scale were applied to their parents. Results: The findings of the study showed that mothers perceived higher marital conflict than fathers. Furthermore, a positive relationship between duration of the marriages and marital conflict was observed. Marital conflict was also found to be higher in arranged marriages. There was also a positive correlation between parents statements of marital conflict and children s perceptions about the properties of marital conflict. In children who were older than 13 years, the perception of threat was less than in children aging between 5-7 and However, the perception about the properties of marital conflict in these children was higher when compared with children who were 8-12 years. There was no significant difference in terms sex. Discussion: The children s perception of threat decreased with age. This developmental difference can be explained with the fact that older children have more sophisticated levels of reasoning to understand the reason of the conflict and their ability to evaluate the conflict. Key words: Parents, children, conflict, children s perceptions. G R fi Toplumun temel yap tafl olan çocuk, aile içinde yetiflir, bilinçlenir ve topluma haz rlan r. Aile, bir çok araflt rmac taraf ndan, evlilik, ebeveyn-çocuk ve kardefller alt sistemlerinden oluflan bir sistem olarak tan mlanmaktad r. Bu alt sistemlerin her biri di erini etkiler ve di erlerinden etkilenir. Bu anlamda aile dinamiklerinin oldukça karmafl k oldu u söylenebilir. Evlilik alt-sistemi, ebeveyn-çocuk iliflkisindeki rolü dolay s yla, aile hayat n etkileyen önemli bir alt * Yrd. Doç. Dr., stanbul Üniv. Edebiyat Fak., Psikoloji Bölümü, Geliflim Psikolojisi Anabilim Dal, stanbul. ** Arafl. Gör., stanbul Üniv. Edebiyat Fak., Psikoloji Bölümü, Geliflim Psikolojisi Anabilim Dal, stanbul. sistem olarak görülmektedir (Erel ve Burman 1995). Evlilik iliflkilerinin çeflitli nedenlerle bozulmas, hafif bir tart flmadan boflanmaya kadar çeflitli çat flmalara yol açabilir. Bu konuda yap - lan çal flmalar n ço u evlilik çat flmalar ya da boflanman n çocuklardaki kayg, sald rganl k, davran fl bozuklu u gibi birçok uyumsuzluk, sosyal ve biliflsel yetersizlik ve düflük ders baflar s ile iliflkili oldu unu göstermifltir (Ayd n ve Bask n 1987, Cummings 1994, Cummings ve ark. 1984, Cummings ve Cummings 1988, Emery ve O Leary 1982, Emery ve O Leary 1984, Erel ve Burman 1995, Fincham 1998, Grych ve Fincham 1990, Gurman ve Kniskern 1991, Kaynaro lu Çocuk ve Gençlik Ruh Sa l Dergisi : 10(2)

2 Çocuk ve ergenlerde ebeveyn evlilik çat flmas 1984, Long ve ark.1987, Porter ve O Leary 1980, Smith ve Jenkins 1991, Wierson ve ark.1988). Yine, boflanman n çocuklar üzerinde etkileri konusundaki araflt rmalar, boflanmadan çok boflanma öncesi yaflanan çat flman n çocuklarda çeflitli sorunlar yaratt n göstermifltir (Cummings ve ark. 1984, Cummings ve Cummings 1988, Long ve Forehand 1987, Whitehead 1979). Evlilik çat flmas n n çocuklarda baz sorunlara neden oldu u fikrinin giderek daha ayr nt l incelenmesi, bu ba lant n n basit bir neden sonuç iliflkisinin ötesinde oldu unu göstermifltir. Gerçekten de, ebeveyn çat flmas na maruz kald halde herhangi bir sorun yaflamayan çocuklar n da bulundu u saptanm flt r (Cummings ve Davies 1994, Jouriles ve ark. 1987). Hatta, ebeveynlerinin anlaflmazl klar çözümleme biçimlerini gözlemenin çocuklar için yararl bile olabilece i ileri sürülmüfltür. Bu nedenle araflt rmac lar çocuklarda her hangi bir soruna yol açan evlilik çat flmas n ve soruna neden olabilen süreci incelemeye yönelmifllerdir. Bu süreci aç klayabilmek için üretilen modellerden biri Grych ve Fincham n (1990) önerdi i Biliflsel-Ba lamsal çerçevedir. Bu çerçeve, çocuklar n ebeveynlerinin evlilik çat flmalar n nas l alg lad klar n ve bu alg - y etkileyen etkenlerin neler oldu unu aç klar. Çerçeveye göre, evlilik çat flmas n n çeflitli boyutlar n göz önüne almak önemlidir. S kl, fliddeti, içeri i ve özellikle çat flman n çözümü çocuklar için stres yaratabilir. Çat flman n s k ve fliddetli oldu u, özellikle de fiziksel fliddeti içerdi i durumlar çocuklar için daha fazla s k nt yaratmaktad r. Çat flman n içeri inin çocukla ilgili olmas durumunda ve yine çat flmalar n çözüme ulaflt r lmad durumlarda çocuklar n daha fazla olumsuz etkilendi i söylenmektedir. Yine çat flman n ba lam, çocuklar n çat flmay alg lamalar n ve davran fllar n etkileyen önemli etkenlerden biridir. Model, çocuklar n ebeveynler aras ndaki çat flmay alg lamalar nda iki süreç oldu unu ileri sürer. Birincil süreçte, çocuk, çat flmaya kulak verir ve olumsuzluk, tehdit ve kendisiyle ilgili olan bilgiyi al r. Çocu un çat flmay alg s böylece, olaylar n, tehdit edici veya de il, fleklindeki duygusal de erlendirmesine yol açar. Bu de erlendirmeler, çocuklar n geliflimsel seviyeleri taraf ndan etkilenebilir. E er çat flma, olumsuz olarak de erlendirilmez veya önemi göz önüne al nmazsa, dikkat, çat flmadan baflka bir yöne kayabilir ve çocu un etkilenmesini engelleyebilir. kincil süreçlerin daha karmafl k bir biliflsel kapasite gerektirmesi nedeniyle, çok küçük çocuklar n tepkileri yaln zca birincil süreci yans tabilir. Nitekim, fiendil (1999), 5-6, 9-10 ve yafl gruplar yla yapt bir çal flmada, çocuklar n anne baban n evlilik çat flmas n alg - lay fl yönünden geliflimsel farkl l klar bulmufltur. Buna göre, yafl büyüdükçe çocuklar n tepkileri daha çok ikincil süreci yans t yor gözükmektedir. kincil süreçte çocuklar çat flman n oluflma nedenini (nedensel yüklemeler), kimin sorumlu oldu unu (sorumluluk yüklemesi) ve onlar n çat flmayla baflar l bir flekilde bafla ç kmak için yeterli beceriye sahip olup olmad klar n (yeterlilik beklentisi) keflfetmeye çal flacakt r. Çat flma nedeni olarak kendisini gören bir çocuk olas çat flma nedenini ebeveynlere veya bir d fl koflula ba layan bir çocu a göre daha fazla s k nt yaflayacakt r. Çat flma nedenini saptad ktan sonra çocuklar çat flmadan kimin sorumlu oldu unu ve çat flmadan dolay bu kiflilerin suçlanmalar n n gerekip gerekmedi ini de erlendirirler. Sorumluluk ve suçlama yüklemeleri, niyet, motivasyon, kapasite, gönüllülük ve kontrol gibi bir çok ölçüte dayan r. Sorumluluk ve suçlama yüklemelerinin ayn zamanda yaflla de iflti i gösterilmifltir. Okul öncesi çocuklar, insanlar iyi fleyler yapmaya niyetli olarak görme e ilimindedirler ve çat flmal olaylar karfl s nda bile bu inançlar - n sürdürmeye çal fl rlar. Bu yanl l k, ebeveynlerin çocuklar taraf ndan olumlu olarak görülmeleri nedeniyle, evlilik çat flmas gibi alt üst edici olaylar için ebeveynlerini suçlamay zorlaflt rabilir. Olumsuz sonuçlardan ebeveynlerin sorumlu oldu unu anlamadaki isteksizlik, suçlulu un kendi üzerinde odaklanmas na yol açabilir. Yafl ilerledikçe çocuklar, ebeveyn-çocuk iliflkileri ile ilgili daha geliflmifl bir bak fl aç s kazan rlar ve bir kiflinin nadiren tamamen suçlu oldu unu anlarlar (Grych ve Fincham 1990). Grych (1998) de, çal flmas nda küçük yafltaki çocuklarla büyük yafltaki çocuklar aras nda alg lanan tehdit, baça ç kma davran fllar, ve beklenti- 59

3 fiend L VE KIZILDA ler aç s ndan farkl l klar oldu unu göstermifltir. Benzer flekilde Jenkins ve Buccioni (2000), 9 yafl ndaki çocuklar n çat flma, çat flman n çözümü, efl ve ebeveynlik rollerine dair alg lar n n 5 yafl ndaki çocuklardan farkl laflt klar n ortaya koymufllard r. Cinsiyet ise çocuklar n sosyalleflirken farkl deneyimler yaflamalar n sa layan bir de iflken olarak ileri sürülmektedir. Bu nedenle çat flma olay na verilecek davran flsal ve duygusal tepkiler bak m ndan k zlar ve erkeklerin farkl laflmas beklenebilir. Yukar da söz edilen çal flmas nda Grych (1998), k zlar n erkeklere oranla daha fazla olumsuz tepkiler gösterdi ini bulmufltur. Gordis ve arkadafllar (2001) ise, ebeveynler aras düflmanca etkileflimlerin oldu u durumlarda erkek çocuklar n k zlara oranla daha fazla davran fl problemi gösterdiklerini gözlemifllerdir. Türkiye de ise Uz (1989), fliddet düzeyi yüksek olan ailelerden gelen erkek çocuklar n yine fliddet düzeyi yüksek ailelerden gelen k z çocuklara göre daha fazla d flsallaflt r lm fl davran fl sorunlar gösterdiklerini bulmufltur. Crockenberg ve Langrock (2001), her iki cinsiyetteki çocuklar n da çat flma durumlar na olumsuz tepkiler gösterdi ini, ancak k zlar n erkeklerden farkl olarak k zg nl k, üzüntü ve korku tepkilerini daha çok gösterdiklerini ortaya koymufllard r. Bunlara karfl l k Jouriles ve arkadafllar (1991), 1747 aile ile 5 y l süreyle yürüttükleri boylamsal çal flmalar nda evlilik çat flmalar ve çocuk uyumu aras ndaki iliflkiyi incelemifller ve cinsiyete göre bir farkl laflma gözlememifllerdir. Benzer flekilde Cummings ve arkadafllar (1981,1984), çocuklar n ebeveynler aras çat flmalara olan tepkilerini inceledikleri çal flmalar nda cinsiyetler aras farkl l k bulamam fllard r. Bu çal flmada da, çocuklar n çat flma özelliklerini alg lamalar n n, alg lad klar tehdidin ve kendini suçlaman n yafl ve cinsiyete göre farkl lafl p farkl laflmad ve bu alg lar ile anne ve babalar n evlilik çat flmas bildirimleri aras nda bir iliflki olup olmad incelenmifltir. Ayr ca anne babaya iliflkin çeflitli demografik de iflkenlerin anne ve babalar n evlilik çat flmas bildirimleri ile iliflkisinin incelenmesi de amaçlanm flt r. YÖNTEM Kat l mc lar: Çal flman n kat l mc lar, evli olma, efliyle birlikte yaflama, en az bir çocu a sahip olma ve çal flmaya kat lmaya istekli olma ölçütlerine göre rasgele seçilen 198 anne-baba ve onlar n 5-24 yafllar ndaki çocuklar d r. Kat l mc say s 198 olmakla birlikte cevaps z b rak lan ya da de erlendirmeye al namayan cevaplar nedeniyle, de erlendirilen kat l mc say lar de ifliklik göstermektedir. Çocuklar n 104 ü k z, 94 ü ise erkektir. Çocuklar n yafl ortalamas 14.1 (s.s=5.5) y ld r. Çocuklar n yafllar ile ilgili analizler yap l rken, Piaget nin biliflsel geliflim evreleri temel al narak üç farkl grup oluflturulmufltur. lk grup olan 5-7 yafl aras gruba giren toplam 21 çocuk, 8-12 yafl grubuna giren toplam 69 çocuk ve 13 ve üzeri yafl grubuna giren toplam 108 çocuk bulunmaktad r. Annelerin yafl ortalamas 40.5 (s.s =6.5); babalar n yafllar ortalamas ise 45.2 (S.S=7.6) y ld r. Anne-babalar n evlilik senesi ortalamalar 18.4 (aral k: 5-37) y l olarak belirlenmifltir. Kat - l mc lar n %68.9 unun (N=133) tan flarak, %27.5 inin (N=53) görücü usulü ve %3.6 s n n (N=7) akraba evlili i yolu ile evlendi i belirlenmifl; %1 inin (N=2) ekonomik durumlar n düflük, %39.2 sinin (N=74) orta, %50.8 inin (N=96) iyi ve %9 unun (N=17) çok iyi olarak tan mlad klar görülmüfltür. Veri Toplama Araçlar : Evlilik Çat flmas Ölçe i: Bu ölçek evlilik çat flmalar n ölçebilmek amac yla Hatipo lu (1993) taraf ndan gelifltirilmifl ve geçerlilik ve güvenilirlik çal flmalar yap lm flt r. Yap lan geçerlilik ve güvenilirlik çal flmas sonucunda cronbach alpha.91 olarak bulunmufltur. Ayr ca boflanm fl ve evli çiftlerle yap lan uygulama sonucunda bu gruplar hem çat flma skoru hem de evlilik çat flmas s kl skoru aç s ndan anlaml flekilde ay rt edebildi i görülmüfltür. Ölçek 70 çat flma konusunun listesinden oluflmaktad r. Kifliler her bir madde için Böyle bir durum yok, Var ama hiç gerginlik yaratm yor, Y lda 1-2 kez gerginlik yarat yor (1 puan), Ayda 1-2 kez gerginlik yarat yor (2 puan), Haftada 1-2 kez gerginlik ya- 60

4 Çocuk ve ergenlerde ebeveyn evlilik çat flmas rat yor (3 puan), Günde 1-2 kez gerginlik yarat yor (4 puan) seçeneklerinden birini iflaretlemektedir. Ölçekten iki farkl puan elde edilmektedir. Çat flma Puan : Çat flma yaratt söylenen maddelerin toplam say s çat flma puan n oluflturmaktad r. Bu puan 0 ile 70 aras nda de iflmektedir. Evlilik Çat flmas S kl Puan : Çat flma yaratt söylenen maddelerin puan karfl l klar toplan r. Bu toplam puan ise Çat flma Puan na bölünür. Böylece 1 ile 4 aras nda de iflebilen bir evlilik çat flma s kl puan elde edilir. Bu çal flmada, yaln zca çat flma puan de erlendirmeye al nm flt r. Evlilik çat flmas ölçe i hem anne, hem de babalar taraf ndan doldurulmufl ve anne ve baban n evlilik çat flmas puan n ortalamas al narak, o ailenin evlilik çat flmas puan belirlenmifltir. Baban n ölçe i doldurmad ya da de erlendirilme d fl b rak ld durumlarda (43 baba için bu durum söz konusu olmufltur) aile puan olarak yaln zca anne puan esas al nm flt r. Anne-Baba Bilgi Formu: Araflt rmac lar taraf ndan gelifltirilen ve anne-babalara ayr ayr uygulanan bu form, anne-baba ile ilgili, oturulan semt, yafl, e itim durumu, ifl-meslek, ekonomik durum, evlilik senesi, evlilik flekli gibi demografik bilgileri içeren aç k uçlu ve seçenekli 10 sorudan oluflmaktad r. Çocuklar n Evlilik Çat flmas n Alg s Ölçe i: Bu ölçek, çocuklar n çat flmalara dair alg lar n belirleyebilmek amac yla Grych ve arkadafllar (1992) taraf ndan gelifltirilmifltir. Çat flma özellikleri alg s, tehdit alg s ve kendini suçlama alt ölçeklerini içermekte olan ölçe in Türkçe deki geçerlilik ve güvenilirlik çal flmas Öz (1999) taraf ndan yap lm flt r. Ölçe in iç geçerlili ine bak ld nda alfa katsay lar, tüm skala için;.85, Çat flma Özellikleri alt ölçe i için.84, Alg lanan Tehdit alt ölçe i için.78 ve Kendini Suçlama alt ölçe i için de.77 olarak bulunmufltur. Test- tekrar test korelasyonlar ise; Çat flma Özellikleri alt ölçe i için.88, Alg lanan Tehdit alt ölçe i için.75 ve Kendini Suçlama alt ölçe i için.77 olarak bulunmufltur. Ölçek; çat flma özellikleri alg s, tehdit alg s ve kendini suçlama alt ölçeklerini içermekte ve toplam 35 sorudan oluflmaktad r. Her sorunun Do ru (2 puan), Bazen-biraz do ru (1 puan) ve Yanl fl (0 puan) olmak üzere üç cevap seçene i vard r. Toplam 10 soru dönüfltürülerek puanlanmaktad r yafl aras çocuklara uygulanabilen bu ölçek ile, yurt d fl nda yafl aras ile de çal fl lm fl ve geçerli ve güvenilir sonuçlara ulafl ld bildirilmifltir (Bickham ve Fiese 1997). Bu çal flmada ölçek, geçerlilik çal flmalar kapsam d fl nda kalan yafl grubuna da uygulanm flt r. Uygulama : Çal flman n verileri, stanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Psikoloji Bölümü 4. S n f ö rencileri taraf ndan, proje dersi kapsam nda toplanm flt r. Proje dersi kapsam nda ö renciler, ölçeklerin uygulan fl ve mülakat teknikleri konusunda bilgilendirilmifltir. Araflt rmac lar, çal flmaya kat lmay kabul eden anne-babalara bilgi formu ve evlilik çat flmas ölçe ini ve çocuklar na da çocuklar n evlilik çat flmas n alg s ölçe ini uygulam fllard r. 5-7 yafl grubu çocuklara çocuklar n evlilik çat flmas n alg s ölçe i araflt rmac lar taraf ndan tek tek maddelerin okunmas fleklinde uygulanm flt r. BULGULAR Anne ve babalar n evlilik çat flmas puanlar ve ailelerin evlilik çat flmas puan ile evlilik senesi, evlilik flekli, ekonomik durum ve annenin çal flmas de iflkenlerinin iliflkileri Evlilik çat flmas ölçe inden ayr ayr anne ve babalar n ald klar puan ortalamalar ve anne-baban n puanlar n n ortalamas al narak, aile puan ortalamalar belirlenmifltir. Böylece 197 annenin evlilik çat flmas puan ortalamas 6.8 (SS=8,9), 154 baban n evlilik çat flmas puan ortalamas 4.7 (SS=7,7), 197 aile evlilik çat flmas puan ortalamas ise 6.1 (SS=7,7) olarak bulunmufltur. Anne babalar n evlilik çat flmas puanlar t-testi ile karfl laflt r lm fl ve babalar n evlilik çat flmas puanlar n n annelere göre anlaml seviyede daha düflük oldu u bulunmufltur (t = -2.38, p<.005). 61

5 fiend L VE KIZILDA Evlilik senesi ile evlilik çat flmas aras ndaki iliflkiyi görmek amac yla, spearman korelasyon analizi yap lm flt r. Evlilik senesine göre, aile evlilik çat flmas puanlar n n (r=.199, p<.01) istatistiksel olarak anlaml bir farkl laflma gösterdi i bulunmufltur. Buna göre evlilik y l artt kça, evlilik çat flmas da art yor gözükmektedir. Evlilik flekline göre evlilik çat flmas n n farkl lafl p farkl laflmad na annenin evlilik çat flmas puan, baban n evlilik çat flmas puan ve aile evlilik çat flmas puan yönünden bak lm flt r. Yap - lan tek yönlü varyans analizinin sonuçlar Tablo1 de gösterilmektedir. Görücü usulü ile evlenen annelerin evlilik çat flma puanlar, tan flarak evlenen ve akraba evlili i yapan annelerin evlilik çat flma puanlar na göre daha yüksek ç km flt r. Bu fark istatistiksel olarak anlaml bulunmufltur (F=3.56, p<.05). Tablo 1: Evlilik fiekli ile Evlilik Çat flmas Ölçe i Puanlar Aras ndaki liflkinin Varyans Analizi Sonuçlar Anne Baba Aile Tan flarak Görücü Akraba Tan flarak Görücü Akraba Tan flarak Görücü Akraba Ort Anne-babalar n ekonomik durumlar na göre evlilik çat flmas n n farkl lafl p farkl laflmad na annenin evlilik çat flmas puan, baban n evlilik çat flmas puan ve aile evlilik çat flmas puan bak m ndan tek yönlü varyans analizi ile bak lm flt r. Ekonomik durumun düflük, orta, iyi ve çok iyi oldu u durumlarda, anne evlilik çat flmas puan (F=.33, p>.05), baba evlilik çat flmas puan (F=.58, p>.05) ve aile çat flma puan bak m ndan (F=.71, p>.05) istatistiksel olarak anlaml bir farkl laflma görülmemifltir. F p P<.05 P>.05 P>.05 Annenin çal fl yor olmas na göre, annenin evlilik çat flmas puan, baban n evlilik çat flmas puan ve aile evlilik çat flmas puan t-testi ile karfl laflt r lm flt r. Annenin çal fl yor olmas na göre annenin evlilik çat flmas puan (t=.13, p>.05); baban n evlilik çat flmas puan (t=.75, p>.05) ve aile çat flma puan (t=.65, p>.05) bak m ndan anlaml bir farkl l k bulunamam flt r. Çocuklar n çat flma özellikleri alg s, tehdit alg s ve kendini suçlama puanlar ile, çocuklar n yafl, cinsiyet ve ailelerinin evlilik çat flma puanlar aras ndaki iliflki. Çocuklar n çat flma özellikleri alg s, tehdit alg s ve kendini suçlama puan ortalamalar na bak ld - nda, çat flma özellikleri alg s puan ortalamas 7.9 (ss:6.1); tehdit alg s puan ortalamas 6.7 (ss: 5.1) ve kendini suçlama puan ortalamas 2.8 (ss:3.4) olarak bulunmufltur. Çocuklar, 5-7, 8-12 ve 13-ve üstü yafl olmak üzere 3 grupta toplanm fl ve bu 3 grup çat flma özellikleri alg s, tehdit alg s ve kendini suçlama puanlar aç s ndan tek yönlü varyans analizi ile karfl laflt r lm flt r (Tablo 2). Tablo 2: Yafla Göre Çat flma Özellikleri Alg s, Tehdit Alg s ve Kendini Suçlama Alt Ölçek Puanlar Aras ndaki Varyans Analizi Sonuçlar Alt Ölçekler Çat flma Özellikleri Alg s Tehdit Alg s Kendini Suçlama Yafl ve üstü ve üstü ve üstü Ort Çat flma özellikleri alg s ve tehdit alg s puanlar bak m ndan istatistiksel olarak anlaml farkl - l klar bulunmufltur. Bu farklar n yönünü bulmak için yap lan tukey analizleri sonucunda 13 ve üstü yafl grubundaki çocuklar n, 8-12 yafl grubu ço- F p P<.001 P>.001 P>.05 62

6 Çocuk ve ergenlerde ebeveyn evlilik çat flmas cuklar na göre çat flma özellikleri alg lar anlaml olarak daha yüksek (F=9.9, p<.001), tehdit alg - lar ise hem 8-12 yafl hem de 5-7 yafl grubu çocuklar na göre istatistiksel olarak anlaml seviyede daha düflük (F=16.9 p<.001) ç km flt r. Anne babalar n evlilik çat flmas puanlar ile çocuklar n çat flma özellikleri alg lar, tehdit alg lar ve kendini suçlamalar aras ndaki iliflkiye pearson korelasyon analizi ile bak lm flt r. Analiz sonuçlar Tablo 3. de gösterilmektedir. Tabloda da görüldü ü gibi, anne baban n evlilik çat flmas puan ile çocuklar n çat flma özellikleri alg lar aras nda pozitif yönde anlaml bir iliflki bulunmufltur. (r =.31, p<.05) Tablo 3: Evlilik Çat flmas Puanlar ile Çocuklar n Çat flma Özellikleri Alg s, Tehdit Alg s ve Kendini Suçlama Alt Ölçek Puanlar Aras ndaki liflki Evlilik Çat. Puan *P<.05 Çocuklar n çat flma özellikleri alg s, tehdit alg s ve kendini suçlama puanlar n n cinsiyete göre farkl lafl p farkl laflmad klar na t-testi ile bak lm flt r. Çat flma özellikleri alg s bak m ndan (t= -0.23, p>.05), tehdit alg s bak m ndan ( t= , p>.05), ve kendini suçlama bak m ndan (t= - 0.8, p>.05) istatistiksel olarak anlaml bir farkl l k bulunamam flt r. TARTIfiMA **P>.05 Çat. Öz. Alg Tehdit Alg. 0.31* 0.05** Kendini Suç. 0.08** Çal flmam zda, anne ve babalar n evlilik çat flmas ölçe inden ald klar puan ortalamalar aras nda istatistiksel olarak anlaml bir farkl l k bulunmufltur. Buna göre anneler babalara göre daha fazla çat flma bildirmektedirler. Bu sonuçla do rudan ba lant l olmasa da K fllak (1997), cinsiyet ve evlilik uyumuna ba l olarak nedensellik ve sorumluluk yüklemelerindeki nedensel iliflki de iflimleri ve yükleme boyutlar n n evlilik uyumunu yordamadaki katk lar n inceledi i çal flmas nda, kullan lan yüklemelerin kad n ve erkekler aras nda farkl l k gösterdi ini bulmufltur. Bu sonuç kültürümüzde kad nlar n genel olarak yüklemeleri erkeklerden daha fazla kulland klar n ifade etmektedir. K fllak n (1997) bildirdi ine göre, bu sonuçlarla tutarl olan bir çal flma da Holtzworth-Munroe ve Jacopson n çal flmalar - d r. Bu araflt rmac lar da, kad nlar n evlilik uyumundan ba ms z olarak nedensel yüklemeleri kulland yönünde sonuçlar bulmufllard r. Yine, Papp ve arkadafllar (2002), 47 anne baban n, çocuklar n oldu u ve olmad durumlarda 15 günlük süre boyunca yaflad klar evlilik çat flmas n rapor edifllerini karfl laflt rm fllard r. Bu çal flmada da kad nlar n erkeklere göre daha fazla çat flma bildirmifl oldu u belirtilmifltir. Kad nlar n erkeklerden daha fazla çat flma bildirmelerinin olas nedenleri konusunda toplumumuzun, kad nlardan geleneksel yap içindeki rollerini sürdürmesini beklemeleri nedeniyle, kad nlar n özverili ve idareci bir tutum sergiledikleri, erkeklere göre ev içinde ve d fl nda daha fazla sorumluluk yüklendikleri ileri sürülebilir. Dolay s yla, gerek aile içinde ald sorumluluklar n gerekse evlilik iliflkilerinde yaflanan sorunlar n, kad n için daha fazla flikayete neden olaca düflünülebilir. Bununla birlikte kad n ve erke in evlilik çat flmas n nas l de erlendirdi i konusunda daha derinlemesine araflt rma yap lmas uygun olacakt r. Çal flmam zda görücü usulü ile evlenen annelerin, tan flarak ve akraba yolu ile evlenen annelere göre daha fazla evlilik çat flmas bildirdikleri görülmüfltür. Efllerin tan flarak evlendikleri durumlarda, birbirlerini tan ma ve paylafl m imkanlar n n olmas ancak görücü usulünde böyle bir imkan n olmamas bu sonuçlar aç klar gözükmektedir. Böyle bir fark n akraba evlili inde görülmemesinin sebebi, bu yolla evlenen kiflilerin geldikleri kültür ve yaflam fleklinin benzer olmas n n evlilik uyumunu kolaylaflt rmas olabilir. Nitekim efl seçiminin benzerlik ilkesi do rultusunda yap lmas n n efl uyumunda, özellikle, sosyoekonomik s n f, din, e itim gibi alanlarda daha az çat flmaya yol açt, efllerin karfl l kl toplumsallaflmalar sürecini de kolaylaflt rd 63

7 fiend L VE KIZILDA belirtilmektedir (Onur 2000). Aksu (1998), toplam 88 çift üzeride yapt çal flmas nda benzer özelliklere sahip kiflilerin daha uyumlu evlilikler yaflad n göstermifl ve benzerlik ilkesini destekler nitelikte bulgulara ulaflm flt r. Hortaçsu (1991), evlilik ve boflanma nedenleri aras nda en önemli nedenin davran fl e ilimleri oldu unu göstermifltir. Buna göre tan flarak ve akraba evlili i yoluyla evlenen kiflilerin kültürel geçmifl benzerli i, davran flsal e ilimler gibi aç lardan, benzerlik ilkesine uygun oldu u, görücü usulü evlenmede böyle bir imkan n olamad bu sebeple de çat flmalar n bu grupta daha yüksek oldu u söylenebilir. Evlilik senesinin evlilik çat flmas na olan etkisine bak ld nda, evlilik senesinin artmas na ba l olarak, evlilik çat flmas bildirimlerinin de artt görülmektedir. Evlilik senesi ve evlilik çat flmalar aras ndaki iliflki ile ilgili çal flmalarda, evliliklerde çat flmalar n artma e iliminde oldu u kritik senelerden bahsedilmektedir. 2-4 y ll k evliliklerde boflanma s kl n n ve yine çat flmalar n daha yüksek seviyelerde oldu u ileri sürülmektedir (Onur 2000). Devlet statistik Enstitüsü verilerine göre, ülkemizde yaflanan boflanmalar n %47.3 ü evlili in ilk befl y l nda meydana gelmektedir (Ar kan 1996). Ancak bizim çal flmam zda en az evlilik y l 5 tir. Bu nedenle çal flmam zda bu döneme ait bir bilgi edinilememifltir. Bu konuyla ilgili çal flmalarda, mutlu unun y ll k süre içersinde giderek azald da belirtilmektedir. Özellikle ergenlik döneminde bir çocu a sahip olma ve anne-baban n biyolojik de- iflimlerinin ayn döneme denk gelmesi, kar koca için bunal m kayna olabilmektedir (Onur 2000). Çocuklar n çat flma özellikleri alg s n n, anne ve baban n evlilik çat flmas bildirimleri ile iliflkili oldu u bulunmufltur. Bu konuda yap lan pek çok çal flma ile ayn yönde bulgular elde edilmifltir. Bu çal flmalardan birinde Grych ve arkadafllar (1992), ebeveynlerin evlilik çat flmas bildirimlerinin, çocuklar n çat flma özellikleri alg lar ile iliflkili oldu u yönünde bulgular elde etmifllerdir. Bu yöndeki bulgumuz da literatürle uyumlu gözükmektedir. Bir baflka bulgu, 13 yafl ve üzerindeki çocuklar n, 5-8 ve 8-12 yafl grubundaki çocuklara göre ebeveynlerinin evlilik çat flmalar ndan daha az tehdit alg lad klar yönündedir. Çocuklar büyüdükçe, ebeveynsel çat flmalardan etkilenmemek için yeteneklerini daha gerçekçi olarak de erlendirebilirler. Ayn zamanda çocuklar, ebeveynsel çat flmayla baflar l olarak bafla ç kmaya iliflkin daha iyimser beklentilere neden olabilen, daha geliflmifl problem çözme becerileri gelifltirirler. Artan biliflsel olgunluk, bafla ç kma repertuarlar - n n daha üstün hale gelmesine olanak tan r. Dolay s yla çocuklar, yafl büyüdükçe çat flma karfl - s nda daha az tehdit alg layacaklard r (Grych ve Fincham 1990). Yafl ve tehdit alg s aras ndaki iliflkiyi araflt ran ve benzer yönde bulgular elde eden çal flmas nda Grych (1998), küçük yafltaki çocuklar n büyük yafltakilere göre çat flmalardan daha fazla tehdit alg lad klar n bulmufltur. Bilindi i gibi ergenlik döneminden itibaren çocuklar n kazand becerilerden en önemlileri; ayn anda de iflkenlerin iki kategoriden daha ço unu zihinsel olarak manipule edebilme, kendisi ve di erleri ile ilgili göreceli yollarla düflünebilme, olaylarla ilgili mant ksal s ra kurabilme, zamanla gelen de iflkenlerle ilgili düflünebilme becerileridir (Newman ve Newman 1991). Alg lanan tehditte büyük yafllarda düflüfl olmas, çocuklar n çat flmalar n çeflitli yönlerini anlamada ve iliflkilendirmede, gelece e dair sonuçlar önceden kestirebilmede daha etkin olabildiklerini göstermektedir. Ayr ca, çocuklar n evlilik çat flmas özelliklerini alg lamas n n yaflla birlikte de iflti i bulunmufltur. 13 ve üstü yafllardaki çocuklar, 9-12 yafl grubuna göre çat flma özelliklerini daha fazla alg lam fllard r. 20 seneden fazla süredir evli olan anne-babalar n evlilik çat flmalar ndaki art fl bu bulgunun yaln zca çocuklar n yafl na ba l olarak gerçekleflen bir art fla iflaret etmedi ini göstermektedir. Bu iki sonuç birlikte de erlendirildi inde, bu grup içerisinde evlili in ileriki senelerinde çat flmalar n artm fl oldu unu ve çocuklar n n da ebeveynlerinin çat flmalar ndaki bu art fl uygun flekilde alg lad klar n düflündürmektedir. 64

8 Çocuk ve ergenlerde ebeveyn evlilik çat flmas Çocuklar n çat flma özellikleri alg s, tehdit alg s ve kendini suçlama puanlar cinsiyete göre farkl l k göstermemektedir. Literatürde daha çok cinsiyetler aras farkl l destekleyen bulgular mevcuttur. Ancak böyle bir fark n olmad n gösteren s n rl say da çal flma da vard r. Örne- in Jouriles ve arkadafllar (1991) 5 y ll k boylamsal çal flmalar nda, evlilik çat flmas ve çocuk uyumu aras ndaki iliflkide cinsiyet farkl l bulamam fllard r. Ayr ca K z lda (2003), 9-12 yafl aras nda yar s yüksek yar s da düflük evlilik çat flmas yaflayan ailelerden gelen toplam 46 çocukta evlilik çat flmas ile çocuklardaki davran fl sorunlar aras ndaki iliflkide çocuklar n çat flma alg lar n n rolünü incelemifltir. Çat flma alg lar ve davran fl sorunlar aç s ndan cinsiyetler aras anlaml bir farkl l k bulamam flt r. SONUÇ VE ÖNER LER Bu çal flmadan elde edilen sonuçlar fl nda, evlilik çat flmalar n n görücü usulü evliliklerde daha fazla gözlendi i ve yine evlilik çat flmalar n n evlili in ilerleyen y llar nda artma e iliminde oldu u söylenebilir. Bu ba lamda günümüz toplumunda azald gözlense de görücü usulü ile evlili in olas olumsuz sonuçlar, üzerinde durulmas gereken bir konu olarak karfl m za ç kmaktad r. Ayr ca evlili in ilerleyen y llar nda çat flmalar n artmas, özellikle geliflimsel olarak daha kapsaml araflt rmalarla ve özellikle boylamsal düzende incelenmesi gereklili ini ortaya ç karmaktad r. Araflt rman n temel amac do rultusunda çocuk ve ergenlerin ebeveynlerinin evlilik çat flmalar n oldukça isabetli flekilde alg - lad klar, bildirilen evlilik çat flmas artt kça çocuklar n alg lad klar çat flmalar n artt görülmektedir. Ayr ca, çocuklar n evlilik çat flmas alg s n n karfl l kl salt bir neden sonuç iliflkisi içermedi i yönünde bulgular elde edilmifltir. Yafl art fl ile birlikte çocuklar n çat flmalardan alg lad klar tehdit azalmaktad r. Bu da biliflsel süreçlerin çocuklar n çat flmalara iliflkin yorumlar üzerinde ne kadar etkili oldu unu göstermesi bak m ndan önemlidir. Bu sonuç kapsam nda bak ld nda, evlilik çat flmas sorunu yaflayan ebeveynlere özellikle küçük yafltaki çocuklar n n çat flmalardan alg lad klar tehdidi en aza indirmek konusunda destek verilmesinin önemi görülmektedir. Bununla birlikte çal flman n baz s - n rl l klar n da göz önünde bulundurmak gerekir. Özellikle tüm yafl çocuklar na uygulanan Çocuklar n Evlilik Çat flmas n Alg s Ölçe i nin geçerlilik çal flmas d fl nda kalan yafllarda uygulanm fl olmas nedeniyle, ölçe in daha genifl yafl gruplar için geçerlilik çal flmas n n yap lmas ve sonuçlar n bu yafllar için tekrar edilmesi önemli gözükmektedir. KAYNAKLAR Aksu S (1998) Çiftlerin Kiflilik Özellikleri ile Evlilik Uyum Düzeyleri Aras ndaki liflki. Yay nlanmam fl Yüksek Lisans Tezi. stanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, stanbul. Ar kan Ç (1996) Halk n boflanmaya iliflkin tutumlar araflt rmas. Baflbakanl k Aile Araflt rma Kurumu. Ayd n C, Bask n H (1987) Boflanm fl ve afl r geçimsiz ailelerin çocuklar üzerinde bir araflt rma. EÜ T p Fak Dergisi 26: Bickham NL, Fiese BH (1997) Extension of the children's perceptions of interparental conflict scale for use with late adolescents. J Fam Psychol 11: Crockenberg S, Langrock A (2001) The role of specific emotions in children responses to interparental conflict. J Fam Psychol 15: Cummings EM, Cummings JS (1988) A Process-oriented approach to children s coping with adult s angry behavior. Dev Rev 8: Cummings EM (1994) Marital conflict and children s functioning. Soc Dev 3: Cummings EM, Davies PT (1994) Children and Marital Conflict: The Impact of Family Dispute and Resolution. The Guilford Press, New York. Cummings EM, Zahn-Waxler M, Radke-Yarrow M (1981) Young childrens responses to expressions of an anger and affection by others in the family. Child Dev 52: Cummings EM, Zahn-Waxler M, Radke-Yarrow M (1984) Developmental changes in children s reactions to anger in the home. J Child Psychol Psychiatry 25: Emery RE, O Leary KD (1982) Children s perceptions of marital discord and behavior problems of boys and girls. J Abnorm Child Psychol 10: Emery RE, O Leary KD (1984) Marital discord and child behavior problems in a nonclinic sample. J Abnorm Child Psychol 12: Erel O, Burman B (1995) Interrelatedness of marital relations and parent- child relations: a meta-analytic review. Psychol Bull 118:

9 fiend L VE KIZILDA Fincham FD (1998) Child development and marital relations. Child Dev 69: Gordis EB, Margolin G, John RS (2001) Parents hostility in dyadic marital and triadic family settings and children behavior problems. J Consult Clin Psychol 69: Grych JH, Fincham FD (1990) Marital conflict and children s adjustment: a cognitive-contextual framework. Psychol Bul 108: Grych JH, Seid M, Fincham FD (1992) Assessing marital conflict from the child s perspective: the children s perception of interparental conflict scale. Child Dev 63: Grych JH (1998) Children s appraisals of interparental conflict: situational and contextual influences. J Fam Psychol 12: Gurman AS, Kniskern DP (1991) Handbook of Family Therapy (Vol:II). Brunner/Mazel, New York, s: Hatipo lu Z (1993) The role of certain demographic variables and marital conflict in marital satisfaction of husband and wives, Yay nlanmam fl Yüksek Lisans Tezi, Ortado u Teknik Üniversitesi, Ankara. Hortaçsu N (1991) Evlilik ve boflanma nedenlerine verilen önemi belirleyen faktörler olarak de erlendirme yaklafl m, cinsiyet ve medeni durum. Aile ve Toplum 1:1. Jenkins JM, Buccioni JM (2000) Children s understanding of marital conflict and the marital relationship. J Child Psychol Psychiatry 41: Jouriles EN, Barling J, O Leary KD (1987) Predicting child behavior problems in maritally violent families. J Abnorm Child Psychol 15: Jouriles EN, Bourg WJ, Farris AM (1991) Marital adjustment and child conduct problems: a comparison of the correlation across subsamples. J Consult Clin Psychol 59: Kaynaro lu N (1984) Orta sosyo-ekonomik düzeydeki boflanm fl ailelerin, alt yafl grubu çocuklar ndaki psikososyal özelliklerinin incelenmesi, Doktora Tezi. Ankara. Hacettepe Üniversitesi Sa l k Bilimleri Enstitüsü. K fllak-tutarel fi (1997) Evlilik uyumu ile nedensellik ve sorumluluk yüklemeleri aras ndaki iliflkiler. Türk Psikoloji Dergisi 12: K z lda Ö (2003) Evlilik çat flmas ile çocuklardaki davran fl sorunlar aras ndaki iliflkinin biliflsel- ba lamsal çerçeve aç s ndan incelenmesi, Yay nlanmam fl Yüksek Lisans Tezi. stanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü. Long N, Forehand R (1987) The effects of parental divorce and parental conflict on children: An overview. Dev Behav Pediatr 8: Long N, Forehand R, Fauber R ve ark.(1987) Self-perceived and independently observed competence of young adolescents as a function of parental marital conflict and recent divorce. J Abnorm Child Psychol 15: Newman BM, Newman PR (1991) Developmental Through Life-A Psychosocial Approach. Brooks/Cole Publishing Company, Pacific Grove, California. Onur B (2000) Geliflim Psikolojisi Yetiflkinlik Yafll l k Ölüm. mge Kitabevi. Ankara. Oz P (1999) The relationship between children s adjustment problems and their perceptions of marital conflict. Yay nlanmam fl Yüksek Lisans Tezi, Ortado u Teknik Üniversitesi, Ankara. Papp LM, Cummings EM, Goeke-Morey MC (2002) Marital conflicts in the home when children are present versus absent. Dev Psychol 38: Porter B, O Leary KD (1980) Marital discord and childhood behavior problems. J Abnorm Child Psychol 8: Smith MA, Jenkins JM (1991) The effects of marital disharmony on prepubertal children. J Abnorm Child Psychol 19: fiendil G (1999) Çocuklar n anne baban n evlilik çat flmas n alg lay fl. Yay nlanmam fl Doktora Tezi. stanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, stanbul. Uz Ç (1989) Aile içindeki fliddetin çocuk üzerindeki etkileri. Yay nlanmam fl Yüksek Lisans Tezi. Ege Üniversitesi. zmir. Whitehead L (1979) Sex differences in children s responses to family stress. J Child Psychol Psychiatry 20: Wierson M, Forehand R, McCombs A (1988) The relationship of early adolescent functioning to parentreported and adolescent-perceived interparental conflict. J Abnorm Child Psychol 16: