Van Koşullar ında S ıra Aral ığı ve Serpme Ekimin Mercimek (Lens culinaris Medic) Çe şitlerinde Verim ve Verim Ö ğelerine Etkisi *

Transkript

1 TARIM BILIMLERI DERGISI 2000, 6 (4), Van Koşullar ında S ıra Aral ığı ve Serpme Ekimin Mercimek (Lens culinaris Medic) Çe şitlerinde Verim ve Verim Ö ğelerine Etkisi * Necat TOGAY 1 Müjgan ENGIN' Geli ş Tarihi: Özet: Araşt ırma, ve k ış sezonunda üç çeşitte (Kışl ık K ırm ız ı-51, F ırat-87 ve Yerli K ırm ız ı), serpme ekim ve dört farkl ı s ı ra aral ığında (15, 20, 25 ve 30 cm) Van ekolojik ko şullar ında yürütülmü ştür. Her iki y ı lda da en yüksek birim alan tane verimi ( kg/da) K ışl ı k K ı rm ız ı-51 çeşidinden ve 15 cm s ıra aral ığından elde edilmiştir. Birim alan tane verimi ile s ıra aral ıklar ı aras ında ters bir ili şki bulunmuştur. S ıra aral ıklar ı artt ıkça birim alan tane verimi düşmüş, protein oran ı ve bin tane a ğırl ığı serpme ekim ve de ğ işik s ıra aral ı klar ı ndan etkilenmemiştir. Çal ışmada en düşük ilk bakla yüksekli ği (10.79 cm) değeri serpme ekimde saptan ı rken, en yüksek bitkide ilk bakla yüksekli ği değeri 15 cm s ıra aral ığı nda bulunmuştur (13.31cm). Tüm çe şitlerde s ıra aras ı mesafe azald ı kça ilk bakla yüksekli ği art ış göstermektedir. Ara şt ırmadan elde edilen sonuca göre Van ko şular ında, birim alandan yüksek birim alan tane verimi sağlayabilmek için, ele al ınan üç mercimek çe şidinde de ekimde s ıra aral ığı mesafe cm'yi geçmemelidir. Anahtar Kelimeler: Mercimek (Lens culinaris Medic), serpme ekim, s ıra aral ığı, verim ve verim ö ğeleri Effect of Row Spacings and Broadcasting on Yield and Yield Components of Lentil (Lens culinaris Medic) Varieties in Van Conditions Abstract: The research was conducted during and winter season on three varieties (K ışl ık K ırm ız ı-51, F ırat-87 and Yerli K ı rm ız ı), broadcasting and different four row spacings (15, 20, 30 and 30 cm) in Van ecological condition. The highest grain yield was obtained from K ış l ık K ırm ız ı-51 variety and 15 cm row spacing in both years. It was obtained reverse relationship between grain yield and row spacings. When the row spacings was increasing, the grain yield reduced and protein ratic and 1000 grain weight was not effected from broadcasting and row spacings. In the study, while the least first pod height value (13.31cm) was obtained in broadcasting (10.79 cm), the highest first pod height value was found in 15 cm row spacing. it was determined that while row spacigs was reducing, first pod height increased in all varieties. According to result of this study, row spacing should not be more than cm for the highest grain yield in Van conditions. Key Words: Lentil (Lens culinaris Medic), broadcasting, row spacing, yield and yield components Giriş Yetersiz beslenme insanl ığı n en büyük sorunlar ı ndan biri olarak devam etmekte ve sorunu çözüme götürecek ciddi ve yeterli önlemler maalesef al ı nmamaktad ı r. Eldeki veriler dünya nüfusunun yar ıs ı n ın dengesiz beslendi ğ ini, üçte birinin açl ı kla karşı karşı ya oldu ğunu kan ıtlamaktad ı r. Soruna çözüm olarak besin maddeleri kaynaklar ı n ı n ço ğalt ı lmas ı ve nüfus art ış h ız ı n ın yava şlat ı lmas ı Ongörülmektedir. Mercimek, yemeklik tane baklagiller içerisinde s ı cağa ve so ğ u ğa en dayan ı kl ı b:tk ı le ı'den biridir. Mercimek, daha çok yüksek besleyici de ğere sahip; yüksek oranda protein, karbonhidrat, vitamin ve mineral madde içeren taneleri için yeti ştirilir. Mercimek tanesi çeşide, çevre ko şullar ına ve yeti ştirme tekniklerine ba ğ l ı olarak de ğ i şmekle birlikte ortalama % protein içerir (Eser, 1978). Mercimek insan beslenmesinde oldu ğu gibi hayvan beslenmesinde de önemli bir kaynaktir. Tane/sap oran ı 1/1.5 olup, saplar ında da % oran ında protein bulunduğu bildirilmektedir (Engin, 1989; Şehirali, 1988). Türkiye, mercimek üretimi yönünden dünyada önemli ülkelerden biridir. Ekim alan ı ve üretimi yönünden Hindistan'dan sonra ikinci s ı ray ı almaktad ır. Mercimeğin ha'l ık ekim alan ı yan ı nda ton' luk bir üretimi vard ı r (Anonim, 1999). Van ilinde ise ekim alan ı 1350 da, üretimi 132 ton ve verimi ise 97.8 kg/da'd ı r (Anonim, 1996). Ülkemizde verimlili ği artt ı rma yönündenbir yandan yeni k ış l ı k ıslah çe şitleri bulma, di ğer yandan da birim alandan en yüksek birim alan tane verimi sa ğlayacak yeti ştirme yöntemlerini saptama yönünden ara şt ı rmalara h ız vermek gerekmektedir. Bugün, bütün bitki çe şitlerinde oldu ğu gibi, mercimekte de birim alan tane verimini artt ırmak için yüksek verimli çe ş it ı slah ı ve di ğer yeti ştirme yöntemlerinin yan ı nda, birim alanda yeti ştirilecek en uygun bitki say ıs ı n ı; di ğer bir deyimle en uygun s ıra aras ı ve üzeri mesafelerini saptamak gittikçe önem kazanmaktad ı r. Bilindi ği gibi, belli çevre ve yeti ştirme ko şullar ında, belli bitki çeşit veya çe şitlerinin birim alanda meydana getirecekleri toplam kuru madde miktar ı büyük bir değ i şiklik göstermez. Çe şitler aras ı ndaki farkl ı l ı k daha çok biyolojik yerim (tane, sap ve saman gibi bitkinin toprak üstü organlar ı n ı n meydana getirebilece ği toplam kuru madde ürünü) içerisindeki ekonomik verimin ald ığı payda ortaya ç ı kmaktad ır. Nitekim bugün yüksek verimli çe ş it dendi ğinde hasat indeksi yüksek olan çe şitler anla şılmakta olup; hasat indeksinin yüksekli ğinde çe şidin genetik yap ı s ı etkili oldu ğu gibi, yeti ştirme yöntemleri', ozelliklede en yüksek "Ekonomik Verim" sa ğlayan s ı ra aras ı ve s ıra üzeri mesafelerin en uygun s ı n ırlara getirilmesi önemli rol oynamaktad ı r (Tosun ve Eser, 1978). `Yüksek Lisans Tezi Özeti Yüzüncü Y ı l Üniv. Ziraat Fak.Tarla Bitkileri Bölümü-Van

2 12 TARIM BIL İMLERI DERGISI 2000, Cilt 6, Say ı 4 Bu nedenle bu çal ışmada Kış l ı k K ı rm ız ı-51, F ırat-87 ve Yerli K ı rm ız ı mercimek çe ş itleri serpme ve değ i şik s ı ra aral ı klar ı nda (15, 20, 25 ve 30 cm) ekilerek Van ve çevresi için en uygun s ıra aral ığı serpme ekimle kar şı laşt ı r ı larak ara ştir ı lm ışt ı r. Mercinnekte s ı ra aral ığı ve serpme ekimin verim ve verim öğelerine etkileri pek çok ara şt ı r ı c ı taraf ı ndan incelenmi ştir. Konumuzla ilgili olanlar ı gözden geçirilmi ş ve önemli olanlar tarih s ı ras ı na göre k ısaca dzetienmi ştin Ali Khan ve Kiehn (1989), iki mercimek çe şidinde ekim tarihlerinin (8, 23 ve 29 May ıs 1980; 7, 14, 21 ve 28 May ı s 1981; 19, 26 May ı s ve 3, 10 Haziran 1983), üç s ı ra aral ığı n ı n (15, 22 ve 30 cm) ve gübrenin (0, 2 N kg/da ve 2, 4 P kg/da) etkisini ara şt ı rd ı klar ı çal ışmada; dar s ı ra aral ığı (15 cm) ve erken ekimin yüksek birim alan tane verimi verdi ğini ve dekara 2 kg N, 2 kg ya da 4 kg P uygulamalar ı aras ı nda önemli bir fark olmad ığı n ı bildirmi şlerdir. Pawlowski ve Bujak (1989), Polonya'da Lublin Rolnicza Akademisi'nde mercimek veriminde s ı ra aral ığı n ı n ve tohum miktar ı n ı n etkisini ara şt ı rd ı klan çal ışmada, her m 2'ye 100, 150, 200 ve 250 tohum ve 15, 20, 25 ve 30 cm s ı ra aral ığı nda yetiştirdikleri mercimek bitkilerinde en iyi s ıra aral ığı n ın 20 cm oldu ğunu bildirmi ş lerdir. m 2'cleki tohum miktar ı n ın 200'e ç ı kmas ı birim alan tane verimi ve 1000 tane a ğı rl ığı nda önemli art ışa sebep oldu ğunu bulmu ş lard ı r. Erskine (1990), taraf ı ndan mercime ğin mekanik yolla hasat edilebilmesi için kullan ı lan metotlar ı n yöresel çiftçi uygulamalar ı ile kar şı la şt ı r ı ld ığı ve avantajlar ı n ı n ara şt ır ıld ığı çal ışmada, s ı raya ekimlerde üniform bir ç ı k ışı n sa ğ land ığı n ı, yabanc ı ot kontrolünün kolayla şt ığı n ı (herbisitler ile) bildirmi ştir. Dar s ı ra aral ığı ile ekimde (15 cm) yüksek bitki s ı kl ığı n ı n ve en yüksek verimin elde edileceğ ini ve ilk bakla yüksekli ğinin topraktan en az 10 cm yüksekte olaca ğı n ı, böylece makinal ı hasada uygun olaca ğı n ı bildirmi ştir. Silim ve ark. (1990), Suriye'de Icarda Uluslararas ı Ara şt ı rma Enstitüsü'nde yapt ı klar ı çal ışmada üç bölgede (Tel Hadya, Breda ve Terbol), y ı llar ı aras ı nda, birim alan tane veriminde ekim s ı kl ığı n ı n ( tohum/m 2) ve s ı ra aral ığı n ın (20, 30, 40 ve 50 cm) ya ğmurlu şartlarda etkisini biyolojik verim ve mercime ğ in ekonomik gelirini inceleyerek ara şt ı rm ış lard ı r. Daha nemli olan Tel Hadya ve Terbol bölgeleri için tohum sikliy 276± 33 tohum/m2, Breda bölgesinde ise 334±4 tohum/rr ı2 şler ve en dar s ı ra maksimum verim almak için önermi aral ığı n ın (20 cm) genellikle en yüksek birim alan tane verimi verdi ğini ve s ı ra aral ığ' ı ndaki art ışlar ı n birim alan tane verimlerinde do ğ rusal bir azalmaya neden oldu ğ unu bildirmi şlerdir. Ayd ı n (1991), Diyarbak ır ko şullar ı nda üç mercimek çeş idini 4 farkl ı s ı ra aral ığı nda (15, 20, 25, ve 30 cm) ekerek yapm ış oldu ğ u iki y ı ll ık çal ışma sonucunda en uygun s ı ra aras ı mesafenin 15 cm oldu ğ unu tespit etmi ştir. El-Attar (1991), mercimek verimine s ı ra aral ığı (15 ve 30 cm) ve s ı ra üzeri (3cm) mesafelerinin etkisini ara şt ı rd ığı çal ışmas ı nda; s ıra aral ı klan aras ı nda önemli derecede fark oldu ğunu, bitkide birim alan verimi, bitkide tohum say ı s ı ve baklada tohum say ı s ı bak ı m ından en yüksek değerleri 15 cm s ı ra aral ığı n ı n verdi ğini bulmu ş lard ı r. Khare ve ark. (1991), taraf ından Madhya Pradesh'de y ı llar ı aras ı nda yap ı lan çal ışmada; üç mercimek çeşidinde (CLS-1, Sehore 74-3 ve Masra) tohum oranlar ı n ı n (2, 3 ve 4 kg/da) ve s ı ra araliklar ı n ı n (23, 30 ve 37 cm) etkisi ara şt ı r ı lm ışt ı n En yüksek tane verimini (104 kg/da) 30 cm s ı ra aral ığı ndan, 3 kg/da'l ı k tohum miktar ı uygulamas ı ndan ve Sehore 74-3 çe şidinden elde edildi ğini bulmu şlard ı r. Sharma ve Singh (1994), Hindistan A-S College Lakhaoti (Bulandshahr)'de k ış sezonunda mercimekte üç tohum miktar ı (2, 4 ve 6 kg/da), 2 s ıra aral ığı (20 ve 30 cm) ve 8 gübre dozu ve bir kontrol içeren (inokulasyonsuz ve gübresiz) yeti ştirme şeklini ara şt ı rd ıklan çal ışmada; en yüksek birim alan tane veriminin 6 kg/da tohum, 20 cm s ıra aral ığı ve tam gübre uygulamas ı ile elde edildi ğini bildirmi şlerdir. Bitkilerin yüksek tohum oran ı nda; gölgede az yay ı ld ı klar ı n ı, seyrek dalland ı klar ı n ı; geni ş s ı ra aral ığında; daha fazla yay ı ld ığı n ı, k ı sa boylu olduklar ı n ı ve fazlaca dallandiklar ı n ı belirlemi şlerdir. Singh ve ark. (1994) Shalimer Jammu ve Kashmir'de y ıllar ı aras ı nda yapt ı klar ı çal ışmada; mercimekte en uygun s ı ra aral ığı n ı ve tohum miktar ı n ı saptamaya çal ışm ış lard ı r. Ekimde s ı ra aral ı klar ı n ı 20, 25 ve 30 cm olarak kullanm ışlar ve birim alan tane veriminin s ı ras ıyla 115, 138 ve 134 kg/da oldu ğ unu, kulland ı klar ı 3, 3.5, 4 ve 4.5 kg/da'l ık tohum miktarlar ında ise verimin s ı ras ıyla 107, 125 ve 140 kg/da oldu ğ unu bulmu şlard ı r. Bu sonuçlardan da anla şı ld ığı gibi en iyi s ı ra aral ığı n ı n 25 cm, en ideal tohum miktar ı n ı n da 3.5 kg/da oldu ğ unu saptam ışlard ı r. Materyal ve Yöntem Deneme, Yüzüncü Y ı l Üniversitesi Kampüs alan ı nda Ziraat Fakültesine ait tarlalarda k ış l ık olarak sezonunda yürütülmü ştür. Denemenin yürütüldü ğü dönemi kapsayan aylara ait iklim verilen ile uzun y ı llar ortalamas ı Çizeige 1'de verilmi ştir. Ara şt ı rman ın yap ı ld ığı bölgenin uzun y ı llar ortalamas ı na ili şkin y ı ll ık ya ğış miktar ı mm ve ortalama s ıcakl ık ise 4.5 C'dir yeti ştirme sezonunda y ı ll ık yağış miktar ı mm, yeti ştirme sezonunda ise mm'dir (Anonim, 1997). Denemenin kuruldu ğ u topraklar ın farkl ı derinliklerinden al ı nan toprak örneklerinin baz ı fiziksel ve kimyasal analizleri Yüzüncü Y ıl Üniversitesi Ziraat Fakültesi Toprak Bölümü Toprak Analiz Laboratuar ı 'nda yap ılan analiz sonuçlar ı Çizelge 2'de verilmi ştir. Deneme alan ı n toprak örnekleri, toprak profillerine göre 0-32 cm üst toprak horizonundan ve cm alt toprak horizonundan al ı nm ışt ır (Çimrin, 1996). Toprak analizleri sonuçlar ında, ara şt ı rma yeri topraklan ı n ph's ı kuvvetli alkalin özellikte olup organik madde içeri ğ i bak ı m ından oldukça fakir topraklar grubuna girmektedir. Deneme alan ı topraklar ı kireç oran ı bak ı m ı ndan zengin gruba girmektedir. Faydal ı fosfor içeri ği bak ı m ı ndan üst toprak horizonu (0-31 cm) yeter seviyeye yak ın iken alt toprak horizonu (31-55 cm) fosfor içeri ği bak ı m ı ndan ise fakirdir. Toprak örneklerinde faydal ı potasyum miktar ı üst toprak katman ı nda yeterli, alt toprak katman ı nda ise yetersiz bulunmu ştur. Analiz sonuçlar ı na göre toplam tuz oranlar ı (% ) dü şük olarak bulunmu ştur.

3 TOGAY, N. ve M. ENGIN, "Van koş ullar ı nda s ıra aral ığı ve serpme ekimin mercimek (Lens culinaris Medic) çeşitlerinde verim ve verim öğelerine etkisi" 13 Denemede üç k ı rm ızı mercimek çe şidi bitki materyali olarak kullan ı lm ışt ı r. Bu mercimek çe ş itleri K ış l ı k K ı rm ız ı - 51, Yerli K ı rm ız ı ve F ı rat-87'dir. K ış l ı k K ırm ız ı-51 yar ı yat ı k büyüyen, k ışa iyi, kura ğa çok iyi dayanan, kotiledon rengi turuncu olan çok erkenci bir çe şittir. Yerli K ı rm ız ı yar ı yat ı k büyüyen, k ışa ve kura ğa dayan ı kl ı, kotiledon rengi k ı rm ız ı olan orta erkenci bir çe şittir. F ı rat-87 yar ı yat ı k büyüyen, k ışa ve kura ğa dayan ı kl ı, kotiledon rengi k ı rm ız ı olan orta erkenci bir çe ş ittir. Deneme, 4 tekerrürlü olacak şekilde tesadüf bloklar ı nda faktöriyel deneme desenine göre kurulmu ştur. Denemenin toplam alan ı 468 M2 olup denemede 60 parsel bulunmaktad ır. Her parsel 5 s ı radan olu şacak şekilde planlanm ışt ır. Parsel alanlar ı; serpme ekimde; 1.20 m x 5 m = 6 m2, 30 cm s ıra aral ığı nda: 1.50 m x 5 m = 7.5 m2, 25 cm s ıra aral ığı nda : 1.25 m x 5 m =6.25 m 2, 20 cm s ı ra aral ığı nda: 1.0 m x 5 m = 5 m2 ve 15 cm s ıra aral ığı nda: 0.75 m x 5 m = 3.75 m 2 şeklinde planlanm ışt ı r. Parseli olu şturan 5 s ı radan her iki yandaki birer s ıra ve s ı ra ba şlar ı ndan 50 cm'in içerisinde bulunan bitkiler kenar tesiri olarak gözlem d ışı b ırak ı larak (Ceylan ve Sepeto ğ lu, 1977), bütün i şlemler serpme ekimde 1.2 m x 4 m = 4.8 m2'lik, 30 cm s ıra aral ığı nda: 1.2 m x 4 m = 4.8 rn2lik, 25 cm s ıra aral ığı nda: 1 m x 4 m = 4 m2'lik, 20 cm s ı ra aral ığında: 0.8 m x 4 m =3.2 m 2'lik ve 15 cm s ı ra aral ığı nda: 0.6 m x 4 m = 2.4 m 2'lik alanlar üzerinde yap ı lm ışt ı r. Dekara 6 kg/da tohum denk gelecek şekilde tohum at ı lm ışt ı r. Her parsele e şit olarak dekara 2 kg saf azot denk gelecek şekilde % 21'lik Amonyum Sülfat ve dekara 4 kg P20P5 denk gelecek şekilde % 42'lik triple süper fosfat (TSP) gübreleri ekimle birlikte topra ğa verilmi ştir (Engin,1989). Her iki y ı l ın ilkbahar ında deneme alan ı derin bir şekilde sürülmü ştür. Sonbaharda ikinci bir yüzlek sürüm ve ard ından diskaro çekilerek ikileme yap ılm ış ve tohum yata ğı ekime haz ı r hale getirilmi ştir. Ekim i şlemi elle yap ı lm ış ve denemenin ekim i şlemi her iki y ılda da 1 günde bitirilmi ştir. Ekim işlemi ilk y ı l 13/10/95, ikinci y ı l 19/10/96 tarihlerinde yap ı lm ışt ı r. Bu deneme, bölgenin kuru tar ım alanlar ı nda serpme ekim ve değ i şik s ıra aral ıkla n ın mercimeğin verim ve verim komponentleri üzerine etkilerini ara şt ı rmak amac ı na yönelik oldu ğu için sulama yap ı lmam ışt ır. K ış l ı k olarak ekilen mercimeklerde sulama uygulamas ı n ı n verimi dü şürmesi yönünde zarar verdi ği saptanm ışt ır. Yazl ı k olarak ekilen mercimeklerde ise bir sulama ile maksimum verim al ı nd ığı ve sulama say ıs ı artt ı r ı ld ığı nda ise verimin a şamal ı olarak dü ştü ğ ü bildirilmiştir (Cheema ve ark., 1985). Deneme alan ında yeti ştirilen tüm mercimek çe şitlerinin hasad ı elle yap ı lm ışt ır. Hasat edilen bitkilerin ölçüm, say ım ve harmanlama i şlemleri onar bitkide büyük bir titizlikle laboratuarda yap ı l ıp, ortalama de ğerleri al ı nm ışt ır. Parsel verimleri ise, laboratuarda demetler halinde kurutulduktan sonra dövülmek sureti ile harman yap ılarak hesaplanm ışt ı r. Ara şt ırmada denenen mercimek çe şitlerinin verim ve verim komponentleri aç ı s ı ndan aralar ı ndaki farkl ı l ığı n belirlenmesinde tesadüf bloklar ı nda faktöriyel deneme deseni varyans analizi metodundan, farkl ı gruplar ı n belirlenmesinde ise Duncan Çoklu Karşıla şt ı rma Testinden (Düzgüne ş ve ark.,1987) yararlan ı lm ışt ı r. Çizelge 1. Van iline ait baz ı iklim verileri S ıcakl ı k C) Yağış (mm) Nispi nem (%) Y ı llar Y ı llar Y ıllar Aylar UY0** UY0* UYO Ekim Kas ı m sa 67 Aral ı k :. 69 Ocak Şubat Mart Nisan May ıs Haziran Toplam Ortalama Van Meteoroloji Bölge Müdürlü ğü kay ıtlar ı (1997). UYO: Uzun y ıllar ortalamas ı. Çizelge 2. Deneme alan ı topra ğı n ın baz ı fiziksel ve kimyasal özellikleri Derinlik Kum Silt Kil Tekstür ph Kireç Fosfor Potasyum Organik Toplam (cm) (%) (%) (%) s ı n ıfı (1:2.5 su) (%) (ppm) (ppm) madde(%) tuz (%) Kumlu-t ı n Kumlu-t ı n Yüzüncü Y ıl Üniversitesi Ziraat Fakültesi Toprak Bölümü laboratuar sonuçlar ı.

4 14 TARIM BILIMLERI DERGISI 2000, Cilt 6, Say ı 4 Bulgular ve Tart ışma ve y ı llar ı nda birim alan tane verimi yönünden ortalama en yüksek değer ( kg/da) 15 cm s ı ra aral ığı ndan, en dü şük de ğer ise (53.02 kg/da) serpme ekimde elde edilmi ştir. Çeş itler aras ı nda ise en yüksek birim alan tane verimi kg/da ile K ış l ı k K ı rm ız ı-51 çe şidinde saptanm ışt ır (Çizelge 3). Sharma ve Singh (1994), farkl ı s ı ra aral ı klar ı n ı n ve tohumluk miktarlar ı n ı n mercimek verimindeki etkisini ara şt ırd ı klar ı 20 cm s ı ra aral ığı nda elde edilen birim alan tane veriminin 30 cm s ı ra aral ığı ndan elde edilen birim alan tane veriminden daha yüksek oldu ğ unu tespit etmi şlerdir. Ortalama en yüksek tohum verimleri 15 ve 20 cm s ı ra aral ı klar ı nda saptanan bu çal ışma ile Ayd ı n (1991), Sharma ve Singh (1994) ve Silim ve ark. (1990)' n ı n bildirimleri uyum göstermektedir. Kurak ko şullarda yeti ştirilen mercimek çeşitlerinde verim ve verim ö ğelerini etkileyen en önemli faktörün ya ğış oldu ğ u bilinmektedir ve y ı llar ı aras ı ndaki verim farklar ı da bu iki y ı l aras ı ndaki ya ğış miktar ı ndan kaynaklanm ışt ı r (Çizelge 1). ilk y ı l birim alan tane verimleri dü ş ük iken ikinci y ıl birim alan tane verimleri yüksek bulunmu ştur. Çizelge 3. Mercimek çeşitlerinde serpme ekim ve s ı ra aral ıklann ın birim alan tane verimine (kg/da) etkisi* Uygulamalar S ı ra aral ı klar ı Serpme Çeşitler K.K ı rm ı z ı F ırat Yerli K ı rm ız ı Birim alan tane verimi (kg/da) Ort. d d a a b a c b c c a a a a b b * Ayn ı harflerle gösterilen ortalamalar aras ındaki fark P<0.05 olas ı l ı kla seviyesinde önemli de ğ ildir. Serpme ekim ve s ı ra aral ı klan, bitki boyu, ilk bakla yüksekli ği, bitkide bakla say ıs ı ve hasat indeksi gibi özellikleri önemli derecede etkilemi ştir. En yüksek bitki boyu her iki y ı lda da 15cm s ı ra aral ığı nda ve (23.8 cm ve 28.4 cm ) Yerli K ırm ız ı çeşidinden elde edilmi ştir. Yine ayn ı ş ekilde ilk bakla özelli ğ i yönünden en yüksek değerler 15 cm s ı ra aral ığında (10.5 cm ve 13.3 cm) ve Yerli K ı rm ız ı çeşidinde bulunmu ştur. S ıra aral ı klan azald ıkça bitkiler ışı ktan yararlanmak için rekabete girmekte, boylar ı ve ilk bakla yükseklikleri artmaktad ı r. Bitkide bakla say ı s ı özelli ğ i yönünden en yüksek değer her iki y ı lda da 15 cm s ı ra aral ığı nda (16.2 ad/bit ve 21.3 ad/bit), en dü şük değer ise serpme ekimde (11.1 ad/bit ve 16.8 ad/bit) elde edilmi ştir. Baklada tane say ı s ı yönünden farkl ı gruplar olu şurken ikinci y ı l önemli farklar bulunmam ışt ı r ve yeti ştirme sezonunda en yüksek hasat indeksi değeri 30 cm s ı ra aral ığı nda s ı ras ı yla % ve % olarak ölçülmü ştür (Çizelge 4 ). Bakla say ı s ı yönünden ise en dü ş ük bakla say ı s ı her iki y ılda da serpme ekimde (11.1 ad/bit ve 16.8 ad/bit) tespit edilmi ştir. Yap ılan bu çal ışmada, serpme ekimin ve s ı ra aral ı klar ı n ın bin tane a ğı rl ığı na ve ham protein oran ı na istatistiki olarak önemli bir etkisi olmamakla birlikte, çeşitler aras ında istatistiki olarak önemli farklar bulunmu ştur. Her iki y ı lda da en yüksek protein oran ı Yerli K ı rm ı z ı çeşidinde (% ve % 24.44), en dü ş ük protein oran ı ise Firat-87 çe şidinde (s ı ras ı yla % ve % 21.09) bulunmu ştur. K ış l ı k K ı rm ız ı -51 çe ş idi en yüksek bin tane a ğı rl ığı na sahip iken (36.47 g) Yerli K ı rm ızı çe şidinin en dü şük bin tane a ğı rl ığı na (29.99 g)sahip oldu ğ u görülmü ştür. Van ko ş ullar ı nda k ış l ık olarak yeti ştirilebilecek mercimek çe şitlerinde en uygun s ıra aral ığı n ı n saptanmas ı amac ı yla yap ı lan bu çal ışmada 15 cm s ı ra aral ığı n ı n her üç çe şit içinde en uygun s ı ra aral ığı oldu ğ u tespit edilmi ştir. Geni ş s ı ra aral ı klan (25 ve 30 cm) ve serpme ekimin bu yöre için uygun olmad ığı görülmü ştür. K ış l ı k K ı rm ız ı-51 ve F ırat-87çe ş itleri ba şta olmak üzere her üç çe şitte yöre iklimine uyum sa ğlam ış ve burada yeti ştirilebilecek iyi birer çe ş ittirler. Çizelge 4. Mercimek çe şitlerinde serpme ekim ve s ıra aral ı klar ı n ın verim ve verim ö ğelerine etkisi* Uygulamalar Çeşitler Bitkisel. özellikler Y ıllar Serpme 1 5 cm 20cm 25 cm 30 cm K ı rm ızı -51 F ırat-87 Y. K ırm ı z ı Bitki boyu b 23.8 a 22.5 ab 21.1 ab -T-21.8 b 22.1 ab 21.9 b 22.8 a (cm) b 28.4 a 26.9 ab 26.7 ab 25.6 b 26.5 ab 25.9 b 27.9 a İ lk bakla yük c 10.5 ab 10.4 ab 9.5 bc 9.7 bc 9.2 b 10.1 a 10.1 a (cm) b 13.3 a 12.3 ab 11.5 ab 11.4 ab 10.5 b 11.5 a 12.5 a Bit. bak.say b 16.2 a 15.6 a 14.9 a 14.1 a 15.1 a 14.9 a 13.5 b (ad./bit.) b 21.3 a 20.4 a 20.1 a 19.5 a 21.9 a 17.3 b 19.8 ab Bak.tane say ı ab 1.29 b 1.28 ab 1.39 ab 1.43 ab (ad./bit.) Bin tane a ğı r a b c (gr) a a b Hasat c bc ab c a a b c indeksi (%) b a ab b a a b c Protein oran ı b c a (%) b c a *Ayn ı harflerle gösterilen ortalamalar aras ındaki fark p<0.05 olas ı l ı kla önemli de ğ ildir.

5 TOGAY, N. ve M. ENGIN, "Van ko şullar ı nda s ı ra aral ığı ve serpme ekimin mercimek (Lens culinaris Medic) çeşitlerinde verim ve verim ö ğelerine etkisi' 15 Kaynaklar Ali-Khan, S. T. and F. A. Kiehn, Effect of Date and Rate of Seeding, Row Spacing and Fertilization on Lentil. Can. J. Plant Sci. 1989; Anonim, Tar ı msal Yap ı ve Üretim, T.C. Ba şbakanl ı k Devlet Istatistik Enstitüsü, Yay ı n No.2097, Ankara. Anonim, Van Meteoroloji Bölge Müdürlü ğ ü Kay ıtlar ı. Anonim, Türkiye Istatistik Y ı ll ığı. T.C. Başbakanl ık Devlet Istatistik Enstitüsü, Yay ın No:2257, Ankara. Ayd ın, H Diyarbak ır Ko şular ı nda Üç Mercimek Çe şidinde Değ işik S ıra Aral ığı Mesafelerinin Baz ı Tar ı msal Özelikleri Üzerine Etkileri. Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Tarla Bitkileri Ana Bilim Dal ı Doktora Tezi, 81s., Ankara. Ceylan, A. ve H. Sepeto ğlu, Mercimekte (Lens culinaris medic) Ekim S ı kl ığı Araşt ı rmas ı. E.Ü. Ziraat Fak. Dergisi, Cilt: 25, Say ı :2. Cheema, S. S., K. Chander, H. Kundra and O. P. Malhatra, Water Use Effıciency Yield. Journal of Ecology 12(2) (En-4Ref.) Dep. Agron., Punjab Agric. Univ, Ludhiana lndia. Çimrin, K. M Yüzüncü Y ıl Üniversitesi Kampüs Alan ı Toprak Profillerinde Fosfor Fraksiyonlar ı n ı n Da ğı l ı mlar ı. Yüzüncü Y ı l Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Toprak Ana Bilim Dal ı Bas ı lmam ış Doktora Tezi, 78s., Van. Düzgüneş, O., T. Kesici, O. Kavuncu ve F. Gürbüz, Araşt ırma ve Deneme Metotlar ı. A.0 Ziraat Fak. Yay ı nlar ı : 1021 Ders Kitab ı : 296, 381s., Ankara. EI.Attar, A. H Sample Size Needed for Estimation of Seed Yield Components of Lentil Plants. Bultenin of Faculty of Agriculture Univ. 1991; 42(2) Engin, M Yemeklik Tane Baklagiller. Ç.Ü. Ziraat Fakültesi Yay ı nlar ı. Ders Kitab ı : 110. Ç.Ü. Bas ı mevi, Adana. Erskine, W Agronomy of Lentil Harvest Mechanization. Jordan Univ. Amman, May:1990; p.12. Eser, D Yemeklik Tane Baklagiller Ders Rotosu. A.Ü. Ziraat Fakültesi Yay ı nlar ı, 98s., Ankara. Khare, J. P., G. S. Tomar and V. K. Tiwari, Production Patential of Lentil Cultivars Under Varying Seed Rate and Row Spacing. Field Crops Abs Pawlowski, F. and K. Bujak, Effect of Row Spacing and Seeding Rate on the Yield of Lentil (Lens culinaris Medic.) Pamietnih. Pulawski, No:95, Sharma, M. C. and H. P. Singh, Growth Pattern of Lentil Under Different Seed Rates, Row Spacing and Fertilizer Leveis. Lens Newsletter. 1994:21(2) Silim, S. N., M. C. Saxena and W. Erskine, Seed Density and Row Spacing for Lentil in Rainfed Mediterranean Environments. Agronomy Journal, 82(5), Sing, K. N., A. S. Bali, B. A. Ganai and B. Hasan, Optimum Spacing and Seed Rate for Lentil (Lens culinaris Medic.) in Casmir. Indian Journal of Agricultural Sciences, 1994; 64(6), Şehirali, S Yemeklik Tane Baklagiller. Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Y'ay ınlar ı :1089, Ders Kitab ı : 314, A.Ü. Bas ı mevi, Ankara. Tosun, O. ve D. Eser, Mercimek (Lens Culinaris Medic)' te Ekim S ı kl ığı Ara şt ırmalar ı, I. Ekim S ı kli ğı n ın Verim Üzerine Etkileri. A.Ü. Ziraat Fakültesi Y ı ll ığı, 28 (1)