Mustafa GÜLER' Geli ş Tarihi:

Transkript

1 TARIM BILIMLERI DERGISI 2001, 7 (1), Orta Anadolu Ko ş ullar ı nda Makarnal ı k Bu ğday ı n (Triticum durum Desf.) Farkl ı Geli ş me Dönemlerindeki Su Stresinin Verim ve Verim Ö ğ elerine Etkisi Mustafa GÜLER' Geli ş Tarihi: Özet: y ı llar ı aras ı nda Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Kenan Evren Ara şt ı rma ve Uygulama Çiftliği'nde yürütülen bu ara şt ırmada, makarnal ı k bu ğday ın farkl ı geli şme dönemlerindeki su stresinin verim ve verim öğelerine etkisi incelenmi ştir. Kunduru 1149, K ız ıltan 91 ve Çakmak 79 makarnal ık bu ğday çeşitlerinin kullan ı ld ığı çal ışmada, sulama uygulamalar ı bitkilerin tüm geli şme dönemlerinde stressiz (S 1 ), başaklanma döneminde stresli (S2), sapa kalkma döneminde stresli (S3) ve tüm geli şme dönemlerinde stresli (S4) olmak üzere yap ı lm ışt ır. Ara şt ırma na göre; incelenen özellikler yönünden özellikle su stresleri aras ında istatistiki farkl ı l ıklar belirlenmi ştir. Verim ve verim ö ğelerine ilişkin en yüksek de ğerler, bitkilerin tüm geli şme dönemlerinde stressiz oldu ğu uygulamalarda elde edilmiştir. En dü şük de ğerler ise, bitkilerin tüm geli şme dönemlerinde stresli oldu ğ u uygulamalarda elde edilmi ştir. Araşt ırmada kullan ı lan çeşitler incelenen özellikler yönünden her iki yeti ştirme y ı l ı nda farkl ı performans göstermi şlerdir. Bununla birlikte ele al ı nan özelliklerin ikinci y ıl verileri, birinci y ıl verilerine göre genellikle daha yüksek bulunmu ştur. Anahtar Kelimeler: Makarnal ı k buğ day, su stresi, verim, verim ö ğ eleri Influence of Water Stress on Yield and Yield Components of Durum Wheat (Triticum durum Desf.) at Various Growth Stages under Central Anatolian Conditions Abstract: The influence of water stress on yield and yield components of durum wheat at various growth stages was examined in this research carried out at Kenan Evren Research and Application Farm, Faculty of Agriculture, Ankara University during Kunduru 1149, K ız ıltan 91 and Çakmak 79 cultivars were used in the study. Irrigations were applied as non-stressed (S ı), stressed during heading (S 2), stressed during jointing (S3) and stressed during ali growth stages (S 4). According to the results of the research; statistical differences were determined among water stresses in regard to the characteristics. The highest values were obtained from non-stressed applications in regard to yield and yield components. The lowest values were obtained from the applications stressed during all growth stages. The cultivars used in the study have shown various abilities at both growth years with regard to the characteristics. In addition, the data of the second year were generally higher than the data of the first year. Key Words: Durum wheat, water stress, yield, yield components Giriş Dünyada ve ülkemizde bu ğday türleri içerisinde çevre faktörlerinden en fazla etkilenen tür olan makarnal ı k bu ğdaylar, di ğer türlere göre daha dar alanlara adapte olmu şlard ır. Makarnal ık bu ğdaylar ı n adaptasyonunun daralmas ında özellikle iklim faktörleri en önemli rolü oynamaktad ı r. Dünyada özellikle ı l ıman bölgelerin sulu ve taban alanlar ı nda daha çok kültürü yap ılan makarnal ı k bu ğdaylar, son y ı llarda her iki yar ı kürenin s ı cakl ı k ve nispi nemi uygun olan marjinal alanlar ına da yay ı lma eğ ilimi içerisine girmi ştir. Makarnal ık bu ğday yeryüzünün daha çok s ı cakl ı k ve nispi nemi elveri şli olan bölgelerinde yeti ştirilmesine kar şın, ülkemizde farkl ı bir durum gözlenmektedir. Bugün ülkemizde makarnal ık buğ day üretiminin yakla şık % 15-20'si sahil, % 25-30'u Güneydo ğu Anadolu, % 50-55'i ise Orta Anadolu, geçit ve di ğer k ış l ık alternatif bu ğday üretim bölgelerinden sa ğ lanmaktad ır (Alp ve Kün, 1999). Buna kar şı l ı k verim yönünden farkl ı bir durum gözlenmekte olup, özellikle yazl ı k ve yüksek verimli koşullarda makamal ı k bu ğ day veriminde önemli art ışlar sa ğ lanm ışt ı r. K ış l ı k ve elveri şsiz ko şullarda verim oldukça dü şük değerler göstermekte ve bu bölgelerde makarnal ı k bu ğday ekmeklik bu ğ dayla rekabet edememektedir. Ülkemiz makarnal ı k bu ğday ı n önemli gen merkezlerinden biri olmas ına karşın bu potansiyelden yeterince yararlan ı lamamaktad ır. Bunun nedenleri aras ı nda uygulanan yanl ış tar ı m politikalar ı ile birlikte yeni çeşitlerin ve yeti ştirme tekniklerinin geli ştirilmesinin ve yayg ı nla şt ı r ı lmas ı n ı n yeterince yap ılamamas ı gelmektedir. Yeni çe şit geli ştirme çal ışmalar ı nda özellikle kura ğa, yatmaya, hastal ı k ve zararl ı lara dayan ı kl ı l ı k özelli ğinin öncelikle ele al ı nmas ı gereklidir. Iklim faktörlerinden s ı cakl ı k, ya ğış ve nispi nemin yukar ıda sözü edilen özellikleri doğrudan etkiledi ği göz önüne al ı nd ığı nda yeti ştirme tekniklerinde bu yönde yap ı lacak çal ışmalar ı n önemi daha da artacakt ı r. Makarnal ık bu ğ day yeti ştiricili ğ inde di ğer ürünlerde oldu ğ u gibi s ı cakl ı k, ya ğış ve nispi nem üretimi do ğrudan etkileyen faktörlerdir. Özellikle ya ğışı yetersiz ve nispi nemi dü şük olan 'Ankara Üniv. Ziraat Fak. Tarla Bitkileri Bölümü -Ankara

2 GÜLER, M., "Orta Anadolu koş ullar ında makarnal ı k bu ğ day ı n (Triticum durum Desf.) farkl ı geli ş me dönemlerindeki su stresinin verim ve verim ö ğelerine etkisi" 159 bölgelerde istenilen verim, üretim ve kalite düzeyine ula şabilmek için makarnal ı k buğday ı n sulanmas ı önem ta şı maktad ı r. Ülkemizde makarnal ı k bu ğday üretiminin % 50'sinden fazlas ı Orta Anadolu ve geçit bölgeleri gibi kurak ve yar ı kurak alanlardan elde edildi ğine göre, bu gibi bölgelerde yeti ştirme süresince belirli dönemlerde ortaya ç ı kabilecek su stresi makarnal ık buğday ı n verim ve verim ö ğelerinin olumsuz yönde etkilenmesine neden olacakt ı r. Bu ğday ı n farkl ı geli şme dönemlerindeki su stresinin verim ve verim ö ğ elerine etkisinin ara şt ı r ı ld ığı çal ışmalarda ilgi çekici sonuçlar ortaya ç ı km ışt ı r. Shulyndin ve Shevchenko (1971), be ş makarnal ık ve bir ekmeklik bu ğ day çeşidini susuz, ekim öncesi yaln ızca bir sulama ve ekim öncesi bir sulama ile birlikte yeti ştirme dönemindeki üç sulamaya maruz b ı rakt ı klar ı çal ışmalar ı nda tane verimi ve kalitesi bak ım ından çeşitler aras ı nda farkl ı l ı k görüldü ğ ünü, genellikle en yüksek tane verimi ve kalitesinin ekim öncesi yaln ızca bir sulama yap ı lan denemelerden elde edildi ğ ini bildirmektedirler. Erlepesov ve Murzhanov (1971), ekmeklik bu ğdaya 1-3 aras ı nda de ğ i şik sulama uygulamalar ı nda sulaman ı n belirgin bir biçimde tane verimi ve m 2'deki bitki say ı s ı n ı art ı rd ığı n ı en yüksek tane veriminin ekim öncesi bir, yeti ştirme döneminde ise iki defa sulama uygulanan parsellerden elde edildi ğini belirlemi şlerdir. Hussain ve ark. (1999), bu ğdayda farkl ı geli şme dönemlerindeki sulama uygulamalar ı n ı n verim, verim komponentleri ve hasat indeksine etkilerinin araşt ı r ı ld ığı çal ışmalar ı nda sulama uygulamalar ı n ı n susuz ko şullara göre verimi önemli ölçüde art ı rd ığı n ı; ancak uygulamalar aras ı ndaki farkl ı l ı klar ı n istatistiki yönden önemsiz oldu ğ unu saptam ışlard ı r. Benzer şekilde hasat indeksine ait gerek sulama uygulamalar ı, gerekse çe ş itler aras ı ndaki farkl ı l ı klar ı n istatistiki yönden önemsiz oldu ğ u belirlenmi ştir. Çetin ve ark. (1999), k ış l ı k bu ğdayda sulama, azot ve baz ı önemli iklim özellikleri aras ı ndaki ili şkileri inceledikleri çal ışmalar ı nda sulama suyu miktar ı n ı n art ı r ı lmas ı n ı n tane verimini olumlu yönde etkiledi ğini ve kurak y ı llarda sulaman ı n etkinli ğinin daha yüksek oldu ğ unu bildirmektedirler. Ara şt ı r ı c ı lar kurak y ı llarda sulama suyu miktar ı yüksek olsa bile bitkilerin nem stresinden etkilendi ğini, buna ba ğ l ı olarak ba şaktaki tane say ı s ı ve birim alandaki bitki say ı s ı ile çiçeklenmede yaprak alan ı indeksinin azalmas ıyla verimin dü şebileceğini; bu yüzden ekim, sapa kalkma ve çiçeklenme dönemlerinde sulaman ı n yap ı lmas ı gerekti ğ ini belirlemi şlerdir. Peltonen (1992), çevre ve genotipin ekmeklik bu ğday ı n tane verimi ve ekmeklik kalitesine etkisini ara şt ı rd ığı çal ışmas ında tane verimi ve hasat indeksi üzerinde çevrenin do ğrudan etkisinin yüksek oldu ğ unu saptam ışt ır. Hooker ve ark. (1984), k ış l ı k bu ğdaya ç ı k ış öncesi, ç ı kış öncesi+sapa kalkma, ç ı k ış öncesi+çiçeklenme ile ç ı kış öncesi+sapa kalkma+çiçeklenme dönemlerinde sulama uygulamalar ı sonucunda genel olarak sulaman ı n tane verimine olumlu etkide bulundu ğ unu; ancak sulaman ın m2' deki ba şak say ı s ı, birim alan tane verimi ve tane a ğı rl ığı na önemli etkisinin olmad ığı n ı belirlemi şlerdir. Ara şt ı r ı c ı lar özellikle sapa kalkma döneminde uygulanan sulaman ı n tane verimine olan etkisinin ç ı k ış öncesi ve ç ı k ış öncesi+çiçeklenme dönemlerindeki sulamalara göre daha yüksek oldu ğ unu bildirmektedirler. Bole ve Dubetz (1986), bu ğdayda sulama ve azotlu gübrelemenin tane verimi ve protein oran ı na etkisini belirlemek amac ıyla bu ğday ı n tüm geli şme dönemleri süresince dü şük (115 mm) ve yüksek (305 mm) sulama suyu uygulad ı klar ı çal ışmalar ı nda tane veriminin yüksek sulama suyu uygulamalar ı nda ilk iki yeti ştirme döneminde artt ığı n ı; buna karşı l ı k denemenin son iki yeti ştirme döneminde tane veriminin azald ığı n ı belirlemi şlerdir. Styk ve Dziamba (1984), iki ekmeklik bu ğ day çe ş idinde sulaman ı n genel olarak tane verimini art ı rd ığı n ı ancak çeşitler aras ı nda önemli farkl ı l ı k olmad ığı n ı bildirmektedirler. Tkac (1984), bu ğdaya toplam mm aras ı ndaki sulama suyunun geli şme dönemleri boyunca 2, 3 ve 5 defada verilmesiyle sulaman ı n tane verimini % 23 oran ı nda art ı rd ığı n ı ve bu ğdayda sulama için en uygun zaman ın sapa kalkma ve ba şaklanma dönemleri oldu ğunu belirtmektedirler. Dudas ve ark. (1984), k ış l ı k bu ğdaya may ı s ve haziran aylar ı nda birer defa mm sulama suyu uygulanmas ıyla tane veriminin önemli oranda artt ığı n ı bildirmektedirler. Sayed (1984), bu ğday ve tritikalede dü şük ve yüksek miktardaki sulama uygulamalar ı nda tane verimlerinin s ı ras ı yla 0.62 t/ha ve 2.88 t/ha oldu ğ unu, stres durumunda m 2' deki fertil ba şak say ı s ı, ba şakta tane say ı s ı ve 1000 tane a ğı rl ığı n ı n s ı ras ıyla % 29, 33 ve 12 oran ı nda azald ığı n ı saptam ışt ı r. Eck (1988), bu ğ day ı n belirli geli şme dönemlerindeki su stresinin verim ve kaliteye etkisinin ara şt ı r ı ld ığı çal ışmas ı nda en yüksek tane veriminin bitkilerin yeti ştirme dönemi boyunca stressiz oldu ğu durumda, hasat indeksine ait en yüksek de ğerlerin bitkilerin yaln ızca karde şlenme ve sapa kalkma dönemlerinde stresli iken elde edildi ğini, m 2'deki ba şak say ı s ı bak ı m ı ndan en yüksek değerlerin ise bitkilerin ba şaklanma ve tane doldurma dönemlerinde stresli iken elde edildi ğini saptam ışlard ı r. Sade ve Akçin (1993), farkl ı sulama seviyeleri ve azotlu gübrelemenin makarnal ık bu ğday ı n verim ve kalitesine etkisini ara şt ı rd ı klar ı çal ışmalar ı nda Çakmak 79 çeşidinde en yüksek tane veriminin kardeşlenme, sapa kalkma ve ba şaklanma dönemlerinde olmak üzere 3 defa sulama yap ı lan parsellerden elde edildi ğ ini, Kunduru 1149 çe şidinde ise en yüksek tane veriminin yaln ızca karde şlenme döneminde sulama uygulanan parsellerden elde edildi ğini bildirmektedirler. Bu ara şt ırmada Orta Anadolu ko şullar ı nda makarnal ık bu ğ day ı n farkl ı geli şme dönemlerindeki su stresinin verim ve verim ö ğelerine etkileri incelenmeye çal ışı lm ışt ı r. Materyal ve Yöntem Ara ştırma, ve yeti ştirme y ı llar ında makarnal ık bu ğ day ın farkl ı geli şme dönemlerindeki su stresinin verim ve verim ö ğelerine etkisini belirlemek amac ıyla Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Kenan Evren Ara şt ı rma ve Uygulama Çiftli ğinde yürütülmü ştür. Deneme yerine ili şkin iklim verileri Çizelge 1'de, toprak analiz ise Çizelge 2'de verilmi ştir. Ara şt ı rmada kullan ılan Kunduru 1149, K ız ı ltan 91 ve Çakmak 79 makarnal ık buğday çe şitlerinin özellikleri a ş a ğı da verilmi ştir. Kunduru 1149: Eski şehir Tohum lslah istasyonu taraf ı ndan 1967 y ı l ı nda tescil ettirilen, Orta Anadolu ve geçit bölgeleri ile Trakya'n ı n taban ve yar ı taban alanlar ı nda iyi verim sa ğlayabilen alternatif bir çe ş ittir.

3 160 TARIM B İ L İ MLER İ DERGISI 2001, Cilt 7, Say ı 1 Çizelge 1. Deneme yerine ili şkin iklim verileri Uzun y ı llar Aylar S ıcakl ı k ( C) Nem (%) Ya ğış (mm) S ıcakl ı k ( C) Nem (%) Ya ğış (mm) S ıcakl ı k ( C) Nem (%) Yağış (mm) S ıcakl ı k ( C) Nem (%) Ya ğış (mm) Ocak Şubat Mart Nisan May ıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kas ı m Aral ı k Ortalama Toplam Çizelge 2. Deneme yerine ili şkin toprak analiz Kum (46) Kil (%) Silt (%) CaCO3(%) PH 8.3 Org. Mad. (%) 1.24 N (%) 0.21 Elveri şli P (ppm) 89.6 Elveri şli K (ppm) 650 Çe şit sürme, sar ı pas ve rast ık hastal ı klar ı na orta; k ışa ve kura ğa ise oldukça dayan ı kl ı d ı r. Yatmaya dayan ı kl ı l ığı orta olan çe şidin tanesi çok sert ve beyazd ı r. Bin tane a ğı rl ığı g olup, orta erkenci bir çe ş ittir. K ız ı ltan 91: Ankara Tarla Bitkileri Merkez Ara şt ı rma Enstitüsü'nce 1991 y ı l ı nda tescil ettirilen alternatif bir çe şittir. Orta Anadolu ve geçit bölgelerinde kura ğa dayan ımı oldukça iyi olan çe şidin yapay epidemi alt ı nda sar ı, kara ve kahverengi paslara dayan ı kl ı l ığı orta, sürme ve rast ığa ise yüksektir. Karde şlenmesi oldukça fazla olan çeşidin yatmaya dayan ı kl ı l ığı iyidir. Tanelerinde dönme oran ı n ı n az görüldü ğü çe şitte bin tane a ğı rl ığı g olup, bulgurluk kalitesi oldukça yüksektir. Tane dökmeyen ve harman olma yetene ği yüksek olan çe şidin yar ı taban, taban ve sulanan alanlarda verim potansiyeli oldukça yüksektir. Çakmak 79: Orta Anadolu Zirai Ara ştı rma Enstitüsü taraf ı ndan 1975 y ı l ında elde edilip 1979 y ı l ı nda tescil ettirilen k ı sa boylu alternatif bir çe şittir. Kahverengi kavuzlu ve tane dökmeyen yüksek verimli bu çe şidin sürmeye, paslara, yatmaya, kura ğa ve k ışa dayan ı kl ı l ığı iyidir. Makarnal ı k kalitesi yüksek olan çe şidin bin tane a ğı rl ığı 55 g dolay ı nda olup, taban ve sulanan alanlarda verimi oldukça yüksektir. Ara şt ırma tesadüf bloklar ı nda bölünmü ş parseller deneme desenine göre üç tekrarlamal ı olarak düzenlenmi ştir. Denemede su stresleri ana parsellere, çe şitler ise alt parsellere tesadüfl olarak yerle ştirilmi ştir. 3 m uzunlu ğundaki her bir parsele 17,5x2 cm bitki s ı kl ığı nda 12 s ıra olmak üzere ekim yap ı lm ışt ır. Tüm parsellerde kenarlardan birer s ı ra at ı larak ortadaki on s ı ra üzerinde ölçümler yap ılm ışt ır. Denemede bölge için standart gübreleme olan 15 kg/da diamonyum fosfat (DAP) ekim derinli ğine, 10 kg/da amonyum nitrat gübresi ise ilkbahar döneminde serpme olarak uygulanm ışt ı r. Su stresine ili şkin farkl ı geli şme dönemlerindeki sulama uygulamalar ı nda 75'er mm sulama yap ı lm ış olup; bitkilerin tüm geli şme dönemlerinde stressiz (S.,) durumda toplam 225 mm (ekimle birlikte 75 mm + sapa kalkma döneminde 75 mm +ba şaklanma döneminde 75 mm), ba şaklanma döneminde stresli (S2) durumda toplam 150 mm (ekimle birlikte 75 mm + sapa kalkma döneminde 75 mm), sapa kalkma döneminde stresli (S3) durumda (ekimle birlikte 75 mm) ve tüm geli şme dönemlerinde stresli (S4) durumda ise hiç sulama yap ı lmam ışt ı r. Ara şt ırmadan elde edilen verilerin varyans analizleri yap ılarak uygulamalar aras ı ndaki farkl ı l ı klar Duncan testine göre belirlenmi ştir (Düzgüneş ve ark., 1987). Bulgular ve Tart ışma Ara şt ı rmada incelenen özelliklerin istatistiki analiz ve de ğerlendirmeleri her yeti ştirme mevsimi için ayr ı ayr ı yap ı larak birlikte verilmi ştir. Tane verimi Orta Anadolu ko ş ullar ı nda makarnal ık bu ğday çeş itlerinin farkl ı gelişme dönemlerindeki su stresinin verim ve verim ö ğelerine etkisini belirlemek amac ıyla yap ılan bu çal ışmada, tane verimlerine ili şkin verilerle yap ılan varyans analizi Çizelge 3'te verilmi ştir. Çizelge 3'te görüldü ğü gibi, tane verimi yönünden her iki yeti ştirme döneminde hem çe şitler, hem de su stresleri aras ı nda 0.01 düzeyinde farkl ı l ı klar belirlenmi ştir. Çe şit x stres interaksiyonu ise önemsiz bulunmu ştur Çizelge 3. Makarnal ık buğday ı n farkl ı gelişme dönemlerindeki su stresinin tane verimine etkisinin varyans analizi Varyasyon kayna ğı S.D. Tekrarlama Çeşit ** ** Hata ı Stres ** ** Çeşit x stres Hatat

4 GÜLER, M., "Orta Anadolu ko ş ullar ı nda makarnal ı k buğ day ı n (Triticum durum Desf.) farkl ı gelişme dönemlerindeki su stresinin verim ve verim ö ğelerine etkisi" 161 Çizelge 4'te üç makarnal ı k bu ğday çe şidinin farkl ı geli şme dönemlerindeki su stresi alt ı nda tane verimi yönünden görülen farkl ı l ı klar ı n önem düzeyleri Duncan testine göre verilmi ştir. Çizelge 4'te görüldü ğ ü gibi; tane verimi yönünden her iki deneme y ı l ında çe şitler aras ında istat ıst ı ki farkl ı l ı klar saptanm ışt ır. Denemenin birinci y ı l ında en yüksek tane verimi kg /da ile K ız ı ltan 91 çe şidinde elde edilmi ştir. Kunduru 1149 ve Çakmak 79 çe şitleri aras ında tane verimi yönünden istatistiki farkl ı l ı k gözlenmemi ş olup, bu çe şitler s ı ras ıyla kg/da ve kg/da tane verimleri ile K ız ı ltan 91 çe şidini izlemiştir. Denemenin ikinci y ı l ı nda en yüksek tane verimi yine kg/da ile K ız ı ltan 91 çe ş idinde elde edilmi ştir. Onu kg/da ile Kunduru 1149 çe şidi izlemi ş olup, en dü şük tane verimi kg/da ile Çakmak 79 çe şidinde elde edilmi ştir. aras ında her iki deneme y ı l ı nda tane verimleri yönünden istatistiki farkl ı l ı klar gözlenmi ştir. Denemenin birinci y ı l ı nda en yüksek tane verimleri s ı ras ıyla kg/da ile S ı (stressiz) ve kg/da ile S2 (ba şaklanma döneminde stresli) uygulamalar ından elde edilmi ştir. Bunlar ı kg/da ile S3 (sapa kalkma döneminde stresli) uygulamas ı izlemi ştir. En dü şük tane verimi ise kg/da ile S4 (tüm geli şme dönemlerinde stresli) uygulamas ı ndan elde edilmi ştir. Denemenin ikinci y ı l ı nda en yüksek tane verimi kg/da ile S ı uygulamas ı nda elde edilmi ştir. Onu s ıras ıyla kg/da ile S2 ve kg/da ile S3 uygulamalar ı izlemi ştir. En dü şük tane verimi kg/da ile S4 uygulamas ı ndan elde edilmi ştir. Ara şt ırmada tane verimi yönünden elde edilen bulgular; Erlepesov ve Murzhanov (1971), Hussain ve ark. (1999), Çetin ve ark. (1999), Peltonen (1992), Bole ve Dubetz (1986), Styk ve Dziamba (1984), Tkac (1984), Dudas ve ark. (1984), Sayed (1984), Eck (1988) ve Sade ve Akçin (1993)'nin bulgular ıyla benzerlik göstermektedir. Buna kar şı n Shulyndin ve Shevchenko (1971) ile Hooker ve ark. (1984)'n ın bulgular ı, ara şt ırma m ızla uyum göstermemektedir. Bunun; denemelerde kullan ı lan çeşitlerin farkl ı l ığı yan ı nda, denemelerdeki uygulamalar ı n farkl ı l ığından ve denemelerin de ğ i şik lokasyonlarda kurulmas ından kaynakland ığı söylenebilir. Bitki boyu Ara şt ırmada bitki boyuna ili şkin verilerle yap ılan varyans analizi Çizelge 5'te verilmi ştir. Çizelge 5 incelendi ğinde; bitki boyu yönünden denemenin birinci y ı l ı nda çeşitler aras ı nda 0.05, su stresleri aras ı nda ise 0.01 düzeyinde farkl ı l ıklar belirlenmi ştir. Çe şit x stres interaksiyonu önemsiz bulunmu ştur. Denemenin ikinci y ı l ı nda bitki boyu yönünden yaln ızca su stresleri aras ı nda 0.01 düzeyinde farkl ı l ıklar belirlenmi ş olup, çeşitler aras ı ndaki farkl ı l ı k ile çeşit x stres interaksiyonu önemsiz bulunmu ştur. Çizelge 6'da farkl ı geli şme dönemlerinde su stresinde kalan üç makarnal ı k bu ğday çeşidinde bitki boyu yönünden görülen farkl ı l ı klar ı n önem düzeyleri Duncan testine göre verilmi ştir. Çizelge 6'da görüldü ğü gibi; bitki boyu yönünden denemenin birinci y ı l ı nda çeşitler aras ında 0.05 düzeyinde farkl ı l ı klar saptanm ışt ır. En yüksek bitki boylar ı cm Çizelge 4. Farkl ı geli şme dönemlerinde su stresinde kalan üç makarnal ı k buğday çeşidine ilişkin tane verimi (kg/da) ortalamalan Kunduru b b2 K ız ı ltan al al Çakmak b c3 Ortalama S, al al S bl b2 S c c2 S d d3 Ortalama Çizelge 5. Makarnal ık bu ğday ın farkl ı geli şme dönemlerindeki su stresinin bitki boyuna etkisinin varyans analizi Varyasyon kayna ğı S.D. Tekrarlama Çeşit * Hata, Stres ** ** Çeşit x stres Hatat Çizelge 6. Farkl ı geli şme dönemlerinde su stresinde kalan üç makarnal ık buğday çeşidine ilişkin bitki boyu (cm) ortalamalar ı Kunduru a K ız ı ltan a Çakmak b Ortalama S, al al S abi abl 2 S bc b2 S c c3 Ortalama ile Kunduru 1149 ve cm ile K ız ıltan 9lçe şitlerinde elde edilmi ş olup, bu çeşitler aras ı nda istatistiki farkl ı l ı k gözlenmemi ştir. En dü şük tane verimi cm ile Çakmak 79 çe şidinde elde edilmi ştir. Denemenin ikinci y ı l ı nda bitki boyu yönünden çe şitler aras ı nda istatistiki farkl ı l ı k gözlenmemi ş olup; en yüksek bitki boyu cm ile Kunduru 1149, en dü şük bitki boyu cm ile Çakmak 79 çe şidinde elde edilmi ştir. aras ı nda her iki deneme y ı l ı nda bitki boyu yönünden istatistiki farkl ı l ı klar gözlenmi ştir. Denemenin birinci y ı l ı nda en yüksek bitki boyu de ğerleri cm ile S İ, cm ile S2 ve cm ile S3 uygulamalar ı nda elde edilmi ştir. En dü şük bitki boyu cm ile S4 uygulamas ında elde edilmi ştir. Denemenin ikinci y ı l ında en yüksek bitki boyu değerleri cm ile S ı ve cm ile S2 uygulamalar ı nda elde edilmi ş olup, onu cm ile S3 uygulamas ı izlemi ştir. En dü şük bitki boyu ise cm ile S4 uygulamas ı nda elde edilmi ştir.

5 162 TARIM BILIMLERI DERG İ S İ 2001, Cilt 7, Say ı 1 Başak uzunlu ğ u Ara şt ırmada ba şak uzunlu ğuna ili şkin verilerle yap ılan varyans analizi Çizelge 7'de verilmi ştir. Çizelge 7 incelendi ğinde her iki yeti ştirme mevsiminde ba şak uzunlu ğu yönünden yaln ızca su stresleri aras ı nda 0.05 düzeyinde farkl ı l ı klar saptanm ışt ı r. Çe şitler aras ı ndaki farkl ı l ı k ile çe şit x stres interaksiyonu her iki y ı lda önemsiz bulunmu ştur. Çizelge 8'de farkl ı geli şme dönemlerinde su stresinde kalan üç makarnal ı k bu ğday çe şidinde ba şak uzunlu ğu yönünden görülen farkl ı l ı klar ı n önem düzeyleri Çizelge 8 incelendi ğinde; ba şak uzunlu ğu yönünden her iki yeti ştirme döneminde çe şitler aras ı nda istatistiki farkl ı l ı klar gözlenmemi ş olup, denemenin birinci y ı l ı nda en yüksek ba şak uzunlu ğ u 6.59 cm ile K ızı ltan 91 çe ş idinde elde edilmi ştir. Onu s ı ras ıyla 6.23 cm ile Kunduru 1149 ve 5.56 cm ile Çakmak 79 çe şitleri izlemi ştir. Denemenin ikinci y ı l ı nda en yüksek ba şak uzunlu ğ u 7.39 cm ile Kunduru 1149 çe şidinde elde edilmi ş olup, onu s ı ras ıyla 6.83 cm ile K ız ı ltan 91 ve 5.78 cm ile Çakmak 79 çe şitleri izlemi ştir. yönünden denemenin birinci y ı l ı nda en yüksek ba şak uzunlu ğu de ğerleri 6.67 cm ile S1, 6.29 cm ile S2 ve 6.02 cm ile S3 uygulamalar ı nda elde edilmi ş olup, aralar ında istatistiki farkl ı l ı klar görülmemi ştir. En dü şük ba şak uzunlu ğu de ğerleri ise 6.29 cm ile S2, 6.02 cm ile S3 ve 5.53 cm ile S4 uygulamalar ı nda elde edilmi ş olup, aralar ı nda istatistiki farkl ı l ı klar gözlenmemi ştir. Denemenin ikinci y ı l ında en yüksek ba şak uzunlu ğ u değerleri 7.38 cm ile Si ve 6.71 cm ile S2 uygulamalar ı nda elde edilmi ştir. En dü şük ba şak uzunlu ğu de ğ erleri 6.71 cm ile S2, 6.43 cm ile S3 ve 6.14 cm ile S4 uygulamalar ı nda elde edilmi ş olup, aralar ı nda istatistiki farkl ı l ı klar gözlenmemi ştir. Başakta tane say ı s ı Ara şt ırmada ba şakta tane say ıs ı na ili şkin verilerle yap ılan varyans analizi Çizelge 9'da verilmi ştir. Çizelge 9 incelendi ğinde; ba şakta tane say ı s ı yönünden denemenin birinci y ı l ı nda hem çe şitler, hem de su stresleri aras ı nda 0.01 düzeyinde farkl ı l ı klar saptanm ışt ır. Çe şit x stres interaksiyonu ise önemsiz bulunmu ştur. Denemenin ikinci y ı l ı nda yaln ızca su stresleri aras ında 0.01 düzeyinde farkl ı l ı k saptanm ış olup, çe şitler aras ı ndaki farkl ı l ı k ile çe ş it x stres interaksiyonu önemsiz bulunmu ştur. Çizelge 7. Makarnal ı k buğday ı n farkl ı gelişme dönemlerindeki su stresinin ba şak uzunlu ğuna etkisinin varyans analizi Varyasyon kayna ğı S.D. Tekrarlama Çeşit Hata, Stres * Çeşit x stres Hata Çizelge 8. Farkl ı gelişme dönemlerinde su stresinde kalan üç makarnal ık buğday çeşidine ilişkin başak uzunlu ğ u (cm) ortalamalar ı Kunduru K ız ı ltan Çakmak Ortalama S ı 6.67 a 7.38 a S ab 6.71 ab S ab 6.43 b S b 6.14 b Ortalama Çizelge 9. Makarnal ı k buğ day ı n farkl ı gelişme dönemlerindeki su stresinin başakta tane say ı s ı na etkisinin varyans analizi Varyasyon kayna ğı S.D. Tekrarlama Çeşit ** Hata, Stres ** ** Çeşit x stres Hata Çizelge 10'da farkl ı geli şme dönemlerinde su stresinde kalan üç makarnal ı k bu ğday çe şidinde ba şakta tane say ı s ı yönünden görülen farkl ı l ı klar ı n önem düzeyleri Çizelge 10 incelendi ğinde; denemenin birinci y ı l ı nda en yüksek ba şakta tane say ıs ı ile K ız ı ltan 91 çe şidinde elde edilmi ş olup, onu s ı ras ıyla ile Kunduru 1149 ve ile Çakmak 79 çe ş itleri izlemi ştir. Denemenin ikinci y ı l ı nda ba şakta tane say ıs ı yönünden çeşitler aras ı nda istatistiki farkl ı l ı klar gözlenmemi ş olup, en yüksek ba şakta tane say ı s ı ile Kunduru 1149, en dü şük ise ile Çakmak 79 çe şidinde elde edilmi ştir. aras ı nda denemenin birinci y ı l ı nda en yüksek ba şakta tane say ı s ı değerleri ile S İ, ile S2 ve ile S3 uygulamalar ı nda elde edilmi ştir. En dü ş ük de ğerler ise ile S2, ile S3 ve ile S4 uygulamalar ı nda elde edilmi ştir. Denemenin ikinci y ı l ı nda Çizelge 10. Farkl ı gelişme dönemlerinde su stresinde kalan üç makarnal ık buğday çeşidine ili şkin başakta tane say ısı (adet) ortalamalar ı Kunduru b K ız ı ltan al _Çakmak c Ortalama S ı al al S b b2 S b b2 S c b2 Ortalama

6 GÜLER, M., "Orta Anadolu ko şullar ı nda makarnal ı k buğ day ı n (Triticum durum Desf.) farkl ı geli şme dönemlerindeki su stresinin verim ve verim ö ğelerine etkisi" 163 en yüksek ba şakta tane say ı s ı ile Si uygulamas ı nda elde edilmi ştir. En dü şük ba şakta tane say ı s ı değerleri s ı ras ıyla ile S2, ile S3 ve ile S4 uygulamalar ı nda elde edilmi ş olup, aralar ı nda istatistiki farkl ı l ı klar gözlenmemi ştir. Ara şt ırmada ba şakta tane say ıs ı yönünden elde edilen bulgular Sayed (1984)'in bulgular ı yla benzerlik göstermektedir. Başak verimi Ara şt ırmada ba şak verimine ili şkin verilerle yap ı lan varyans analizi Çizelge 11'de verilmi ştir. Çizelge 11 incelendi ğinde; ba şak verimi yönünden denemenin birinci y ı l ı nda çe şitler aras ı nda 0.05, su stresleri aras ı nda 0.01 düzeyinde farkl ı l ıklar Çe şit x stres interaksiyonu ise önemsiz bulunmu ştur. Denemenin ikinci y ı l ı nda hem çe şitler, hem de su stresleri aras ı nda 0.01 düzeyinde farkl ı l ı klar belirlenmi ş olup, çe şit x stres interaksiyonu önemsiz bulunmu ştur. Çizelge 12'de farkl ı geli şme dönemlerinde su stresinde kalan üç makarnal ık bu ğday çeşidinde ba şak verimi yönünden görülen farkl ı l ı klar ı n önem düzeyleri Çizelge 12 incelendi ğinde; denemenin birinci y ı l ı nda en yüksek ba şak verimi 1.73 g ile K ız ı ltan 91 çe şidinde elde edilmi ştir. En dü ş ük ba şak verimi değerleri 1.55 g ile Kunduru 1149 ve 1.46 g ile Çakmak 79 çe şitlerinde elde edilmi ş olup, aralar ı nda istatistiki farkl ı l ı k gözlenmemi ştir. Denemenin ikinci y ı l ı nda en yüksek ba şak verimleri 1.95 g Çizelge 11. Makamal ık buğday ı n farkl ı gelişme dönemlerindeki su stresinin başak verimine etkisinin varyans analizi Varyasyon kayna ğı S.D. Tekrarlama Çeşit * ** Hata, Stres ** ** Çeşit x stres Hata ile Kunduru 1149 ve 1.74 g ile K ız ıltan 91 çe şitlerinde elde edilmi ştir. En dü şük ba şak verimleri ise 1.74 g ile K ızı ltan 91 ve 1.57 g ile Çakmak 79 çe şitlerinde elde edilmi ştir. Su stresleri aras ı nda denemenin birinci y ı l ı nda en yüksek ba şak verimi 1.81 g ile Si uygulamas ında elde edilmiştir. Onu s ı ras ıyla 1.62 g ile S2 ve 1.58 g ile S3 uygulamalar ı izlemi ştir. En dü şük ba şak verimi ise 1.31 g ile S4 uygulamas ı nda elde edilmi ştir. Denemenin ikinci y ı l ında en yüksek ba şak verimi de ğerleri s ı ras ıyla 1.95 g ile Sl, 1.85 g ile S2 ve 1.76 g ile S3 uygulamalar ı nda elde edilmi ştir. En dü şük ba şak verimi 1.45 g ile S4 uygulamas ı nda elde edilmiştir. Bin tane a ğı rl ığı Ara şt ırmada bin tane a ğı rl ığına ili şkin verilerle yap ılan varyans analizi Çizelge 13'te verilmi ştir. Çizelge 13 incelendi ğinde; bin tane a ğı rl ığı yönünden denemenin birinci y ı l ı nda hem çe şitler, hem de su stresleri aras ı nda 0.01 düzeyinde farkl ı l ı klar saptanm ışt ır. Çe şit x stres interaksiyonu ise önemsiz bulunmu ştur. Denemenin ikinci y ı l ı nda çe şitler aras ında 0.05, su stresleri aras ı nda 0.01 düzeyinde farkl ı l ı klar saptanm ışt ı r. Çeşit x stres interaksiyonu önemsiz bulunmu ştur. Çizelge 14'te farkl ı geli şme dönemlerinde su stresinde kalan üç makarnal ı k bu ğday çe şidinde bin tane a ğı rl ığı yönünden görülen farkl ı l ı klar ı n önem düzeyleri Çizelge 14 incelendi ğinde; denemenin birinci y ı l ı nda en yüksek bin tane a ğı rl ığı g ile Kunduru 1149 çeş idinde elde edilmi ştir. En dü şük bin tane a ğı rl ığı değerleri Çizelge 13. Makarnal ı k bu ğday ın farkl ı gelişme dönemlerindeki su stresinin bin tane a ğı rl ığı na etkisinin varyans analizi Varyasyon kayna ğı S.D. Genel 35 - Tekrarlama Çeşit ** * Hata, Stres ** ** Çeşit x stres Hata Çizelge 12. Farkl ı gelişme dönemlerinde su stresinde kalan üç makarnal ı k buğday çeşidine ili şkin başak verimi (g) ortalamalar ı Kunduru b 1.95 al K ız ı ltan a 1.74 b12 Çakmak b 1.57 c2 Ortalama S, 1.81 al 1.95 al S b al S b a12 S c b2 Ortalama Çizelge 14. Farkl ı geli şme dönemlerinde su stresinde kalan üç makarnal ı k buğday çeşidine ilişkin bin tane a ğı rl ığı (g) ortalamalar ı Kunduru al a K ız ı ltan b b Çakmak b b Ortalama S, al al S b b2 S bc b2 S c c3 Ortalama

7 164 TARIM B İ LIMLER İ DERG İ S İ 2001, Cilt 7, Say ı 1 s ı ras ıyla g ile Çakmak 79 ve g ile K ız ı ltan 91 çeş itlerinde gözlenmi ştir. Denemenin ikinci y ı l ı nda en yüksek bin tane a ğı rl ığı g ile Kunduru 1149 çeşidinde, en dü ş ük de ğerler ise s ı ras ıyla g ile Çakmak 79 ve g ile K ızı ltan 91 çe şitlerinde elde edilmi ştir. aras ı nda denemenin birinci y ı l ı nda en yüksek bin tane a ğı rl ığı g ile S, uygulamas ında elde edilmi ştir. Onu s ı ras ıyla g ile S2 uygulamas ı izlemi ştir. En dü şük bin tane a ğı rl ığı değerleri g ile S3 ve g ile S4 uygulamalar ı nda gözlenmi ştir. Denemenin ikinci y ı l ı nda en yüksek bin tane a ğı rl ığı g ile Si uygulamas ı nda elde edilmi ş olup, onu s ı ras ıyla g ile S2 ve g ile S3 uygulamalar ı izlemi ştir. En dü şük bin tane a ğı rl ığı ise g ile S4 uygulamas ı nda elde edilmi ştir. Ara şt ırmada bin tane a ğı rl ığı yönünden elde edilen bulgular, Sayed (1984)'in bulgulanyla benzerlik göstermektedir. Buna kar şı n elde edilen bulgular, Hooker ve ark. (1984)'n ı n bulgulanyla benzerlik göstermemektedir. Bu farkl ı l ığı n; denemelerde değ i şik çe şitlerin kullan ı lmas ı, denemelerin farkl ı ekolojilerde yürütülmesi ve denemelerde su streslerinin farkl ı geli şme dönemlerinde ve miktarlarda uygulanmas ı ndan kaynakland ığı söylenebilir. Metrekarede ba şak say ı s ı Ara şt ı rmada m 2'de ba şak say ı s ına ili ş kin verilerle yap ı lan varyans analizi Çizelge 15'te verilmi ştir. Çizelge 15 incelendi ğ inde; m2'de ba şak say ı s ı yönünden her iki yeti ştirme döneminde yaln ızca su stresleri aras ı nda 0.01 düzeyinde farkl ı l ı klar belirlenmi ş olup, çe şitler aras ı ndaki farkl ı l ı k ile çe şit x stres interaksiyonu önemsiz bulunmu ştur. Çizelge 16'da farkl ı geli şme dönemlerinde su stresinde kalan üç makarnal ı k bu ğ day çeş idinde m 2'de ba şak say ı s ı yönünden görülen farkl ı l ı klar ı n önem düzeyleri Çizelge 15. Makarnal ı k buğday ı n farkl ı gelişme dönemlerindeki su stresinin m 2' de ba şak say ı s ına etkisinin varyans analizi Varyasyon kayna ğı S.D. Genel 35 - Tekrarlama Çeşit lata Stres ** ** Çeşit x stres Hatat *: 0.05, **: 0.01 düzeynde önemli Çizelge 16. Farkl ı gel' şme dönemlerinde su stresinde kalan üç makarnal ık buğday çeşidine ili şkin m 2' de ba şak say ısı (adet) ortalamalar ı Kunduru K ız ı ltan Çakmak Ortalama S i al al S bl al S c a12 S d b2 Ortalama Çizelge 16 incelendi ğinde; m2'de ba şak say ı s ı yönünden her iki yeti ştirme döneminde çe şitler aras ı nda istatistiki farkl ı l ı klar gözlenmemi ştir. Denemenin birinci y ı l ı nda en yüksek m2'de ba şak say ı s ı ile K ı z ı ltan 91, en dü şük ile Çakmak 79 çe şidinde elde edilmi ştir. Denemenin ikinci y ı l ı nda en yüksek m 2'de ba şak say ı s ı ile K ız ıltan 91, en dü şük ise ile Çakmak 79 çe şidinde elde edilmi ştir. aras ı nda denemenin birinci y ı l ı nda en yüksek m 2'de ba şak say ı lar ı s ı ras ıyla ile S, ve ile S2 uygulamalar ı nda elde edilmi ştir. Bunlar ı ile S3 uygulamas ı izlemi ş olup, en dü şük m 2'de ba şak say ı s ı ile S' uygulamas ı nda elde edilmi ştir. Denemenin ikinci y ı l ı nda en yüksek m 2'de ba şak say ı lar ı s ı ras ıyla ile S ı, ile S2 ve ile S3 uygulamalar ı nda elde edilmi ştir. En dü ş ük m 2'de ba şak say ı s ı ise ile S4 uygulamas ı nda elde edilmi ştir. Ara şt ı rmada m 2'de ba şak say ı s ı yönünden elde edilen bulgular, Erlepesov ve Murzhanov (1971) ve Sayed (1984)'in bulgulanyla benzerlik göstermektedir. Buna karşı n Hooker ve ark. (1984) ile Eck (1988)'in bulgular ı ara şt ı rma ile uyum göstermemektedir. Bu farkl ı l ığı n; denemelerde kullan ı lan çe şitlerin değ işik olmas ı yan ı nda, denemelerin ayr ı ekolojilerde yürütülmesi ile stres uygulamalar ı n ı n farkl ı olmas ı ndan kaynakland ığı söylenebilir. Hasat indeksi Ara şt ı rmada hasat indeksine ili şkin verilerle yap ı lan varyans analizi Çizelge 17'de verilmi ştir. Çizelge 17 incelendi ğinde; hasat indeksi yönünden denemenin birinci y ı l ı nda çeşitler aras ı nda 0.05, su stresleri aras ında 0.01 düzeyinde farkl ı l ı klar saptanm ışt ı r. Çe şit x stres interaksiyonu ise önemsiz bulunmu ştur. Denemenin ikinci y ı l ı nda hem çe şitler, hem de su stresleri aras ı nda 0.01 düzeyinde farkl ı l ı klar belirlenmi ş olup, çe şit x stres interaksiyonu önemsiz bulunmu ştur. Çizelge 18'de farkl ı geli şme dönemlerinde su stresinde kalan üç makarnal ı k bu ğday çeş idinde hasat indeksi yönünden görülen farkl ı l ı klar ı n önem düzeyleri Çizelge 18 incelendi ğ inde; denemenin birinci y ı l ı nda en yüksek hasat indeksi % ile K ız ıltan 91 çe ş idinde elde edilmi ştir. Onu s ı ras ı yla % ile Kunduru 1149 ve % ile Çakmak 79 çe şitleri izlemi ştir. Denemenin ikinci y ı l ı nda da benzer sonuç gözlenmi ş olup, en yüksek hasat indeksi % ile K ız ıltan 91 çeşidinde elde edilmi ştir. Onu s ı ras ıyla % ile Kunduru 1149 ve % ile Çakmak 79 çe şitleri izlemi ştir. aras ı nda denemenin birinci y ı l ında en yüksek hasat indeksi de ğerleri s ı ras ıyla % ile Si, % ile S2 ve % ile S3 uygulamalar ı nda elde edilmi ştir. En dü ş ük hasat indeksi % ile S4 uygulamas ı nda elde edilmi ştir. Denemenin ikinci y ı l ında en yüksek hasat indeksi değerleri s ı ras ıyla % ile S, ve % ile S2 uygulamalar ı nda elde edilmi ştir. Bunlar ı % ile S3 uygulamas ı izlemi ş olup, en dü ş ük hasat indeksi % ile S4 uygulamas ı nda elde edilmi ştir. Ara şt ı rmada hasat indeksi yönünden elde edilen bulgular, Eck (1988) ile Hussein ve ark. (1999)'n ı n bulgular ıyla uyum göstermemektedir. Bu farkl ı l ığı n; öncelikle denemelerin farkl ı ekolojilerde yürütülmesi yan ı nda, su streslerinin farkl ı geli şme dönemlerinde ortaya ç ı kmas ı ndan ve genotiplerin farkl ı l ığı ndan kaynakland ığı söylenebilir.

8 GÜLER, M., "Orta Anadolu ko ş ullar ında makarnal ı k buğday ı n (Triticum durum Desf.) farkl ı geli şme dönemlerindeki su stresinin verim ve verim ö ğ elerine etkisi" 165 Çizelge 17. Makarnal ı k bu ğday ın farkl ı geli şme dönemlerindeki su stresinin hasat indeksine etkisinin varyans analizi Varyasyon kayna ğı S.D. Tekrarlama Çeşit * ** Hata, Stres ** ** Çeşit x stres Hatat Çizelge 18. Farkl ı gelişme dönemlerinde su stresinde kalan üç makarnal ı k bu ğday çeşidine ilişkin hasat indeksi (%) ortalamalar ı Kunduru b b2 K ız ı ltan a al Çakmak b b2 Ortalama S, al al S abi abl 2 S b b2 S c c3 Ortalama Sonuç Orta Anadolu ko ş ullar ı nda makarnal ı k bu ğ day ı n farkl ı geli şme dönemlerindeki su stresinin verim ve verim ö ğelerine etkisini belirlemek amac ıyla yap ı lan bu çal ışmada, su stresinin verim ve verim ö ğ eleri üzerindeki etkisi istatistik yönden önemli bulunmu ştur. Verim ve verim ö ğelerinin çoğunda su stresinin etkisi belirgin olarak gözlenmi ş olup, en yüksek de ğerlerin genellikle bitkilerin tüm geli şme dönemlerinde stressiz oldu ğ u uygulamalarda görüldü ğü; buna karşı n en dü şük de ğ erlerin ise bitkilerin tüm geli şme dönemlerinde stresli oldu ğ u uygulamalarda elde edildi ği saptanm ışt ı r. Ara şt ı rmada kullan ılan çeşitler aras ı nda farkl ı l ı k görülmekle birlikte, özellikle her iki yeti ştirme y ı l ı nda çe şitlerin performans ı farkl ı olmu ştur. Bununla birlikte makarnal ı k bu ğday ı n verim ve verim ö ğelerine ait ikinci y ıl verileri, birinci y ıl verilerine göre daha yüksek bulunmu ştur. Bunda ikinci y ıldaki iklim faktörlerinin özellikle ya ğış, s ıcakl ık ve nispi nemin ilkbahardaki da ğı l ım ve miktar ı n ı n birinci y ı la göre daha elveri şli ve uygun olmas ı n ı n önemli rolü bulunabilece ğ i dü şünülebilir. Sonuç olarak, Orta Anadolu ko ş ullar ı nda makarnal ı k bu ğday yeti ştiricili ğinde ortaya ç ıkabilecek su stresi verimi olumsuz yönde etkilemekte ve bunu önleyebilmek için bölgedeki sulama suyu durumuna göre ya bitkilerin tüm geli şme dönemlerinde uygun miktar ve zamanda sulanmas ı ya da belirli geli şme dönemlerinde (sapa kalkma, ba şaklanma, vb.) sulanmas ı yüksek verim ve kalite için kaç ı n ı lmazd ı r. Kaynaklar Alp, A. ve E. Kün, Güneydo ğu Anadolu Bölgesi yerel makarnal ı k bu ğday çeşitlerinin tar ı msal ve kalite karakterleri üzerinde ara şt ı rmalar. Türkiye 3. Tarla Bitkileri Kongresi, Kas ı m 1999, Adana, Bole, J. B. and S. Dubetz, Effect of irrigation and nitrogen fertilizer on the yield and protein content of soft white spring wheat. Can. J. Plant Sci., Vol 66: Çetin, Ö., D. Uygan, H. Boyac ı ve K. Ö ğretir, K ışl ı k bu ğdayda sulama-azot ve baz ı önemli iklim özellikleri aras ı ndaki ili şkiler. Türkiye 3. Tarla Bitkileri Kongresi, Kas ı m 1999, Adana, Dudas, F., M. Pelikan and V. Jelinkova, The effect of irrigation on the yield and technological quality of winter wheat. Field Crop Abstr., Vol 37: 83. Düzgüneş, O., T. Kesici, O. Kavuncu ve F. Gürbüz, Ara şt ırma ve Deneme Metodlar ı (Istatistik Metodlar ı Il.). A.Ü. Ziraat Fak., Yay ı n No: 1021, Ankara, 295. Eck, H. V Winter wheat response to nitrogen and irrigation. Agron. J., Vol 80: Erlepesov, M. N.and I. T. Murzhanov, Effect of irrigation and mineral fertilizers on yield of spring wheat in N. Kazakhstan. Field Crop Abstr., Vol 24 (3): 395. Hooker, M. L., S. H. Mohiuddin and E.T. Kanemasu, The effect of irrigation timing on yield and yield components of winter wheat. Field Crop Abstr., Vol 37 (6): 390. Hussain, A., M. Maqsood, A. Ahmad, A. Wajid and Z. Ahmad, Effect of irrigation during various development stages on yield, components of yield and harvest index of different wheat cultivars. Field Crop Abstr., Vol 52 (6): 519. Peltonen, J Influence of environment and genotype on spring wheat yield and bread-making quality under Finnish conditions. Soil and Plant Sci., Vol 42: Sade, B. ve A. Akçin, Farkl ı sulama seviyeleri ve azot dozlar ı n ın makarnal ı k buğday çeş itlerinin (Triticum durum Desf.) verim ve kalite özellikleri üzerine etkileri. Makarnal ı k Bu ğday ve Mamülleri Sempozyumu, 30 Kas ı m-3 Aral ı k 1993, Ankara, Sayed, H. I Response of wheat and triticale cultivars grown under fıeld conditions to drought stress. Field Crop Abstr., Vol 37: 83. Shulyndin, A. F. and N. S. Shevchenko, Winter durum wheat in irrigated areas of S. Ukraine. Field Crop Abstr., Vol 24 (3): 395. Styk, B.and S. Dziamba, Effect of some agronomic practices and irrigation on yield variability, 1000-grain weight, hectolitre weight and protein content in two spring wheat cultivars. Field Crop Abstr., Vol 37: Tkac, J Effect of irrigation on the yield of spring wheat under the conditions of the East-Slovakian Lowland. Field Crop Abstr., Vol 37: 83.